Tiểu thuyết “Tố tâm” của
Hoàng Ngọc Phách
trong buổi đầu hiện đại hóa văn học Việt Nam
1. Tiểu thuyết “Tố Tâm”
trong bối cảnh văn học VNam đầu thế kỷ XX
 Suốt cả nghìn năm, văn học
Việt Nam được bao bọc trong cái tổ cũ xưa, đan dệt bởi hằng hà điển tích, điển
cố: nền văn hóa Trung Hoa cổ. Đến đầu thế kỷ XX, văn học trung đại đến hồi
xác xơ, già cỗi. Thế nhưng, nhờ gặp được biến thiên lớn trong lịch sử, với nội
lực tiềm tàng, nó lập tức nảy sinh nguồn sống mới và tự cải lão hoàn đồng.
Văn học Việt Nam đầu thế kỷ
XX bất ngờ có một cuộc chuyển mình, hồi sinh như thế! Nó lại còn tỏ ra cường
tráng, có sức bay, dáng bay khoẻ đẹp, đuổi theo kịp, hòa nhập được, với các nền
văn chương trên thế giới. Có thể nói, lúc này, biến thiên lớn nhất trong lịch
sử Việt Nam chính là sự gặp gỡ với phương Tây. Nội lực tiềm tàng của nó là
truyền thống văn học dân tộc. Nguồn sinh lực mới của nó là đội ngũ thanh niên
trí thức Tây học, những tác giả và độc giả, tập trung ở các đô thị mới và lớn,
từ Bắc chí Nam. Không gian hô hấp mới của nó là nền văn hóa phương Tây, đậm
đà chất nhân văn.
Quá trình hiện đại hóa văn
học Việt Nam đã làm cuộc cách tân về nội dung lẫn hình thức nghệ thuật. Riêng
thể loại tiểu thuyết, từ chỗ ảnh hưởng tiểu thuyết chương hồi Trung Quốc, nó
chuyển sang tiếp nhận tiểu thuyết phương Tây. Về sản lượng, nó tự quảng bá,
qua hàng loạt tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh ở Nam bộ. Riêng về chất lượng, nó
tự ngời sáng, qua tiểu thuyết đầu tay và duy nhất của Hoàng Ngọc Phách: Tố
Tâm.
Ngay lúc chào đời, Tố Tâm
đã gây nên hiệu ứng xã hội không ngờ, làm lung lay cả luân lý phong kiến ngàn
năm. Người trực tiếp khai sinh, tạo khí cốt và sức sống cho tác phẩm chính là
tác giả - nhà văn Hoàng Ngọc Phách. Ông đã hấp thu sâu sắc, có phê phán nền
văn hóa truyền thống phương Đông, đồng thời ông cũng tiếp nhận nhiệt tình, có
hệ thống, nền văn hóa phương Tây. Ông là nhà văn đầu tiên ở Việt Nam dám mạnh
dạn dùng kiến thức tâm lý học mà khai thác chiều sâu tế vi, phức tạp của tâm
hồn con người. Từ lăng kính tâm lý đó, ông đặt ra những vấn đề xã hội.
2. Tiểu thuyết “Tố Tâm” - dấu son đầu tiên của quá trình hiện đại hóa thể loại
2.1. Tóm tắt tiểu thuyết
Tác phẩm kể về câu chuyện
tình thơ mộng nhưng bi thương của đôi trai tài, gái sắc: Đạm Thủy - Tố Tâm,
qua lời dẫn truyện của nhân vật ký giả.
Nghỉ hè, tại trường Đại học,
nhân vật ký giả sang phòng bạn thân là chàng tân khoa Lê Thanh Vân, giỏi văn
chương, biệt hiệu là Đạm Thủy. Chàng có chiếc hộp kỉ vật đề dòng chữ “Mấy mảnh
di tình”. Biết bạn có ẩn tình riêng, ký giả hỏi về chiếc hộp. Được khơi đúng
tâm trạng, Đạm Thủy kể lại chuyện tình đau buồn của mình…
Một lần về quê, bị rơi mất
ví dọc đường, Đạm Thủy đến trình quan huyện sở tại, được quan tiếp đãi nồng hậu.
Trở lại trường, chàng được nhắn đến nhà bà Án, chị của quan, để nhận ví.
Chàng kết thân với cậu Tân, con bà Án. Chính dịp này, chàng gặp và thầm yêu
chị của Tân, nàng Nguyễn Thị Xuân Lan, cô gái đẹp nhất phố, nết na, hiền thục,
tuy có phần kiêu kỳ. Nàng biết cả chữ Nho, chữ Tây, say mê văn chương. Vốn
yêu thơ Đạm Thủy, nay biết mặt chàng, nàng thêm quyến luyến. Mỗi khi chàng đến
chơi, hai người thích mạn đàm văn chương. Đạm Thủy đặt biệt hiệu cho nàng là
Tố Tâm. Hai người dần cảm thấy không thể thiếu nhau. Bấy giờ, gia đình đã
tính chuyện hôn nhân cho Đạm Thủy. Chàng đành viết thư kể sự thật với nàng.
Nàng chủ động hẹn gặp, tỏ vẻ vui tươi, nhưng kỳ thực đau khổ. Đến nhà nàng bất
chợt, Đạm Thủy càng hiểu tình yêu mãnh liệt của nàng. Từ đó, hai người ít gặp
nhau, nhưng lại thường xuyên gởi cho nhau những bức thư nhớ thương, say đắm.
Đôi lần, họ hẹn nhau đi chơi vùng quê, gặp nhau ở bể Đồ Sơn. Họ càng có thêm
những kỷ niệm đẹp. Tình yêu thêm nồng nàn, nhưng là một mối tình trong sáng,
cao thượng, không hề pha sắc dục. Lúc này, mẹ Tố Tâm ốm nặng, gia đình buộc
nàng lấy chồng. Nàng nhất quyết khước từ. Đạm Thủy, vì quá yêu, nên có ý tưởng
cùng nàng trốn đi, xây hạnh phúc. Nhưng nghĩ tình gia đình, chàng bỏ ý định.
Tố Tâm cũng can ngăn chàng. Tố Tâm tiếp tục bị thúc ép. Phần vì
quá thương mẹ, lại thêm Đạm Thủy viết thư khuyên nhủ, nàng đành chịu lấy chồng.
Trước ngày cưới, nàng hẹn gặp Đạm Thủy, trao chàng kỷ vật và khóc từ biệt. Nhận
lá thư vĩnh biệt củaTố Tâm, Đạm Thủy đáp từ, tặng nàng mấy cành hoa lan mừng
ngày cưới. Sau lễ cưới, nhân hội chùa Đồng Quang, hai người thoáng thấy nhau,
nhưng nàng quay mặt đi. Lúc này, nàng đã ốm nặng. Về, biết mình không khỏi bệnh,
nàng tiếp tục viết nhật ký cho Đạm Thủy. Nàng cũng kể sự thật với chồng. Rồi
nàng qua đời, chỉ sau ba mươi sáu ngày lên xe hoa.
Ngày đưa tang nàng, Đạm Thủy
đau xót đến viếng, nhưng không dám xuất hiện. Hôm sau, chàng ra thăm mộ nàng,
lấy áo mình đắp lên mộ. Trở lại thăm nhà bà Án, chàng được trao hộp kỷ vật,
trong đó có quyển nhật ký của Tố Tâm. Đọc nhật ký, Đạm Thủy thương tiếc nàng,
hối hận mà thành bệnh. Anh trai Đạm Thủy biết em suy sụp vì tình yêu nên kịp
thời động viên, an ủi. Từ đó, Đạm Thủy quyết tâm học hành, lòng giữ hai điều
thiêng liêng: công danh sự nghiệp và mối tình nồng nàn, cao thượng với Tố
Tâm.
2.2. Thành tựu tác phẩm
Hiểu theo nhận định của
nhà phê bình Thiếu Sơn, ấn tượng đầu tiên, sau cùng, lớn nhất và bao quát nhất
của Tố Tâm, đối với người đọc, vẫn chính là cái mới của nó. Nói đến cái mới
trong văn học cũng chính là đề cập đến tính tiên phong, đột phá của nhà văn,
về tư tưởng và quan điểm nghệ thuật. Nó được cụ thể hóa bằng tác phẩm nghệ
thuật. Nó xuyên thấm vào từng tế bào nội dung và nghệ thuật của tác phẩm như
đề tài, cốt truyện, chủ đề, nhân vật, kết cấu, nghệ thuật miêu tả, ngôn ngữ,
nghệ thuật kể chuyện.
2.2.1. Tố Tâm thể hiện
tính chất hiện đại trong việc lựa chọn đề tài. Là một thể loại văn học gần
gũi nhất với cuộc sống, tiểu thuyết lấy đề tài từ hiện thực. Do dung lượng lớn,
nó có thể khai thác mọi chiều kích, khía cạnh của hiện thực. Bởi vậy, hiện thực
trong tiểu thuyết bao giờ cũng là một cuộc sống toàn diện, phong phú và nhiều
mặt. Đặc biệt, tiểu thuyết hiện đại quan tâm đến số phận con người cá nhân, với
tính cách đa dạng và thế giới nội tâm cực kỳ phức tạp.
Đề tài của Tố Tâm đã hướng
theo yêu cầu này: khai thác bối cảnh xã hội Việt Nam đầu thế kỷ. Tuy nhiên, Tố
Tâm chỉ chọn một phạm vi nhỏ: chuyện tình yêu trai gái. Tuy là vấn đề muôn
thuở nhưng tình yêu trong Tố Tâm thuần túy là chuyện yêu đương, không pha tạp,
không lồng vào bất cứ mâu thuẫn giai cấp, vấn đề xã hội nào. Nó lại mang một
phẩm chất mới: không hề nhuốm màu sắc dục. Có thể xem nó là một bản tình ca
ngoài lễ giáo, thật mới mẻ, hiện đại của một lớp thanh niên trí thức rất trẻ,
vào những thập niên đầu thế kỷ. Lớp thanh niên ấy được “thả lỏng” trong bầu
không khí tự do yêu đương, tuy còn bị giam cầm trong lề luật của ý thức hệ
phong kiến và chế độ đại gia đình.
2.2.2. Tố Tâm xây dựng được
cốt truyện khá mới mẻ, hiện đại. Trong tiểu thuyết hiện đại, cốt truyện là
phương tiện để bộc lộ tính cách của nhân vật. Tính cách ấy càng nổi bật qua
những biến cố chủ yếu trong cốt truyện. Ở Tố Tâm, các biến cố trong truyện đều
nhằm khắc họa tính cách hai kiểu nhân vật: một thanh niên trí thức Tây học và
một thiếu nữ, con nhà gia giáo, sống theo lối mới. Cốt truyện hấp dẫn không
nhờ tình tiết ly kỳ mà vì tâm lý nhân vật được khai thác đến tận cùng những
ngóc ngách sâu kín của nó. Nó không theo trình tự truyền thống: gặp gỡ - lưu
lạc - đoàn viên. Theo kiểu hiện đại, nó kết thúc bằng bi kịch - bi kịch nhưng
không đọng lại dư vị bi quan cho người đọc. Trái lại, bi kịch ấy đã làm rung
chuyển nếp cảm, nếp nghĩ mòn xưa của người đọc thời bấy giờ. Sức mạnh ấy, các
tiểu thuyết trước và cùng thời với Tố Tâm chưa hề có được.
2.2.3. Tố Tâm đặt ra một
chủ đề có sức tác động lớn đến người đọc: khẳng định vị trí của cá nhân, quyền
sống của con người, trước uy quyền còn khá kiên cố của lễ giáo phong kiến khắc
nghiệt. Nếu như trước đây, Truyện Kiều của Nguyễn Du chỉ là tiếng kêu thương,
khát khao quyền sống, quyền hạnh phúc của con người, thì đến Tố Tâm, nó đã là
lời khẳng định. Nó báo hiệu đã đến thời đại mà con người được quyền sống, được
quyền chọn hạnh phúc, với tư cách con người cá nhân của mình.
2.2.4. Tiểu thuyết Tố Tâm
xây dựng được những hình tượng nhân vật mới mẻ, khá thuyết phục. Trong tác phẩm,
các tính cách nhân vật có sự phát triển “tự thân”, như là trong cuộc đời thật.
Đạm Thủy là hình ảnh một thanh niên trí thức Tây học còn Tố Tâm là cô gái mới,
học chữ Tây, mê sưu tầm văn chương, biết làm thơ. Thân thế ấy khiến họ đến với
nhau hết sức tự nhiên. Họ lấy thơ văn, một thú vui tao nhã, làm nhịp cầu giao
cảm. Tình yêu của họ, vì thế, cũng trong sáng, thanh cao như thơ văn của họ.
Nó nảy nở tự nhiên và khá tân thời. Tố Tâm dám chủ động viết thư cho người
yêu, làm thơ tặng Đạm Thủy. Hai người tâm tình với nhau trong phòng riêng; lại
còn giấu mẹ, hẹn nhau về ngắm cảnh nông thôn, ra chơi biển… Xây dựng hình tượng
Tố Tâm và Đạm Thủy, tác giả đã hướng vào một lớp trí thức, đang chiếm tỉ lệ rất
nhỏ trong xã hội. Tuy nhiên, họ sẽ là lực lượng chủ yếu của xã hội thành thị
Việt Nam trong thập niên sau đó. Theo hướng này, Tố Tâm đã mang chức năng dự
báo..
2.2.5. Tiểu thuyết Tố Tâm
mang một kết cấu đặc sắc, so với các tiểu thuyết cùng thời. Ở đây, khái niệm
“kết cấu” được hiểu là sự sắp xếp, tổ chức, xâu chuỗi tất cả bộ phận khác
nhau trong tác phẩm theo một hệ thống, một trật tự nhất định. Nó tổ chức mối
liên hệ giữa các yếu tố thuộc nội dung tác phẩm (tính cách và hoàn cảnh, hành
động và biến cố,...) và các yếu tố khác thuộc hình thức (bố cục, hệ thống
ngôn ngữ, nhịp điệu,...). Ngoài cốt truyện, kết cấu còn bao gồm phần bình luận
trữ tình phụ đề của tác giả, bố cục tác phẩm,... Kết cấu của Tố Tâm hình
thành từ việc đan cài hai mảng hiện tại và quá khứ. Nó phá vỡ tính đơn tuyến
quen thuộc. Chuyện chủ yếu thông qua không gian hồi tưởng và thời gian tâm
lý. Những khi đôi bạn Đạm Thủy – Tố Tâm gặp nỗi buồn, hay có được niềm hạnh
phúc ngây ngất, thời gian vật lý không còn, nhường chỗ cho thời gian tâm
lý...
Cũng về kết cấu, đó còn là
sự sắp xếp, tổ chức mối liên hệ giữa tính cách nhân vật và hoàn cảnh sống.
Nhân vật Tố Tâm sống theo lối mới, vì cô được học chữ Tây, được tự do tiếp
xúc với báo chí, được giao tiếp với bạn bè khác giới. Nhưng Tố Tâm đau khổ
tinh thần đến ốm chết, vì cô vẫn phải sống trong một đại gia đình còn giữ nền
nếp gia phong,... Hay, hành động của Đạm Thủy, khi chinh phục Tố Tâm, rất hợp
suy nghĩ, tâm lý một anh con trai trí thức Tây học: luôn muốn khẳng định mình
với người khác phái, hả hê khi chiếm lĩnh được lòng người đẹp,... Ngôn ngữ
các nhân vật cũng hợp với tính cách vừa cũ vừa mới của họ. Trình tự tác phẩm
được dắt dẫn tự nhiên theo mạch hồi tưởng, cảm xúc và diễn biến tâm lý của
nhân vật Đạm Thủy. Nhà văn cũng mạnh dạn đem sự hồi tưởng của Đạm Thủy, những
bức thư của Tố Tâm đan xen với câu chuyện hiện tại. Nó tạo nên ấn
tượng mới lạ, sức cuốn hút đầy mê hoặc cho độc giả bấy giờ. Vì những lẽ đó,
tác phẩm được xem là quyển “tiểu thuyết tâm lý” đầu tiên của Việt Nam.
2.2.6. Tiểu thuyết Tố Tâm
thành công ở nghệ thuật miêu tả. Đó là nghệ thuật khắc họa tâm lý nhân vật. Mọi
trạng thái tâm lý đều có cơ sở, có quá trình hình thành hợp lý. Để gặp và yêu
ngay Tố Tâm, tiềm thức của Đạm Thủy đã lưu giữ gương mặt ấy ngay từ nhà quan
huyện. Còn Tố Tâm đáp lại ngay chân tình của Đạm Thủy, bởi nàng, vì yêu thơ,
mà đã từng yêu người trong mộng,... Đó còn là nghệ thuật miêu tả thiên nhiên.
Cảnh thiên nhiên trong Tố Tâm lần lượt hiện lên vô cùng sống động và rực rỡ.
Thiên nhiên trong tác phẩm được khắc họa bằng ngòi bút tả chân tài hoa. Nó
thoát khỏi mớ công thức tả cảnh ước lệ, đăng đối như ở một số truyện ngắn thời
này. Cảnh thiên nhiên ít nhiều đã được cá thể hóa. Nhà văn tả thiên nhiên
không phải chỉ để tả tình. Thiên nhiên xuất hiện như một lối thoát cho những
tâm hồn lãng mạn. Các nhân vật tìm đến thiên nhiên như để nối kết lại trường
giao cảm giữa những tâm hồn lãng mạn đang quá cô đơn, đang bị ý thức hệ phong
kiến cầm tù. Tố Tâm thực sự khai phá một không gian mới, khoáng đạt, mở hướng
cho các tác phẩm sau này xây dựng nên những hình tượng thiên nhiên đầy quyến
rũ.
2.2.7. Tiểu thuyết Tố Tâm
đạt thành công nhất định ở phương diện ngôn ngữ và nghệ thuật kể chuyện.
Trong Tố Tâm, nhiều hình thức tổ chức ngôn ngữ được sử dụng: đối thoại giữa
các nhân vật, độc thoại nội tâm, ngôn ngữ người kể chuyện… Nhìn chung, ngôn
ngữ trong Tố Tâm là một thứ ngôn ngữ chải chuốt, giàu cảm xúc, đầy chất trữ
tình, chất thơ,... Nó mang đặc điểm của ngôn ngữ tiểu thuyết lãng mạn. Ra đời
lúc quốc văn còn trong thời kỳ phôi thai, trình độ tiểu thuyết còn thấp kém,
có được một trình độ diễn đạt như thế, Tố Tâm đáng được ghi nhận công lao làm
giàu chữ quốc ngữ.
Phần nghệ thuật kể chuyện
trong Tố Tâm cũng đáng được đề cao. Dù hầu hết được kết nối qua những đoạn
văn, lá thư... nhưng tác phẩm vẫn thừa sức lôi cuốn, làm say mê người đọc từ
đầu đến cuối truyện.
2.3. Hạn chế:
Tất nhiên, vì còn quá mới,
so với hoàn cảnh xã hội và đời sống văn học, tác phẩm khó thoát khỏi những hạn
chế, trong việc đặt và giải quyết vấn đề. Bản thân tác giả, người có gốc Nho
học, cũng khó bề đoạn tuyệt với nếp tư duy, thói quen diễn đạt của lối văn
chương truyền thống.
Về nội dung, tác phẩm chưa
xây dựng được điển hình cho một tầng lớp, một giai cấp. Bản thân Đạm Thủy chỉ
là một cá nhân cô đơn. Bi kịch của Đạm Thủy thật cá biệt, so với nhân vật ký
giả và bạn bè cùng hoàn cảnh xuất thân như anh. Ngoài tình yêu, Đạm Thủy hoàn
toàn xa lạ với đời sống chính trị - xã hội, nghĩa là xa lạ với cái bối cảnh
trực tiếp gây nên bi kịch cho tình yêu, hạnh phúc của mình. Bởi vậy, nếu người
đọc mong muốn tiểu thuyết phải là bức tranh khái quát hiện thực,
Về nghệ thuật, một số sự
kiện trong truyện còn dài dòng, dàn trải, nhất là các đoạn đối thoại, những
phần trích dẫn thư từ, hay những câu thơ xướng họa,... Điều này làm giảm đi độ
căng của truyện, ít nhiều gây cảm giác nhàm chán cho người đọc. Giá như, tác
phẩm được gọt bớt một số trang, dòng thừa thãi. Ví dụ, những đoạn đối thoại
giữa Đạm Thủy với thằng bé người ở, hay những chỗ trích thư từ, nhật ký của Tố
Tâm.
Phần lời văn, bởi tập
trung miêu tả tầng lớp thượng lưu, lại được tác giả gọt giũa quá bóng bẩy nên
khó hấp thu được lời ăn tiếng nói sống động của quần chúng nhân dân. Nó thiếu
vắng vốn ngôn ngữ giàu hình ảnh, cảm xúc, như người đọc đã từng gặp trong tiểu
thuyết Hồ Biểu Chánh. Nhiều đoạn văn lại theo vết mòn xưa, dùng câu văn biền
ngẫu, quá đăng đối, quá ràng buộc, khiến mạch văn thiếu phần co giãn, linh hoạt,
thậm chí lê thê, nặng nề.
Mặt khác, tác phẩm kể chuyện
tình yêu thời hiện đại, nhưng nhà văn lại để đôi trai gái tân thời gởi cho
nhau những câu đối, dòng thơ luật Đường khuôn sáo, hình ảnh cũ mòn: “liễu ủ
hoa sầu, năm canh giọt lệ, sương sa gió thổi, tuyết phủ mây mờ,...”. Điều đó
khiến người đọc không khỏi liên tưởng về cuộc tình của những văn nhân tài tử
thời phong kiến ngày xưa. Những nhà nho thủ cựu thấy nhân vật xa lạ với mình.
Nhưng thanh niên trí thức Tây học lại thấy nhân vật dường như chưa hẳn là
mình.
Đôi chỗ, nhà văn, vì quá
nôn nóng muốn dùng văn chương “gây nên một nền luân lý”, do đó, đã biến nhân
vật Tố Tâm thành cái loa phát ngôn, thuyết lý cho đạo đức. Đây là một trong
nhiều dẫn chứng: “Em là phận gái, cái chức phẩm với đời, có cũng hay mà không
cũng được, chả ai nghị luận gì, ai trách chi nữ nhi nan hóa, nhưng anh là bậc
nam nhi hai vai nghĩa vụ, anh đừng làm như em mà giữ lấy một mối tình vô hy vọng.
Anh là người có văn chương, có tư tưởng, anh nên nhớ rằng cái thân anh không
phải của một mình anh, phải làm việc cho nhà, cho nước, cho xã hội...”. Người
đọc thật khó bị thuyết phục bởi một cô gái đang đau khổ sụt sùi vì tình, lại
bất ngờ tỉnh táo, nói những lời mang màu sắc giáo huấn trang nghiêm như thế!
Tuy nhiên, nhìn tổng thể,
những hạn chế vừa nêu không làm mờ được vẻ đẹp sáng ngời của tác phẩm. Ta chỉ
nên xem nó là hệ quả tất yếu của một quyển tiểu thuyết tâm lý đã xuất hiện
quá sớm, so với bối cảnh thời đại.
3. Nhận xét chung:
Số phận tiểu thuyết Tố Tâm
thật khá đặc biệt, từ lúc ra đời đến nay. Suốt mười năm đầu rong ruổi trong đời
sống văn học, Tố Tâm luôn là một hiện tượng đáng luận bàn: lắm kẻ khen, nhiều
người chê, bao người kinh ngạc...Về sau này, mỗi khi nhắc đến tiểu thuyết Việt
Nam hiện đại, bao giờ Tố Tâm cũng là hiện tượng được ưu tiên quan tâm, khảo
sát, đánh giá.
Có thể thấy, tính chất
tiên phong, hiện đại của tác phẩm, trong lĩnh vực tiểu thuyết đầu thế kỷ XX,
thực sự là điều không thể phủ nhận. Thành công của nó gắn liền với quá trình
hiện đại hóa văn học. Nói cách khác, nếu không có quá trình hiện đại hóa văn
học, chắc chắn không có Tố Tâm. Ngược lại, thành tựu tiểu thuyết sẽ còn khiếm
khuyết, nếu quá trình hiện đại hóa văn học đầu thế kỷ XX không có Tố Tâm.
Tố Tâm thật sự là một tác
phẩm “có cứng mới đứng đầu gió”. Mặc cho thái độ tiếp nhận khác nhau, mặc cho
bao nhiêu tiểu thuyết khác lần lượt chào đời trước công chúng, tác phẩm vẫn
giữ địa vị tiên phong, xứng đáng mở đầu cho nền tiểu thuyết mới đầu thế kỷ
XX, đồng thời mở màn cho trào lưu văn học lãng mạn của văn học Việt Nam hiện
đại. Và hẳn nhiên, điều đó cũng gắn liền với tên tuổi Hoàng Ngọc Phách.
Tài liệu tham khảo chính
1/ Nguyễn Đình Chú (đồng
chủ biên) (2000), Văn học 11, NXB GD.
2/ Trần Thanh Đạm (1992),
Làm văn 12, NXB Giáo Dục.
3/ Phan Cự Đệ ( 2000), Tiểu
thuyết Việt Nam hiện đại, NXB GDục.
4/ Phong Lê, (2001) VH VN hiện đại, NXB Đại học quốc gia Hà Nội.
5/ Hoàng Ngọc Phách
(1988), Tố Tâm, NXB Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp.
6/ Trần Hữu Tá (chủ biên)
(1998), Văn học 11, NXB Giáo Dục.
7/ Lê Trí Viễn (1978), Lịch
sử Văn học Việt Nam – tập 4B, NXB GD.
Mỹ Tho - 2003
|
Võ
Phúc Châu
Theo http://www.vanchuongviet.org/
 |
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét