Nên hiểu “gật đầu” và “gật gù” trong hai câu
ca dao: ”Râu tôm nấu với ruột bầu/ Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon” và câu “Râu tôm nấu với ruột bù/ Chồng chan vợ húp gật gù khen ngon” như thế nào cho
đúng?.
Trong nguồn tư liệu văn học dân gian đang tồn
tại hai câu ca dao trên. Có người cho rằng “gật đầu” trong câu ca dao 1 là hợp
lý và cũng có người cho rằng từ “gật gù” trong câu ca dao 2 có giá trị biểu đạt
cao hơn. Trong đề thi tuyển chọn học sinh vào trường chuyên Lê Quý Đôn Khánh
Hòa, năm học 2012 cũng có câu hỏi về vấn đề này.
Vậy đâu là chân lý?
Văn học dân gian là những công trình vừa mang
tính tập thể vừa mang tính truyền miệng. Hiện tượng dị bản là lẽ đương nhiên.
Nhưng cũng nên nhớ rằng dị bản khác với những văn bản do lưu truyền bằng miệng
bị sai (xem thêm công trình vhdg của Nguyễn Xuân Kính).
1) Về từ “gật đầu” trong câu ca dao một tác giả
Nguyễn Mậu Cảnh có bài nghiên cứu “Ảnh hưởng của dân ca đối với hò, vè,
hát giặm xứ Nghệ”khá công phu. Trong bài nghiên cứu này có vấn đề cần xem lại.
Tác giả công trình này cho rằng “Hai câu ca thực chất chỉ là một, chỉ khác bởi
cách gọi rọt bù (phương ngôn) và ruột bầu (từ toàn dân). Cả
hai đều mô tả một bữa cơm đơn sơ, nghèo khó (chỉ có râu tôm nấu với rọt bù –
hai thứ mà gia đình Việt Nam bình thường nào cũng đều bỏ đi khi nấu). Nghĩa là
cái nghèo, cái khổ của họ có lẽ đã đến tận cùng. Thế nhưng đọc kĩ ta mới nhận
ra sự khác nhau giữa hai câu ca. Không phải khác bởi rọt bù hay ruột
bầu mà khác bởi những từ hiệp vần với hai từ đó: gật
gù hay gật đầu? Giá trị tinh thần trong hai câu ca có mức độ khác biệt: Gật
đầu: biểu thị sự đồng tình nhưng ít biểu cảm; gật gù: biểu thị sự đồng cảm,
chia sẻ.” Sách giáo khoa văn 9 tập 1 cũng đưa vấn đề này ra để ôn tập cho học
sinh trong bài “Tổng kết từ vựng” (sgk văn 9 tập 1, trang 158). Tác giả sách
giáo khoa cho rằng từ “gật gù ” “thích hợp hơn ý nghĩa cần biểu đạt”.Thiết
nghĩ,muốn đánh giá mức độ thích hợp hơn về ý nghĩa biểu đạt cần phải hiểu
thật sâu sắc nội hàm ý nghĩa của từng câu ca dao. Câu ca dao:
“Râu tôm nấu với ruột bầu
Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon.”
là câu ca dao sử dụng ngôn ngữ toàn dân mang
tính phổ biến hơn. Người đọc trong cả nước dễ dàng tiếp nhận văn bản, không gây
hiện tượng khó hiểu khi sử dụng. Theo “Từ điển tiếng tiếng Việt”(Trung
tâm từ điển ngôn ngữ Hà Nội- 1992) giải thích “Gật”(thường nói gật đầu) cúi đầu
xuồng rồi ngẩng lên ngay, thường để chào hỏi hay tỏ sự đồng ý. Còn “gật gù”-gật
nhẹ và nhiều lần, biểu thị thái độ đồng tình tán thưởng. Cách giải thích của tự
điển là giải thích nghĩa của từ. Nhưng trong văn học muốn hiểu nghĩa của từ nhiều
khi ta phải đặt nó trong văn cảnh. Văn cảnh rất quan trọng, nếu mất đi văn cảnh
nhiều khi người đọc khó hiểu hết thông tin ngữ nghĩa của từ ngữ.
Nếu dựa vào văn cảnh ta có thể hiểu câu ca
dao thể hiện cả một quá trình từ chế biến đến sử dụng. Trong bữa cơm thân mật
có hai vợ chồng. Người chồng làm động tác chan canh cho vợ và người vợ “
húp” chén canh nghĩa tình của người chồng. Có lẽ sau khi vợ húp chén canh, người
chồng có xen vào câu hỏi “Canh ngon chứ?”. Và người vợ đã gật đầu “tỏ sự đồng
ý”. Câu hỏi của chồng trong câu ca dao không thể hiện nhưng người đọc vẫn có thể
hiểu được vì đây chính là “khoảng trống” trong thơ (dùng với nghĩa thơ dân gian)
tạo nên chiều sâu mà câu ca dao chưa nói hết “bài thơ, sự ngập ngừng kéo dài giữa
âm thanh và ngôn ngữ”-Valery (Trích “Thi pháp học của R.Jakobson” Trần
Duy Châu dịch). Nên nhớ sau từ “gật gù”, ca dao còn có thêm từ “khen”. Bản thân
từ này vừa mang tính chất hồi đáp câu hỏi vừa mang hàm nghiã tán thưởng. Nếu hiểu
như thế thì từ “gật đầu” không sai về mặt ý nghĩa mà còn rất phù hợp với ngữ cảnh,
ng cấp cho người đọc nhiều thông tin hơn.
Cũng cần phải nói thêm rằng nếu hiểu “râu
tôm, ruột bầu hai thứ mà gia đình Việt Nam bình thường nào cũng đều bỏ đi khi nấu.
Nghĩa là cái nghèo, cái khổ của họ có lẽ đã đến tận cùng” thì cũng không ổn. Thực
ra câu ca dao sử dụng biện pháp tu từ phóng đại thậm xưng để làm tăng cái nghèo
chứ chẳng có ai lấy râu tôm nấu với ruột bầu cả.
2) Về câu ca dao “Râu tôm nấu với rọt bù/Chồng
chan vợ húp gật gù khen ngon”, đây là câu ca dao sử dụng phương ngữ không mang
tính phổ thông đại chúng. Tất nhiên về luật thơ lục bát thì câu ca dao phải
dùng từ “gật gù” vì cuối câu lục dùng từ “bù”(Chữ sáu trong câu lục phải vần với
chữ sáu trong câu bát.)
Từ những suy nghĩ trên có thể khẳng định:
dùng từ “gật đầu” trong câu ca dao 1 hay hay “gật gù ” trong câu ca dao 2 vừa
có nét nghĩa chung và riêng và đều có thể chấp nhận được.
3) Về nội hàm ý nghĩa của câu ca dao:
Nội hàm ý nghĩa của câu ca dao ai cũng rõ:
qua những hình ảnh và câu chữ, câu cao dao cho thấy một không khí gia đình đầm ấm
hạnh phúc khi họ biết chia sẻ những niềm vui nho nhỏ trong cuộc sống còn lắm
nghèo khó. Sâu xa hơn câu ca còn thể hiện quan niệm về hạnh phúc-hạnh phúc là bằng
lòng với những gì mình có.
Nhìn từ cái nghĩa vợ chồng thì như thế nhưng
nhìn từ góc độ văn hóa ẩm thực, câu ca cho thấy người nông dân xưa đã tìm ra sự
kết hợp hài hòa của những thứ mang tính chất cây nhà lá vườn để tạo ra những
món ăn ngon có ích cho sức khỏe. Theo các nhà ẩm thực nhiều kinh nghiệm thì bầu
nấu với tôm sẽ cho một món canh thanh ngọt giải nhiệt, nhuận tràng chống
táo bón. Bầu lành tính màu xanh trắng kết hợp với tôm màu đỏ còn tạo cho tô
canh rất bắt mắt. (Theo Thu Hường)
Văn học dân gian ra đời đã lâu, rất khó xác định
nguồn gốc, không gian và thời gian nó xuất hiện. Vì thế sự thận trọng trong tiếp
cận văn học dân gian là điều rất cần thiết.
Trần Đình Khiêm
|
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét