Hồ Xuân Hương - Huyền thoại và sự thực
Sách
Giai nhân di mặc;
Hồ Xuân Hương
(In tại Hà Nội thời Pháp thuộc)
”Người ta nói nhiều về
Hồ Xuân Hương Nhưng người đó là ai Thật mỉa mai Không ai biết rõ Như có như không như không như có Nàng ở làng Quỳnh Nàng lại ở phường Khán Xuân Mờ mờ tỏ tỏ... “ (Hồ Xuân Hương - người đó là ai?).
Mấy câu thơ ngắn của Hoàng
Trung Thông ít nhiều gợi cho người đọc thấy được cái mơ hồ huyền thoại
của một nhà thơ nữ hiếm hoi trong làng thơ Việt Nam mà xưa nay từ dân
dã đến trí thức chẳng mấy ai không biết. Người ta thuộc thơ Hồ Xuân Hương,
thuộc nằm lòng những bài thơ ngâm vịnh về đủ mọi thứ trên đời; giọng thơ tinh
nghịch, đùa cợt pha chút mỉa mai thế tục - ấy vậy mà Hồ Xuân Hương sinh
trưởng ở đâu? vào thời nào? cuộc đời của Hồ Xuân Hương ra sao, đã trải qua những
nỗi bất hạnh nào để nên thơ? … thì đến nay người ta chưa xác định được. Đã có
không biết bao nhiêu biện thuyết, bao nhiêu sách báo của bao nhiêu nhà nghiên
cứu văn học, bao nhiêu tác giả trong nước: từ Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến (1) đến
Dương Quảng Hàm, Hoa Bằng, Trần Văn Giáp, Nguyễn Triệu Luật, Trương Tửu, Xuân
Diệu, Trần Bích Lan, Lê Xuân Giáo, Ngô Lãng Vân, Nguyễn Đức Quyền, Trần Thanh
Mại, Kiều Thu Hoạch, Lê Trí Viễn…và gần đây như Nguyễn Lộc, Hoàng Xuân Hãn,
Bùi Hạnh Cẩn, Đào Thái Tôn, Lữ Huy Nguyên, Hoàng Bích Ngọc…đến những người
nước ngoài như Antony Landes(2) , Maurice Durand(3), John Balaban (4)…cũng đã bàn luận nhiều về thân thế, sự nghiệp văn chương của nữ sĩ họ Hồ này
- và đáng buồn thay: các ý kiến này khác nhau thậm chí mâu thuẫn nhau. Sở dĩ
vậy là vì bên cạnh những học giả, những nhà văn bản học Hán-Nôm chuyên nghiên
cứu các tàng bản từ thế kỉ trước với tinh thần nghiêm túc, cẩn trọng (5) lại
cũng có một số người viết chưa đủ tầm hoặc chưa có được những bằng chứng xác
đáng, thường suy diễn theo cảm nhận chủ quan, võ đoán.
Tìm hiểu cuộc đời nữ sĩ Hồ
Xuân Hương, trước hết, Dương Quảng Hàm trong Việt văn giáo khoa thư
năm 1940 cho rằng “Hồ Xuân Hương là con gái ông Hồ Phi Diễn người làng Quỳnh
Ðôi, huyện Quỳnh Lưu, xứ Nghệ An”. Cụ đồ Diễn đậu tú tài năm 24 tuổi; ra
Hải Dương dạy học. Tại đây cụ lấy lẽ một cô gái họ Hà ở Bắc Ninh. Hồ
Xuân Hương là con của cụ đồ Diễn và người vợ thứ này. Lúc này cụ đồ Diễn đã
chuyển về sống tại phường Khán Xuân, huyện Vĩnh Thuận (gần Hồ Tây - Hà Nội
bây giờ). Về sau, gia đình lại chuyển về thôn Tiên Thị, Tổng Tiên Túc, huyện
Thọ Xương (nay là phố Lý Quốc Sư). Tại đây, Hồ Xuân Hương có một ngôi nhà
riêng dựng gần hồ Tây, lấy tên là Cổ Nguyệt đường (6).
Đó chỉ là mới nói về nơi
sinh trưởng và phụ mẫu còn thời gian sáng tác của Hồ Xuân Hương lại cũng tồn
tại nhiều nghi vấn. Việc xác định được thời gian này là cần thiết vì thơ Hồ
Xuân Hương là bằng chứng sống, khẳng định được sự lên ngôi của chữ Nôm trong
văn học nước nhà. Chữ Nôm tuy đã xuất hiện từ bao nhiêu thế kỉ trước: Nguyễn
Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Lê Thánh Tông đã có thơ nôm … nhưng phải đến Hồ Quý
Ly và đặc biệt là đến đời Nguyễn Tây Sơn, nó mới thực sự có ngôi thứ rõ ràng,
không còn “nôm na là cha mách qué” nữa, nó đã là thứ văn tự được luật
pháp quy định dùng trong văn bản hành chính. Đến Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương thì
văn chương chữ Nôm đã đạt đến trình độ điêu luyện, các tác phẩm chữ Nôm hay
hơn hẳn những thơ văn Hán-Việt ở các đời trước cũng như cùng thời. Thơ Nôm lại
có sức sống mạnh mẽ hơn thơ Hán-Việt vì phạm vi phổ biến rộng hơn; tác phẩm
không chỉ gói gọn trong tầng lớp “sĩ” nữa mà trải rộng ra tất cả: những người
nông dân chân lấm tay bùn, những thợ thuyền, những con hầu vú em...đều có thể
đọc Kiều, thuộc thơ Hồ Xuân Hương. Vậy Hồ Xuân Hương có gốc gác họ tộc ở đâu?
sinh trưởng trong khoảng thời gian nào?
Hồ Phi Tiến căn cứ
các gia phả của họ Hồ ở Quỳnh Đôi, Quỳnh Lưu, Nghệ An cho rằng kể từ Hồ Hồng
là người khai cơ lập nên họ Hồ ở Quỳnh Đôi thì đến Hồ Phi Phúc là đời thứ 11.
Hồ Phi Phúc (đổi họ Nguyễn) sinh Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ.
Cũng đời thứ 11 này: Hồ
Phi Diễn sinh Hồ Xuân Hương. Vậy nếu xem Hồ Hồng là thủy tổ (đời thứ nhất) ở
Quỳnh Đôi thì đến Hồ Xuân Hương là thuộc đời thứ 12; Quang Trung-Nguyễn Huệ
cũng thuộc đời thứ 12. (Hồ Xuân Hương và Nguyễn Huệ cùng chung ông tổ 5 đời
là Hồ Thế Anh) (8) .
Về năm sinh năm mất: nhiều
tài liệu cho rằng Hồ Xuân Hương sinh năm 1772, mất năm 1822. Vậy nhưng căn cứ
vào: Xuân đường đàm thoại của Tam nguyên Trần Bích San (9) thì
Hồ Xuân Hương lại sinh vào đầu triều Nguyễn và mất vào năm 1869(10). Điều
này khiến ta băn khoăn không ít bởi vì trong Thương sơn thi tập của
Nguyễn Phúc Miên Thẩm - tức Tùng Thiên vương có bài Long biên trúc chi từ
được viết năm 1842 khi Tùng Thiên vương hộ giá vua Thiệu Trị ra Bắc tiếp
sứ thần nhà Thanh, có tới viếng mộ Hồ Xuân Hương cạnh hồ Tây (11). Căn cứ
bài thơ này có thể khẳng định Hồ Xuân Hương đã qua đời từ lâu trước 1842.
Vì những phức tạp trên,
hôm nay về thời gian sinh trưởng của Hồ Xuân Hương, nhiều tài liệu chỉ xác định
mơ hồ trong một khoảng thời gian khá rộng: cuối Lê-đầu Nguyễn, cùng thời với
Nguyễn Du (1765-1820) (12). Suy cho cùng: có lẽ vì những định kiến
khắt khe của cộng đồng xã hội xưa, Hồ Xuân Hương vốn dĩ đã bị người đời đương
thời xem là phóng túng, lại là phận nữ nhi nên tác phẩm cũng như thân thế của
Bà đã không được các nho sĩ trân trọng ghi chép cẩn thận như nhiều văn-thi sĩ
khác. Cũng như thơ, những cuộc tình duyên của Hồ Xuân Hương đầy sóng gió với
biết bao huyền thoại: Hồ Xuân Hương đã từng chung sống với những ai? Để trả lời
câu hỏi này, các nhà nghiên cứu chủ yếu luận đoán qua văn thơ. Gần đây nhờ
gia phả họ tộc của Xuân Hương ở Quỳnh Đôi cùng những ghi chép những bậc cao
niên vùng Tứ xã ở Phú Thọ là nơi Bà đã từng sống một thời vàng son với Tổng
Cóc, những đồn đoán lệch lạc từ trước mới được cải chính…(13)
Trước hết hãy nói đến Tổng
Cóc - Tên gợi nên cảm nhận về người - Nghe tên, người ta tưởng tượng
ra dung mạo một người xấu xí về hình vóc, thô bỉ về nhân cách. “Cóc” lại
thêm có chữTổng ở trước : khiến người ta nghĩ đây hẳn là một tên cường
hào ác bá ! Thật vậy, Nguyễn Hữu Tiến trong Giai nhân di mặc, đã
cho là “lúc trẻ Xuân Hương bị mẹ ép phải lấy cường hào Tổng Cóc. Tổng Cóc đã
dốt nát lại có tính ăn chơi bạt mạng, sau một lần đánh bạc thua nhẵn túi, gia
sản khánh kiệt đã tiếc của mà chết. Xuân Hương bèn làm bài thơ nổi tiếng "Khóc
Tổng Cóc"lời lẽ trào phúng; bởi đối với ông chồng không xứng ý này nàng
chẳng có chút cảm tình nào…”
Thật oan cho Tổng Cóc. Nỗi
oan này thật ra đã bắt nguồn từ chính bài thơ Khóc Tổng Cóc của Hồ
Xuân Hương:
Chàng Cóc ơi! Chàng Cóc ơi!
Thiếp bén duyên chàng có
thế thôi;
Nòng nọc đứt đuôi từ đây
nhé.
Nghìn vàng khôn chuộc dấu
bôi vôi!
Bài thơ tài tình lắm trong
câu chữ (cóc, bén (nhái), nòng nọc, chuộc (chẫu chuộc), bôi
vôi…" ) nhưng đã để lại cho đời biết bao võ đoán. Cả trăm năm trước bài
thơ đã bị nhiều người hiểu lệch; trước hết, đề bài thơ gợi cho người đọc nghĩ
đến việc vợ khóc chồng vừa quá cố. Sự thực đâu phải vậy! Gs. Lê Trí Viễn có
phân tích và cho rằng bài thơ vừa bộc lộ đau xót vừa thể hiện một sự tiếc
rẻ, thậm chí một sự ân hận nếu không là hờn oán. Có vẻ như một bài thơ giận
người bỏ đi. Thương cho mình hơn là khóc cho người. Bài thơ không ra lời tang
mà là lời tự thương tự tiếc, không giận người mà chỉ tủi cho mình.
Cụ Dương Văn Thâm (14) làm
rõ vấn đề hơn khi cho biết: dân làng Mương, làng Gáp biết thừa bài thơ “Khóc
Tổng Cóc” của Hồ Xuân Hương chỉ là "khóc" cho mối tình đã qua
chứ đâu phải khóc chồng vừa mất, bởi vì ai lại khóc chồng mà đi giễu nhau như
là “cóc, nòng nọc, nhái bén, chẫu chuộc…” chả hóa ra là bạc ác độc
địa lắm sao? Quả đúng như vậy; nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn (15) trong "Phóng
sự điền dã" căn cứ vào cuộc trò chuyện với các cụ cao niên của làng
Gáp xưa (nay là Tứ xã, Lâm Thao, Phú Thọ) (16) cho biết: Tổng Cóc
là người làng Gáp. Theo lệ xưa, sợ khó nuôi, người ta thường chọn cho trẻ những
tên thật xấu xí…Mặc dầu gia đình thuộc dòng dõi văn chương, Phó tổng Nguyễn
Bình Kình (tự là Nguyễn Công Hòa), lúc bé đã có tên là "Cóc”.Tổng Cóc
là con nhà gia thế (cháu của Nguyễn Quang Thành; đỗ Tiến-sĩ năm 1680, đời vua
Lê Hi Tông) (17), hay chữ, lại giỏi võ nghệ, vẫn thường xướng họa với
Xuân Hương chớ không phải dốt nát như người ta lầm tưởng. Giàu nghệ sĩ tính,
cảm mến tài thơ văn, Tổng Cóc đã lấy lẽ Xuân Hương … và có thể Xuân Hương
nhan sắc nên Tổng Cóc đã hết lòng chiều chuộng. Theo cụ Dương Văn Thâm: hơn
200 năm trước, đất đai, ao hồ nhà Tổng Cóc trải từ đầu đến cuối làng Gáp. Chiều
ý thích của Xuân Hương, Tổng Cóc đã cho đắp một gò đất nổi giữa hồ, xây nhà
thủy tạ có cầu bắc qua dành làm nơi nữ sĩ nghỉ ngơi, lấy cảm hứng làm thơ và
dạy học; chung quanh hồ trồng toàn liễu, giữa hồ thả sen, nuôi cá…Tương truyền,
vườn cây bên hồ, Tổng Cóc dành một sào đất, riêng trồng chanh cho Hồ Xuân
Hương gội đầu. Dân làng kể, tóc bà Hồ Xuân Hương đen óng, dài chấm đất, mỗi
khi gội, cuộn đầy một chậu, nên phải dùng nhiều chanh mới đủ (18).
Xuân Hương dù có một thời
gian lúc bé sống ở quê nhưng đã sớm theo cha lên kinh thành. Giỏi văn chương
lại là nữ lưu ở chốn kinh đô, tính cách của Xuân Hương mâu thuẫn trầm trọng với
lối sống và định kiến của cộng đồng làng quê lam lũ. Xuân Hương có nhiều mối
bất hòa với người trong gia đình Tổng Cóc. Cuộc tình nhiều trắc trở. Tổng Cóc
bỏ nhà ra đi. Khi trở về, Xuân Hương lại cũng đã bỏ đi... và đã trở thành vợ
lẽ của Tri phủ Vĩnh Tường. Bài thơ "Khóc Tổng Cóc" được
Xuân Hương làm trong thời gian này là để khóc cho một cuộc tình đã chết. Một
cuộc tình buồn! (19)
Người chồng thứ hai được
người đời truyền tụng là Ông Phủ Vĩnh Tường. Xuất phát từ bài thơ “Khóc
ông Phủ Vĩnh Tường” nhiều giả thuyết đã tồn tại với nhiều lí giải khác
nhau. Theo Ngô Lãng Vân: sau khi góa Tổng Cóc, Xuân Hương mở quán bên đường
làm kế sinh nhai. Nhiều khách văn chương tìm đến xin xướng họa rất nhiều,
trong số có một đồ sinh đỗ Giải nguyên sau nhiều lần xướng họa, rất phục tài
Xuân Hương cưới làm vợ lẽ, sau này thành ông Phủ Vĩnh-Tường.
 Hoàng Xuân Hãn cũng
có đề cập đến một người tên là Phạm Viết Đại (Hoàng Xuân Hãn đã ghi nhầm
là “Phạm Viết Đạt”) được người ta cho là Tri phủ Vĩnh Tường, chồng của
Xuân Hương nhưng ông không tin lắm vào tính xác thực của thơ Nôm truyền tụng
và cho rằng bài “Khóc ông Phủ Vĩnh Tường quyết không phải của Xuân Hương
và Xuân Hương không phải có chồng là Tri phủ Vĩnh Tường…” (20).
Về Phạm Viết Đại: Phương
Tri (Tạp chí Văn Học, số 3/1974) cho biết ông Trần Tường dựa vào gia phả
Trà-lũ xã và lời kể qua kí ức của các cụ già làng Trà Lũ đã phát hiện ra ông
Phủ Vĩnh-tường tên là Phạm Viết Đại sinh năm 1802, đỗ Cử-nhân năm 1842; năm
1862 được thăng chức Đồng Tri phủ Vĩnh-tường. Nhiều giai thoại và thơ
xướng họa giữa Phạm Viết Đại với Xuân Hương cũng được các cụ già trong làng
Trà Lũ kể và đọc lại theo trí nhớ. Ông Trần Tường nhận thấy nhiều bài thơ vịnh
cảnh của Xuân Hương trùng hợp với những nơi mà Phạm Viết Đại đã từng làm
quan. Tuy vậy, nếu cho rằng Phạm viết Đại là Tri phủ Vĩnh Tường và bài thơ khóc
Tri Phủ Vĩnh Tường là khóc Phạm Viết Đại thì không đúng vì theo sách Nữ
Lưu của Lê Dư thì nữ sĩ Xuân Hương góa chồng lần cuối rồi mất sau chồng
vài năm; nghĩa là sau khi Phạm Viết Đại mất vào năm 1862 thì Xuân Hương mất
vào khoảng năm 1864. Điều này là sai với căn cứ của Thương sơn thi tập (Miên
Thẩm) vốn được xem là tác phẩm là có nguồn gốc chứng cứ lịch sử rõ rệt. Căn cứ Thương
sơn thi tập: Xuân Hương phải mất trước năm 1842. Điều này chỉ có
thể chấp nhận được với Trần Bích San khi cho rằng Hồ Xuân Hương mất năm 1869.
Không công nhận Tri phủ
Vĩnh Tường, Hoàng Xuân Hãn căn cứLưu Hương ký, Tục Hoàng Việt thi tuyển và Đại
Nam thực lục cho rằng Hồ Xuân Hương có chồng là Trần Phúc Hiển làm quan
Tri phủ Tam Đái; năm 1813 Phúc Hiển được thăng từ Tri phủ Tam-Đái lên
chức Tham Hiệp trấn Yên Quảng; cưới Xuân Hương làm lẽ được khoảng một năm thì
quan Tham hiệp bị tử hình năm 1818 (21).
Năm 1973, Hồng Liên Lê
Xuân Giáo dịch Quốc sử di biên của Phan Thúc Trực. Căn cứ tác phẩm
này, Lê Xuân Giáo cho rằng tài nữ được nhắc đến trong Quốc sử di biên chính
là Hồ Xuân Hương nhưng lại cho rằng Trần Phúc Hiển là người chồng thứ ba (sau
Tổng Cóc, Tri phủ Vĩnh Tường) .
Ngoài các đời chồng trên,
Xuân Hương còn nhiều bạn văn chương với bao tình quyến luyến được ghi chép lại
trong thơ. Người có nhiều thơ xướng họa là Chiêu Hổ. Nhiều nhà nghiên cứu (Trần
Thanh Mại, Văn Tân, Nguyễn Triệu Luật …) vẫn cho rằng Chiêu Hổ là Phạm Đình Hổ
(1768-1839; tác giả Vũ Trung tùy bút, Tang thương ngẫu lục ) cùng với
Nguyễn Án và Xuân Hương đương thời mệnh danh là "Tam tài tử". Tuy
vậy Chiêu Hổ chắc chắn không thể là Phạm Đình Hổ được vì một lí do rất đơn giản
là qua các bài thơ xướng họa với Xuân Hương Chiêu Hổ tỏ ra rất sành sỏi và rất
thích thơ nôm, trong khi Phạm Đình Hổ ngay trong phần “Tự thuật” trong Vũ
trung tùy bút đã tự nhận là “chữ Nôm ta không thể hiểu hết được”(22). Tác giả của Vũ Trung tùy bút không thích chữ Nôm; vậy không thể là
Chiêu Hổ.
Chiêu Hổ là ai? đến nay
chưa thể xác định.
Ngoài Chiêu Hổ, căn cứ Lưu
hương ký, Hồ Xuân Hương còn nhiều bạn tình khác như Nguyễn Hầu, Trần Hầu (Hiệp
trấn Sơn Nam Thượng-Trần Ngọc Quán(?), Hiệp trấn Sơn Nam Hạ Trần Quang Tĩnh,
Tốn Phong, Mai Sơn Phủ, Thạch Đình, Cự Đình, Thanh Liên, Chí Hiên...Trong số
những bạn văn chương có tình cảm đậm đà đáng lưu ý nhất là Nguyễn Du. Lưu
Hương Ký có bài "Cảm cựu kiêm trình Cần chánh học sĩ Nguyễn Hầu
(Hầu: Nghi Xuân, Tiên Ðiền nhân)". Với tước hiệu, tên người, gốc
gác nêu ở đề bài thơ thì ta có thể chắc chắn đây là bài thơ bày tỏ tình cảm với
Nguyễn Du, với nhiều câu thơ nồng nàn tình cảm:
Dặm khách muôn nghìn nỗi
nhớ nhung,
Mượn ai tới đấy gửi cho cùng.
Chữ tình chốc đã ba
năm vẹn,
Giấc mộng rồi ra nửa khắc
không.
Xe ngựa trộm mừng duyên tấp
nập,
Phấn son càng tủi phận
long đong.
Biết còn mảy chút sương
siu mấy,
Lầu Nguyệt năm canh chiếc bóng chong.
Căn cứ nội dung, bài thơ
có lẽ đã được Xuân Hương viết năm 1813, năm Nguyễn Du được thăng Cần Chánh học
sĩ sung Chánh sứ sang cống nhà Thanh, đi qua Thăng Long và gặp lại Xuân
Hương.
Ngoài Nguyễn Du, những bạn
văn chương khác cũng là những người tình rất đỗi gắn bó, thiết tha với Xuân
Hương; ví dụ Mai Sơn Phủ được nói đến ở bài thơ "Họa Sơn Phủ chi tác"
(họa thơ Sơn Phủ):
Này đoạn chung tình biết mấy
nhau,
Tiễn đưa ba bước cũng nên câu.
Trên tay khép mở tanh chiều
nhạn,
Trước mặt đi về gấp bóng
câu.
Nước mắt trên hoa là lối
cũ.
Mùi hương trong nệm cả đêm
thâu.
Vắng nhau mới biết tình
nhau lắm,
Này đoạn chung tình biết mấy
nhau.
Riêng với Tốn Phong là
người tình thân thiết với Xuân Hương nhiều năm và cũng là người viết bài tựa
cho Lưu Hương ký: tình Xuân Hương tỏ ra rất đậm đà với người đã từng thề
nguyền hẹn ước:
Kiếp này chẳng gặp nữa thì
liều,
 Nghĩ lại huống đau cho phận bạc, Nói ra thêm nhẹ với thân bèo. Chén thề thủa nọ tay còn dính, Món tóc thời xưa cánh vẫn đeo. Được lứa tài tình cho xứng đáng, Nghìn non muôn nước cũng tìm theo.
(Hoạ Tốn Phong nguyên vận).
Sau khi chia tay với Tổng
Cóc, trong nhiều năm Xuân Hương đã quen biết nhiều văn nhân, tài tử. Cuộc đời,
cuộc tình của Hồ Xuân Hương, nữ sĩ độc đáo trong nền văn học nước ta mịt mờ
là thế. Việc xác định bằng một số sách sử của triều Nguyễn cũng khó khăn vì
những quyển như Đại Nam thực lục chỉ chuyên chú ghi việc của chính
quyền còn những chi tiết thuộc văn chương lại ghi rất sơ sài. Chỉ có cách là
căn cứ vào một số sách bàn về văn thơ như Đại Nam đối thi, Hoàng
Việt thi tuyển, Quốc âm thi tuyển (23) và các bài thơ truyền tụng đựợc
cho là của bà chép trong nhiều tàng bản nôm (24). Việc tuyển chọn, xác
minh những bài thơ Nôm này không đơn giản chút nào vì qua nhiều năm tháng,
sao đi chép lại, nhiều bài đã có nhiều dị bản và nhiều mạo tác. Riêng gần đây
có Lưu Hương ký là một tập thơ được Trần Thanh Mại phát hiện, giới
thiệu trong bài “Bản Lưu Hương ký và lai lịch phát hiện của nó”
trên tạp chí Văn học số 11 năm 1964. Mới đây, trên Giadinh.net.vn ,
trang Văn hóa ngày 01/9/2008, Nguyễn Thắng viết theo tư liệu của TS Nguyễn
Xuân Diện - Phó Giám đốc Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm như sau:
“…GS Hoàng Xuân Hãn kể lại:
“Khi tìm kiếm tài liệu về Hồ Xuân Hương, tôi lục trong các báo ở Việt Nam, từ
năm 1954 trở đi có chừng 7 - 8 báo văn học có nói đến Hồ Xuân Hương, nhưng
cũng chỉ bâng quơ chuyện thơ Hồ Xuân Hương tục hay không tục, chứ không đả động
đến đời sống của bà. Duy chỉ có ông Trần Thanh Mại tình cờ đọc những sách của
trường Viễn Đông Bác Cổ để lại có bài tựa sách của một người ký tên là Nham
Giác Tốn Phong. Bài tựa đó nói đến một cuốn sách tên là Lưu Hương
ký của Hồ Xuân Hương. Sau bài tựa ấy có những bài thơ của ông Tốn Phong
tặng Hồ Xuân Hương. Ông Trần Thanh Mại mới nghĩ rằng nếu tìm được Lưu
Hương ký sẽ biết thêm về Hồ Xuân Hương. Chuyện này vào khoảng 1963, ông
Trần Thanh Mại đã kể lại trong Tạp chí Văn học. Sau đó, ông Trần Thanh Mại
loan báo muốn tìm cuốn Lưu Hương ký và ông nhận được lá thư của một
cử nhân (không rõ tên) thông báo đã gửi biếu cuốn Lưu Hương ký cách
thời điểm đó 8 -9 năm. Từ lúc ấy, ông Trần Thanh Mại mới bắt đầu khảo cứu Lưu
Hương ký.
Trong Tạp chí Văn học (Hà
Nội), năm 1964, ông Trần Thanh Mại mới giới thiệu và dịch 16 bài trong số 52
bài. Sau đó miền Bắc bước vào chiến tranh chống Mỹ nên bẵng đi một thời gian
rất dài, không ai trở lại vấn đề Hồ Xuân Hương và không ai mở lại Lưu
Hương ký mà đọc nữa”.
Năm 1988, GS Tạ Trọng Hiệp,
trong một chuyến công tác ở Hà Nội, đã được GS Hoàng Xuân Hãn uỷ thác việc
xin chụp lại hoặc chép lại Lưu Hương ký. Khi GS Hiệp đến Viện Văn học là
nơi có chức năng bảo tồn bản Lưu Hương ký quý báu đó thì không tìm
ra. Các chuyên gia về văn học cổ Việt Nam đều cho biết cuốn ấy đã mất rồi. Được
biết, sau khi ông Trần Thanh Mại mất, người kế tục công tác nghiên cứu Hồ
Xuân Hương, lại là người giữ công việc gần như quản thủ thư viện sách Hán Nôm
của Viện Văn học, ông Hồ Tuấn Niệm, đã đem theo trong ba lô cuốn Lưu
Hương ký trong những năm sơ tán tránh bom Mỹ mà không để lại Hà Nội một
bản chụp nào cả. Ông Niệm đã mất và tập Lưu Hương ký cũng biến mất
theo (…)
Sau khi không tìm được Lưu
Hương ký ở Viện Văn học, GS Tạ Trọng Hiệp quay sang Viện Hán Nôm. Viện
này có chức năng - do sắc lệnh của Hội đồng Chính phủ ghi rất rõ khi sáng lập
- là hễ có phát hiện những tư liệu quan trọng về cổ văn, cổ sử thì Viện Hán
Nôm phải có một bản chụp hay bản sao. Cuốn Du Hương Tích động ký mà
Trần Thanh Mại đọc được và lần ra đầu mối Lưu Hương ký chính là một
bản thảo mang ký hiệu A.2814 lưu tại Viện Hán Nôm. Trong bản thảo đó, ngoài
bài ký còn chép 31 bài thơ chữ Hán của một người có tên là Tốn Phong. Khi GS
Hiệp xin chụp lại Lưu Hương ký thì Viện Hán Nôm đưa Du Hương
Tích động ký ra vì cứ tưởng rằng đây chính là Lưu Hương ký của Viện
Văn học. Chính vì thế họ mới không chụp lại Lưu Hương ký của Viện Văn học.
Theo GS Tạ Trọng Hiệp: “Chỉ
còn một hy vọng nhỏ là có một người duy nhất ở Hà Nội may ra còn giữ được bản
chép tay toàn bộ 52 bài thơ trong Lưu Hương ký, đó là ông Đào Thái Tôn -
một tác giả cũng viết về Hồ Xuân Hương. Trong cuốn Thơ Hồ Xuân
Hương của Nguyễn Lộc có nói rằng Đào Thái Tôn là người đã được giao cho
đọc tậpLưu Hương ký và đã dịch trọn vẹn 52 bài. Hy vọng ông Đào Thái Tôn
có chép bản chữ Hán và bản Nôm để dùng và kiểm tra bản dịch của ông. Trong đợt
về Việt Nam công tác, tôi cũng có yêu cầu được gặp ông Đào Thái Tôn, nhưng
không may ông lại đi công tác. Nếu ông Tôn không giữ được bản chép
tay Lưu Hương ký thì đây là một tổn thất không thể nào cứu vãn được…”.
Vậy là nay bản gốc Lưu
Hương Ký do Trần Thanh Mại tìm được năm 1964 không còn. Một lần nữa
chính bản tác phẩm của Hồ Xuân Hương lại chìm vào tăm tối.
Ngoài những mịt mờ trên,
còn một nghi vấn lớn bởi một điều rất lạ : thơ Hồ Xuân Hương chia ra hai mảng
riêng biệt với phong cách rất khác nhau.
Mảng thứ nhất là thơ
Nôm truyền tụng. Vì là truyền tụng nên tính xác thực không cao lại
có nhiều mạo tác. Hoàng Xuân Hãn trong Thiên tình sử Hồ Xuân Hương đã
tỏ thái độ có phần gay gắt khi viết về thơ cùng những giai thoại về Hồ Xuân
Hương trong các sách, tạp chí khoảng đầu thế kỉ XX như sau: “…Vác chuyện
vui và các thơ nhảm được nhắc lại, thêm vào. Rồi chính phần thơ nôm sâu sắc,
đứng đắn mất dần vì không được truyền bá…” (25).
Xét về nội dung thì nhiều
bài thơ nôm truyền tụng bị một số người coi là “tục” thế nhưng rồi
họ cũng phải công nhận là nó hết sức độc đáo vì diễn đạt được những ý thơ rất
tinh tế, gần với suy tưởng của quần chúng lao động và đậm chất ca dao. Lời
thơ thể hiện nghệ thuật cực kì điêu luyện, bộc lộ một thái độ ngổ ngáo của một
phụ nữ phản kháng những định kiến, thói tục vô lí của xã hội thời phong kiến.
Sau những bài thơ nghịch
ngợm đến xuất thần ấy là Lưu hương ký với 52 bài thơ (24 bài chữ
Hán và 28 bài chữ Nôm) mới phát hiện năm 1964. Điều đáng ngạc nhiên là nội
dung của các bài thơ sau này dù vẫn rất trữ tình nhưng lại khá nghiêm trang.
Sự sai biệt này gợi lên một câu hỏi lớn: Thơ Nôm truyền tụng vàLưu
Hương Ký có phải thuộc cùng một tác giả hay không? Nếu cùng một tác giả
thì tại sao lại chuyển đổi phong cách thơ lạ lùng đến vậy? Thơ Nôm truyền
tụng của Xuân Hương tinh nghịch, ngổ ngáo, thể hiện một thiên tài nghệ
thuật Việt Nam có một không hai vậy mà đến Lưu Hương ký thì nghệ
thuật lại trở nên rất đỗi bình thường và nếu có hay chăng thì cũng chỉ là hay
ở tâm trạng chua chát, bi thương và sự nhịp nhàng cân đối trong điển tích,
câu chữ như nhiều nhà thơ đời trước…hoặc cùng thời như Bà Huyện Thanh Quan chẳng
hạn…
Đọc Lưu Hương Ký rồi
so lại với thơ Nôm truyền tụng, người đọc ít nhiều thấy thất vọng với một
thiên thần thơ Nôm gãy cánh, không còn tìm đâu thấy hương vị của một Hồ Xuân
Hương ngày cũ.
Xem kĩ thêm chút nữa: thơ
Nôm truyền tụng không hề đả động đến những người bạn văn chương vốn đã
quen biết lâu như Tốn Phong, Trần Hầu, Nguyễn Hầu, Mai Sơn Phủ, Thạch Đình, Cự
Đình, Thanh Liên, Chí Hiên…và ngược lại, tìm trong Lưu Hương Ký, người đọc
lại không hề thấy có một câu, một chữ nào nhắc đến Tổng Cóc, ông Phủ Vĩnh-tường
hay Chiêu Hổ.
Không biết đã có điều gì
khuất tất?
Chú thích:
(1) Nguyễn Hữu Tiến, bút
hiệu: Đông Châu, là nhà Nho có thực học phụ trách chuyên mục “Tồn cổ lục”
của Nam Phong tạp chí. Mục này chuyên khảo về văn thơ cổ.
(2) Người Pháp sống ở Việt
Nam vào thế kỉ 19, đã sưu tầm biên soạn nhiều truyện dân gian và thơ Nôm Việt
Nam rồi dịch ra tiếng Pháp;
(3) Người Pháp làm việc tại
Viện Viễn Đông bác cổ Pháp (1947-1957), tác giả cuốn L’œuvre de la
poétesse Vietnamienne Hồ Xuân Hương (Paris, 1968)
(4) Giáo sư văn chương Anh
của trường đại học Carolina, người đã 4 lần đoạt giải thưởng Lamont của Viện
Hàn lâm các Thi sĩ Mỹ, người thông thạo chữ Nôm, yêu thích và đã dịch thơ Hồ
Xuân Hương ra tiếng Anh. (Khánh Ngọc, “John Balaban - Người giới thiệu Hồ
Xuân Hương, Nguyễn Du ra thế giới “; laodong.com.vn; Lao Động Xuân
2007).
Lý Lan (Thơ Hồ Xuân Hương
đến với độc giả Mỹ - http://www.bacbaphi.com.vn) đã viết về tập thơ The
Poetry of Hồ Xuân Hương như sau: “…Tập thơ gồm 48 bài thơ của Hồ
Xuân Hương, mỗi bài được trình bày trang trọng dưới ba hình thức: bản tiếng
Nôm, bản tiếng Việt, và bản tiếng Anh. ( … ). Đọc đi đọc lại những bài thơ Hồ
Xuân Hương bằng tiếng Anh, tôi càng cảm động và khâm phục nỗ lực của John
Balaban; và càng nhận ra chữ nghĩa Hồ Xuân Hương không ai theo kịp suốt chiều
dài thời gian mà cũng không có ai tương đương trong bình diện không gian…”
*Theo Thông tấn xã Việt
Nam, Nhà văn Rumani Conxtantin Lupêanu vừa xuất bản tuyển tập gồm 64 bài
thơ của nữ thi sĩ Hồ Xuân Hương do chính ông tổng hợp và biên dịch. Tuyển thơ
dày 150 trang được in song ngữ tiếng Việt-Rumani, trong đó nhiều bài có thêm
ký họa, minh họa và phần diễn giải ý nghĩa. Một số bài được dịch và gieo vần
theo niêm luật của thơ Rumani.
(5) Gs. Kiều Thu Hoạch: Thơ
Nôm Xuân Hương từ cách nhìn văn bản học.
(6) “cổ”古
ghép với “ nguyệt”月 thành chữ “ hồ” 胡;
(7) Hồ Tông thế phả
do Hồ Sĩ Dương soạn - các hậu duệ chép bổ sung; Hồ gia thực lục-bản chi
thế thứ tục biên của tú tài Hồ Phi Hội (1802-1875; người cùng thế hệ với
Hồ Xuân Hương, Nguyễn Huệ); Ghi chép của Án sát Hồ Trọng Toàn (1801-1864); Hồ
Quỳnh gia phổ của chi Hồ Phi Tích; Phả ký tộc Trung chi II họ Hồ Quỳnh
Đôi (ghi phả hệ họ Hồ ở Quỳnh Đôi, Quỳnh Lưu Nghệ An từ đời ông tổ đầu
tiên là trạng nguyên Hồ Hưng Dật sống vào thế kỷ thứ 10, sau đó có một khoảng
thời gian 300 năm, tộc phả này bị thất truyền rồi lại tiếp tục được chép từ
năm 1314 khi ông Hồ Kha từ Quỳ Trạch (Yên Thành) về Quỳnh Đôi xem địa thế và
giao cho con là Hồ Hồng ở lại khai cơ lập nên làng Quỳnh Đôi.
(http://www.informatik.uni-leipzig.de và http://www.vietnamgiapha.com).
(8) Cố giáo sư Trần Thanh
Mại trên Tạp chí Văn học số 10 năm 1964 tuy cũng đồng ý Hồ Xuân Hương có
nguyên quán tại Quỳnh Ðôi, Quỳnh Lưu, Nghệ An nhưng lại cho rằng song
thân của bà là Hồ Sĩ Danh và một người thiếp quê ở Hải Dương. Hồ Xuân Hương
thơ và đời (Lê Xuân Sơn) cũng cho rằng Hồ Xuân Hương tên thật là Hồ Phi Mai
con ông Hồ sĩ Danh (1706-1783) và là em cùng cha khác mẹ với Hồ Sĩ Đống
(1738-1786) là một vị quan đầu triều thời chúa Trịnh.
(9) Trần Tường phát hiện
và công bố trên Tạp chí Văn Học, số 3/1974, dưới nhan đề "Một số tư
liệu mới tìm thấy về Hồ Xuân Hương".
(10)…Xuân đường đàm
thoại kể lại rằng: vào một ngày trong dịp tết lập xuân cuối mùa đông năm
Kỷ Tỵ, niên hiệu Tự Đức thứ 22 (1869), trong một bữa tiệc rượu ở vùng Bắc
Ninh cũ, có một người đến muộn. Hỏi ra, mới hay rằng ông ta vừa đi mai táng
“Nghệ An tài nữ, hiệu Cổ Nguyệt Đường, tự Xuân Hương” về! Thế là bên
chiếu rượu, các “tao nhân mặc khách” cùng nhau phẩm bình về tài năng phẩm hạnh
của người đã khuất. Mỗi người tỏ một thái độ khác nhau: người mừng rỡ là Hùng
Lĩnh Xuân Mai; người buồn thương là Hoa Đường Ngọc Như. Cả hai đều ngâm vịnh,
tưởng nhớ Xuân Hương theo cảm xúc của mình! Người ta còn nhận ra một người
xem ra có vẻ điềm tĩnh hơn, ấy là người đi mai táng Xuân Hương, họ Hứa, tiểu
hiệu là Ngô Ban. Ngô Ban “nghiêng cạn mấy chén uống ngay rồi ha ha cười,
nói”. Theo ông ta, việc mai táng người tài nữ kia là “một việc đáng cười mà
cũng đáng than”, chính ông và vài người đầy tớ đã chôn cất “nàng” ở cạnh núi
Nguyệt Hằng, phủ Từ Sơn, huyện Đức Giang (thuộc Bắc Ninh cũ)…” (Đào Thái
Tôn; Thơ Hồ Xuân Hương - Từ cội nguồn vào thế tục; trang 66. NXB Giáo Dục,
1996).
(11) 龍編竹之詞
並頭蓮花開滿池
花奴折去恭神裨
莫向春香墳上過
泉臺有恨錯牽絲
墜粉殘肢土一塋
春香歸去草青青
幽魂到氐今如醉
幾度春風吹不醒
Long Biên trúc chi từ:
Tịnh đầu liên hoa khai mãn
trì,
Hoa nô chiết khứ cung thần ti. Mạc hướng Xuân Hương phần thượng quá, Tuyền đài hữu hận thác khiên ti.
Trụy phấn tàn chi thổ nhất
doanh,
Xuân Hương qui khứ, thảo thanh thanh! U hồn đáo để kim như tuý, Kỷ độ xuân phong xuy bất tinh!
Hoàng Xuân Hãn dịch thơ:
Đầy hồ rực rỡ hoa sen;
Sai người xuống hái để lên cúng dàng. Chớ trèo qua mộ Xuân Hương; Suối vàng còn giận tơ vương lỡ làng. Sen tàn, phấn rữa mồ hoang; Xuân Hương đã khuất bên đàng cỏ xanh. U hồn say tít làm thinh. Gió xuân mấy độ thổi tình không hay!
(12) Sách giáo khoa hiện
hành không nêu được thời gian sống của Hồ Xuân Hương mà chỉ nêu năm sinh, năm
mất của Hồ Phi Diễn (1704-?) và Hồ Sĩ Danh (1706-1793); một trong hai người
nghi vấn là thân sinh của Hồ Xuân Hương.
(13) Báo điện tử Phú
Thọ ngày 09/2/2006 và 26/6/2008 (http://www.baophutho.org.vn,):
http://www.baophutho.org.vn
Ngôi nhà Tổng Cóc, nơi Hồ
Xuân Hương đã sống và đề thơ, hiện giờ ông Kiều Phú đang ở.
(Sơn Dương, Lâm Thao, Phú
Thọ).
“…Tổng Cóc quen cha con Hồ
Xuân Hương khi cùng đi thi Hương. Chằng hiểu cơ duyên thế nào, cụ Đồ đầu xứ
người Nghệ An đã dắt con gái về làng Sơn Dương (Phú Thọ) dạy học. Cô gái ấy
là Hồ Xuân Hương (…) Ở Tứ Xã hiện nay, bà con còn giữ được nhiều kỉ vật của Tổng
Cóc - Hồ Xuân Hương: Gia đình anh Bùi Văn Thắng đang giữ đôi lục bình bằng gỗ
mít, phủ sơn then có khắc chữ Hán. Tương truyền khi còn ái ân mặn nồng, Tổng
Cóc đã yêu cầu Hồ Xuân Hương đề thơ lưu bút. Đôi lục bình vốn được đặt
trên bàn thờ nhà Tổng Cóc, sau này kinh tế sa sút, đã phải bán đi... Cách
nhà anh Thắng một cánh đồng, ngôi nhà lớn, làm toàn bằng gỗ quí, lợp ngói âm
dương của gia đình Tổng Cóc vẫn được gia đình ông giáo Kiều Phú trân trọng giữ
gìn. Ngôi nhà được làm cầu kì tới mức, đến cả cái bậu cửa ra vào cũng được chạm
lưỡng long chầu nguyệt (…) Cụ bà thân sinh ra ông Phú hơn 100 tuổi vẫn
nhớ rất nhiều chuyện do cha mẹ kể lại liên quan đến Hồ Xuân Hương, cũng như sự
tích ngôi nhà cổ của Tổng Cóc. Hiện, trên bức vách bằng gỗ mít phiến dày
trong nhà, còn những dòng chữ được kể là của chính Hồ Xuân Hương đề:
"Thảo lai băng ngọc kính/ Xuân tận hóa công hương; Độc bằng đan quế thượng/
Hảo phóng bích hoa hương"… Qua thời gian, do nhiều nhà quản lí địa
phương, nhà nghiên cứu, người tham quan đã khiêng cả bức vách gỗ ra để bôi
thuốc hiện màu vào nhằm in rập những nét chữ quí; qua nhiều mùa nước ngập,
dòng chữ đã mờ đi rất nhiều.
(14) Lao Động số 144, ngày
26/06/2008: Cụ Dương Văn Thâm, 93 tuổi, là nhà Nho và là người
nghiên cứu công phu về cuộc đời Hồ Xuân Hương và Tổng Cóc với cả một kho bản
thảo đồ sộ trong nếp nhà cổ giản dị. Nhờ cụ, các sinh viên, các nhà nghiên cứu
về Tứ Xã (Phú Thọ) có được tư liệu chính xác về Hồ xuân Hương có quãng đời
làm dâu trên quê hương Tổng Cóc.
(Lao Động số 144; ngày
26/06/2008 )
(15) Nguyễn Hữu
Nhàn: Nhà văn có nhiều nghiên cứu về văn hóa dân gian Phú Thọ.
(16) Trong đó đứng đầu
nhóm có các cụ Xứ Cơ (đỗ đầu xứ), cụ Cả Chấn, cụ Bá Lạc, cụ Đồ Tạo, cụ Đồ
Quán, cư Tống Thuần (tổng sự), ông Lê Văn Tiềm (nay đã gần trăm tuổi, đặc biệt
là cụ Dương Văn Thâm. (Theo Đinh Vũ; http://www.baophutho.org.vn)
(17) Lịch triều tạp kỷ : Nguyễn Quang Thành có tiếng là thần đồng, 24 tuổi thi đỗ Tiến sĩ xuất thân năm Canh Thân đời Lê, niên hiệu Chính Hòa (1680). Ông làm quan trong triều, giữ chứcThiêm đô ngự sử; nay còn bia số 80 ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Hà Nội.
(18) Nguyễn Hữu Tiến trong Giai
Nhân Di Mặc có viết: “ Hồ Xuân Hương mặt hơi rỗ hoa, da hơi ngăm
đen, không đẹp mà có duyên thầm…“. Những chi tiết này không biết Đông Châu đã
căn cứ vào đâu (?).
Riêng Ngô Tất Tố trong
truyện dã sử trong rừng Nho thì cho rằng nhan sắc Xuân Hương lúc ở
Thăng Long đã làm cho nhiều Nho sinh phải mê mẩn: “…cái dáng dấp yểu điệu,
cái dung nhan xinh đẹp của Xuân Hương lại làm cho lòng chàng nóng như lửa chất…”
(19) Theo Phạm Ngọc Dương;
http://antg.cand.com.vn: Con cháu dòng họ Nguyễn Bình đã tìm được mộ cụ
Tổng Cóc và đang trình dự án, thiết kế xây dựng với Sở Văn hóa - Thông tin và
Thể thao tỉnh Phú Thọ để xây dựng mộ cụ, hoàn thành trước thời gian diễn ra
cuộc hội thảo: "Tổng Cóc - Hồ Xuân Hương", do Viện Nghiên cứu, bảo
tồn và phát huy văn hóa dân tộc dự tính chủ trì và tổ chức tại Tứ Xã (Phú Thọ)
vào cuối năm 2008.
(20) Hoàng Xuân Hãn; Thiên
tình sử Hồ Xuân Hương; NXB Văn học 1995; trang 270
(21) Theo ông Hoàng Xuân
Hãn thì bài thơ Khóc ông Phủ Vĩnh-tường có thể là ngụy tác vì
Trần Phúc Hiển chết năm 1819, lúc bấy giờ chưa có tên "Phủ Vĩnh Tường" (đến
1822, phủ Tam-Đái mới đổi tên thành phủ Vĩnh-tường).
* Có ý kiến cho rằng: Trần
Phúc Hiển bị kêt tội tham nhũng và xử tử hình nhưng thật sự là do Lê Chất, Lê
Văn Duyệt diệt vây cánh của Nguyễn Văn Thành, Đặng Trần Thường. Hiệp Trấn Sơn
Nam Thượng Trần Ngọc Quán cũng tự tử chết.
(22) Vũ Trung tùy bút.(Đông
Châu Nguyễn Hữu Tiến dịch, NXB. Văn hóa - 1960).
(23) GS.Kiều Thu Hoạch; Thơ
Nôm Hồ Xuân Hương - Từ góc nhìn văn bản học (Tạp chí Nghiên cứu Văn
học số 9/2007) có cho biết đã tìm được trong kho sách của Viện Hán-Nôm
cuốnĐăng khoa lục sưu giảng của Trần Tiến (ký hiệu A.224) có chép một
bài thơ Nôm kèm lời dẫn chữ Hán như sau: “Hà Nội tỉnh, nữ tử Xuân Hương
hành lộ thất túc, thường lộ, tự vịnh” (Cô Xuân Hương ở tỉnh Hà Nội, đi đường
sẩy chân ngã tốc váy, tự vịnh thơ):
Vén đám mây lên tỏ mặt trời
Lác coi từng đám rõ từng
nơi
Giang sơn đâu đó nhô đầu dậy
Hoa cỏ quen hơi mỉm miệng
cười
Ông Trần Thanh Mại rất
thích thú với bài thơ này và nhận xét: “Bài thơ sinh động thật, ma quái
thật, Hồ Xuân Hương thật!”
(24) Gs.Kiều Thu Hoạch; Thơ
Nôm Hồ Xuân Hương - Từ góc nhìn văn bản học (Tạp chí Nghiên cứu Văn
học số 9/2007) cho rằng: …cho đến hiện tại, dù đã mất mát ít nhiều, văn
bản thơ Nôm Hồ Xuân Hương trong kho sách Hán Nôm cũng còn được 3 bản khắc ván
in và nhiều bản chép tay, tổng cộng khoảng trên dưới 20 văn bản Nôm có thể
làm cơ sở tư liệu cho việc tuyển chọn thơ Nôm Hồ Xuân Hương.
(25) Hoàng Xuân Hãn; Thiên
tình sử Hồ Xuân Hương, NXB Văn học 1995, trang 280.
(Kiến thức ngày nay số 663
ngày 10/01/2009). Bản của tác giả.
|
Nguyễn
Cẩm Xuyên
Theo http://www.vanchuongviet.org/
 |
máy bay eva air
Trả lờiXóamua vé máy bay đi mỹ
hang may bay korean air tai tphcm
vé máy bay đi mỹ khoảng bao nhiêu
giá vé máy bay đi canada
Những Chuyến Đi Cuộc Đời
Ngẫu Hứng Du Lịch
Tri Thức Du Lịch