Hình tượng con rồng trong mỹ thuật dân gian Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử

Hình tượng con rồng trong mỹ thuật 

dân gian Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử 

Trong mỹ thuật dân gian Việt Nam, chúng ta thường gặp hình tượng bốn con vật thiêng mà người Việt gọi là tứ linh, đó là Long, Lân, Quy, Phượng. Trong bốn con vật đó thì rồng thường gặp hơn cả. Từ lâu, hình tượng Rồng đã đi sâu vào tiềm thức người Việt. Rồng gắn với nguồn gốc của người Việt qua truyền thuyết cha Rồng Lạc Long Quân lấy mẹ Tiên Âu Cơ. Rồng ghi dấu qua các địa danh:  Hà Nội - thủ đô cả nước có tên gọi đầu tiên là Thăng Long (rồng bay); vùng Đông Bắc Việt Nam có địa danh Hạ Long (rồng hạ); đồng bằng Nam Bộ phì nhiêu được làm nên bởi dòng sông mang tên Cửu Long (chín rồng). Hình tượng con rồng thay đổi theo dòng lịch sử,qua các triều đại.

    Là biểu tượng của sự cao quý, của sức sống vĩnh hằng và sức mạnh vũ trụ nên hình tượng Rồng được sử dụng nhiều trong kiến trúc cung đình, đình chùa, trang phục vua chúa. Hình tượng con Rồng trong các thời kỳ lịch sử mỹ thuật (thời Lý, Trần, Lê, Nguyễn) có những đặc điểm khác nhau. Việc xác định phong cách thể hiện con Rồng qua các thời kỳ sẽ là một căn cứ để xác định niên đại công trình kiến trúc nào.

1. Hình tượng con Rồng thời Lý

   Trên các hiện vật điêu khắc đá và gốm còn truyền cho đến nay, các nhà khoa học chỉ thấy Rồng tạc dưới dạng phù điêu, không thấy chạm chìm và chạm tròn. Đó là những con Rồng thân tròn lẳn, khá dài và không có vẩy, uốn khúc mềm mại và thon dài từ đầu đến chân, rất nhẹ nhàng và thanh thoát. Các nhà nghiên cứu gọi đây là Rồng hình giun hay hình dây. Con Rồng thời này mang hình dạng của một con rắn.

   Rồng thời Lý thường ngẩng đầu lên, miệng há to, mép trên của miệng không có mũi, kéo dài ra thành một cái vòi uốn mềm mại, vươn lên cao, vuốt nhỏ dần về cuối. Một chiếc răng nanh mọc từ cuối hàm trên, uốn cong và vắt qua vòi mép ở trên; có trường hợp răng nanh rất dài, uốn lượn mềm mại để vươn lên, hoặc với vòi lên bao lấy viên ngọc.

  Thân Rồng dài, dọc sống lưng có một hàng vảy thấp tỉa riêng ra từng cái, đầu vây trước tua vào hàng vây sau. Bụng có đốt ngắn như bụng rắn. Rồng có bốn chân, mỗi chân có ba ngón phiá trước, không có ngón chân sau. Vị trí của chân bao giờ cũng đặt ở một chỗ nhất định. Chân trước mọc gần giữa khúc uốn thứ nhất, chân đối xứng phía bên kia nằm gần cuối khúc uốn này. Hai chân sau bao giờ cũng ở gần khoảng giữa khúc uốn thứ ba. Cả bốn chân đều có khủy phía sau và có móng giống như loài chim.

H.1. Hình tượng con Rồng thời Lý

2. Hình tượng con Rồng thời Trần

   Từ nửa cuối thế kỷ XIV, con Rồng đã rời khỏi kiến trúc cung đình để có mặt trong các kiến trúc dân dã, không những chỉ có trên điêu khắc đá và gốm, mà còn xuất hiện trên điêu khắc gỗ ở chùa. Rồng cũng không chỉ có ở các vị trí trang nghiêm mà còn có mặt ở các bậc thềm (như ở chùa Phổ Minh). Thân Rồng thời Trần vẫn giữ dáng dấp như thời Lý, với các đường cong tròn nối nhau, các khúc trước lớn, các khúc sau nhỏ dần và kết thúc như đuôi rắn. Vẩy lưng vẫn thể hiện từng chiếc, nhưng không tựa đầu vào nhau như Rồng thời Lý. Có khi vảy lưng có dạng hình răng cưa lớn, nhọn, đôi khi từng chiếc vẩy được chia thành hai tầng. Chân Rồng thường ngắn hơn, những túm lông ở khủy chân không bay ra theo một chiều nhất định như Rồng thời Lý mà lại bay lên phía trước hay phía sau tùy thuộc vào khoảng trống trên bức phù điêu. Thời Trần, Rồng xuất hiện chi tiết cặp sừng và đôi tay. Đầu Rồng không có nhiều phức tạp như rồng thời Lý. Rồng vẫn có vòi hình lá, vươn lên trên nhưng không uốn nhiều khúc. Chiếc răng nanh phía trước khá lớn, vắt qua sóng vòi. Miệng Rồng há to nhưng không đớp quả cầu. Rồng thời Trần lượn khá thoải mái với động tác dứt khoát, mạnh mẽ. Thân rồng thường mập chắc, tư thế vươn về phía trước. Cách thể hiện Rồng không chịu những quy định khắt khe như thời Lý.  Hình ảnh Rồng chầu mặt trời xuất hiện sớm nhất trong lòng tháp Phổ Minh (Nam Định), có niên đại khoảng 1305 -1310. Đôi Rồng ở đây được bố trí trong một ô tròn, chạy ngược chiều kim đồng hồ, đầu ngoái lại chầu một vòng tròn nhỏ ở giữa, thể hiện mặt trời dưới dạng một vòng tròn đơn giản.

H.2. Hình tượng con Rồng thời Trần

3. Hình tượng con Rồng thời Lê

   Đến thời Lê, Rồng có sự thay đổi hẳn, Rồng không nhất thiết là một con vật mình dài uốn lượn đều đặn nữa mà thể hiện ở nhiều tư thế khác nhau. Đầu Rồng to, bờm lớn ngược ra sau, mào lửa mất hẳn, thay vào đó là một chiếc mũi to. Mép trên của miệng Rồng vẫn kéo dài nhưng được vuốt gần như thẳng ra, bao quanh có một hàng vải răng cưa kết lại như hình chiếc lá. Răng nanh cũng được kéo dài lên phía trên và uốn xoăn thừng ở gốc. Lông mày vẫn giữ hình dáng biểu tượng ômêga, nhưng được kéo dài ra và đuôi vuốt chếch lên phía sau. Trên lông mày và chiếc sừng hai chạc, đầu sừng cuộn tròn lại. Rồng có râu ngắn và một chân trước thường đưa lên đỡ râu, tư thế thường thấy ở các con Rồng đời sau. Cổ Rồng thường nhỏ hơn thân, một hiện tượng ít thấy ở những con Rồng trước đó. Như vậy, Rồng mang dạng thú xuất hiện cuối đời Trần đã thấy phổ biến ở đời Lê Sơ nhưng vẫn còn mang dáng dấp truyền thống của loài rắn.

H.3 Hình tượng con Rồng thời Lê

4. Hình tượng con Rồng thời Nguyễn

    Rồng thời Trịnh Nguyễn vẫn còn đứng đầu trong bộ tứ linh nhưng đã được nhân cách hóa, đưa vào đời thường như hình Rồng mẹ có bầy Rồng con quây quần, Rồng đuổi bắt mồi, Rồng trong cảnh lứa đôi. Con Rồng thời Nguyễn trở lại vẻ uy nghi tượng trưng cho sức mạnh thiêng liêng. Rồng được thể hiện ở nhiều tư thế, ẩn mình trong đám mây, hoặc ngậm chữ thọ; hai Rồng chầu mặt trời, chầu hoa cúc, chầu chữ thọ... Phần lớn mình Rồng không dài ngoằn mà uốn lượn vài lần với độ cong lớn. Đầu Rồng to, sừng giống sừng hươu chĩa ngược ra sau. Mắt Rồng lộ to, mũi sư tử, miệng há lộ răng nanh, trên lưng Rồng có tia, phân bố dài ngắn đều đặn. Râu rồng uốn sóng từ dưới mắt chìa ra cân xứng hai bên. Hình tượng Rồng dùng cho vua có năm móng, còn lại là bốn móng.

H.4 Hình tượng con Rồng thời Nguyễn

Ngày nay, hình tượng rồng tuy không còn mang tính chất thiêng liêng, tối thượng nhưng vẫn được đưa vào trang trí cho các công trình kiến trúc, hội họa, chạm, khắc nghệ thuật...Dù ở bất cứ thời điểm nào, Rồng vẫn là một phần trong đời sống văn hóa của người Việt.

Đặng Quốc Tuấn

Theo http://ppe.htu.edu.vn/