Những chữ trôi trên cõi tâm linh
1- Hành vi sáng tạo
Khách lữ hành quẩn quanh trong sa mạc, đi tìm ốc đảo của tình
yêu.
Chiếc phi thuyền bay tìm quỹ đạo của hành tinh nhân văn; hình
tượng ấy, phản ánh nhà thơ khám phá ra thơ của chính mình. Hiểm nghèo hơn khách lữ
hành, xác xuất thấp hơn phi thuyền vào đúng quỹ đạo. Nhà thơ cam chịu
gấp bội lần hơn bất trắc.
Sáng tạo thơ, trước hết nên biết sáng tạo trong hành vi xã hội
của mình không sáng tạo ra một thân phận, một cuộc sống có ý nghĩa tự do chọn lựa mối
quan hệ với những thực thể; đừng mơ tưởng việc làm thơ, vì không sáng
tạo được.
Lý Bạch sáng tạo được hành vi đam mê cái đẹp không bị cuốn
hút theo dòng thác thăng quan tiến chức. Đỗ Phủ sáng tạo ra hành vi nhân văn, sống
liêm chính không a dua theo thế lực hiếu chiến phi nhân.
Cao Bá Quát tự lập chí lớn không cúi lòn trong bộ máy quan
liêu. Nguyễn Du chọn lựa theo nghịch cảnh từng phiêu dạt trong dân gian…
Những nhà thơ Châu Âu: Apollinair, Valéry, Holderlin… đều sáng
tạo ít nhất một hành vi dữ dội của chính đời mình.
Mơ ước từ nguyên sơ của loài người vẫn còn nguyên; nhưng cách
thực thi mơ ước ấy sinh ra nhiều học thuyết, nhiều đạo, nhiều phe
phái, nhà thơ không dễ dàng chấp nhận những cái có sẵn đó. Cái có sẵn đó còn khoảng
cách với ước mơ loài người, có thể đo độ dài bằng năm ánh sáng.
Sáng tạo hành vi có thuộc tính của tìm cách thực thi ước mơ
loài người lá gì? Không nên hiểu đơn giản là thơ chọn lựa cách sống, nếp sống
theo tiêu chuẩn cũ vốn có hay do thời cuộc đưa đẩy. Hành vi của nhà thơ được nhận
định là hành vi sáng tạo với điều kiện vừa cưu mang ước mơ nguyên sơ, vừa có
cách ứng xử độc đáo.
Người làm thơ biết dùng lời chữ để phản ánh hành vi sáng tạo
của chính mình, hành vi sáng tạo ấy đã trở thành nỗi ám. Nỗi ám khoét sâu vào tận
đáy tâm linh.
Viết hay, không phải chỉ quan sát để mô tả, không là khoa học
thực nghiệm. Viết hay, là phản ánh nỗi ám chạm cực độ khủng hoảng tận tâm linh.
Phải chăng chỉ có tâm linh mới bắc cầu vào những thực thể và
thế sự? Mọi người hiểu đời bằng sờ, mó, thấy, nghe… chưa thể trở thành nhà thơ
được. Xây dưng chiếc cầu từ tâm linh đến môi trường sống, thám hiểm hữu thể và
chân không, vật và người, dữ kiện và lịch sử…, phiêu lưu vào mọi chốn mọi nơi để
chờ khoảnh khắc tương tác xuất hiện lời chữ.
Tâm linh nhà thơ không thể bắc chiếc cầu một lần rồi thôi. Có
lúc chiếc cầu móc vào tĩnh vật, với lá, hoa, sỏi đá. Lúc khác lại bắc vào cõi người
ta. Đôi khi còn bắc lên tận đỉnh ảo ảnh của một ngôi sao đã chết từ trước ngàn
năm ánh sáng. Chiếc cầu ấy vừa bền vững vừa mong manh. Chiếc cầu ấy giữa hai bờ
hư thực.
Bi kịch của nhà thơ là tự mình không thể đi qua chiếc cầu
thân phận kia để hòa nhập vào khách thể. Nhà thơ phải có sức hút lời chữ, tập họp
ngôn ngữ quanh mình; những chữ được cử động băng qua chiếc cầu tâm linh, khó khăn
và nguy hiểm, có chữ dừng lại trên cầu, có chữ rơi vỡ giữa mông lung. Biết khi nào
những chữ dũng cảm chiếm lĩnh được khách thể, đi hết qua chiếc cầu định mệnh kia?
Nhà thơ hồi hộp, lo âu, hy vọng, cầu nguyện, tự tin… để theo dõi từng
cử động của ngôn ngữ. Nếu ngôn ngữ không qua được bên kia cầu, người làm thơ đành
bất lực. Song ngôn ngữ của người làm thơ tài năng bền bĩ, dẻo dai đi qua hết
chiếc cầu giữa tâm linh và khách thể. Lời chữ đến nơi nên thơ sinh thành. Nói
cách khác thơ kết hợp giữa tâm linh, thế sự và thiên nhiên trong cùng bản thể.
Đối với nhà thơ, thơ là dấu hiệu tồn tại của chính mình. Muốn
tồn tại phải có ý thức nổi dậy sáng tạo. Nổi dậy sáng tạo dẫn đến chiếc cầu tâm
linh và những chữ cử động băng qua.
2- Chiếc cầu tâm linh
Chiếc cầu tâm linh được xây dựng bằng hợp chất, trộn lẫn giữa
chủ thể và khách thể.
Hợp chất này có cơ cấu gồm những nguyên tố của tâm hồn nhà
thơ kết chặt với những nguyên tố của đối vật hiện sinh.
Nhờ vậy, chiếc cầu tâm linh mới đủ sức chịu đựng những âm
binh chữ vừa đi vừa quậy phá trước khi chịu thuần phục là một sinh thể thơ.
Trở lại thời nguyên thủy, khác hẳn với những động vật chỉ
phát triển hình thể, có chân dài để chạy nhanh, có cổ để ăn đọt cây già, có cánh
bay lên… Con người tập trung phát triển hệ thần kinh ứng phó thích nghi với
thiên nhiên khắc nghiệt. Chính vì vậy con người có nội giới. Hệ thần kinh phát
triển thuở bình minh loài người là những dây treo chủ chốt để bắc chiếc cầu tâm
linh.
Không nên hiểu, dùng những phạm trù, ý niệm được chỉ chỉ dạy
trong thời đại mới để làm dây treo chiếc cầu tâm linh sẽ dẫn đến không thơ. Vì
âm binh chữ vốn dị ứng những hệ thống xơ cứng ấy hoặc ngược lại sẽ quậy phá làm
đứt tung những dây treo, chiếc cầu tâm linh gãy đổ.
Trong cõi thơ, hợp kim chưa phải là chất liệu bền vững, nên
chất liệu của chiếc cầu tâm linh không đồng nghĩa với sắt thép, sợi thủy
tinh... hay một sản phẩm công nghệ nào do trí thức khoa học tiên tiến sinh ra.
chiếc cầu tâm linh là một thể hòa nhập, (Có một khái niệm tương đương là từ
das Umgreifende và l'Englobant).
Nếu diễn đạt bằng nghĩa đen, chiếc cầu tâm linh là bằng cây
tươi, có gốc rễ cả hai bên bờ, hai bờ đều hút chất dinh dưỡng để nuôi chiếc cầu
kỳ diệu kia biết hóa thân những âm binh chữ trở thành tế bào của mỗi dòng thơ.
Chiếc cầu tâm linh không đặt ra bờ bên này có được hay quyết
định bờ bên kia, cả hai bờ đều cần thiết ngang nhau. Sự giải phóng tính chất từ
chủ thể và khách thể đều quyết định tạo ra hòa nhập thể. Cảm xúc là cảm xúc về
một cái gì, và cái gì ấy đến mời gọi cảm xúc.
Hòn đá đã mời gọi mặt hồ tạo ra hòa nhập thể - sóng nước.
Chiếc cầu tâm linh ở trong nội giới của nhà thơ - nhà thơ dù ở
thời đại nào, cũng hồn nhiên ngây dại như trẻ thơ, đúng hơn như con người trong
sớm mai nguyên thủy.
Môi trường trong thơ rất cần hệ thần kinh thuở sơ khai của
con người hơn là cần tư duy già dặn về sau. Thơ là một cách tiếp cận khác với yếu
tính vũ trụ, với tuyệt đối khác hẳn công cụ khoa học và các lĩnh vực khác. Bởi
vì nhà thơ biết hơn ai hết cần có môi trường thơ vì sự bất lực của nhiều môi
trường trong cuộc hiện sinh.
Chiếc cầu tâm linh là công cụ của nội giới nhà thơ. Chiếc cầu
tâm linh chưng cất nếp hèm - lời chữ để thăng hoa lên rượu - thơ. Chiếc cầu là
thiết bị nấu quặng - chữ cho ra tinh thể - thơ. Hơn nữa, chiếc cầu tâm linh là
hai cực trong hồ quang để bùng nổ ánh sáng thơ, chiếc cầu còn là phi thuyền có
tốc độ ánh sáng đưa lời chữ thám hiểm biên cương vũ trụ...
Nếu không khát vọng vươn lên cái đẹp tuyệt đối, thiếu tố chất
đa cảm - đa tình, không phiêu linh trong vô thức chi phối và hơn nữa thiếu sáng
tạo hành vi xã hội, nội giới của một người nào ấy chưa thể trở thành nội giới của
nhà thơ - nội giới của môi trường thơ, nghĩa là không thể xây dựng chiếc cầu
tâm linh.
Chiếc cầu tâm linh - phương thức sáng tạo thơ, nó không đồng
dạng với phương thức khoa học thực nghiệm hay lý luận thuần lý. Một nguyên lý
được khám phá bằng lý trí ít khi đứng vững mãi, có lúc bị phủ định và trở thành
trường hợp riêng của nguyên lý bao quát hơn, chính xác hơn. Ngược lại, chân lý
trong văn học; đúng hơn, yếu tính tuyệt đối trong thơ được sáng tạo một lần và
tự tồn tại phát sáng. Đôi khi càng về sau yếu tính tuyệt đối ấy càng rực rỡ
hơn, cao đẹp hơn, nó chẳng bao giờ bị đẩy vào góc hẹp, khó mà bị bao phủ. Nên
sáng tạo thơ - đồng dạng với "vụ nổ lớn của vũ trụ", nên người xưa mường
tượng nhà thơ là "một tiểu tạo hóa".
3- Lời chữ giao điểm của tâm thức và tri thức.
Tinh thần lẫn vật chất cũng là bản chất của ngôn ngữ?!
Ấy là kết luận của nhiều nhà ngôn ngữ học thế giới; triết luận
biện chứng vào giữa thế kỷ trước. Nếu chỉ nói đến vậy, chưa đủ để khám phá về
chữ, nhất là lời chữ của thơ, lời chữ đi qua chiếc cầu tâm linh, chứ không phải
lời chữ giao tiếp hàng ngày. Không thể biết đầy đủ về thơ nếu không suy đến
cùng về lời chữ.
Giới hạn trong phạm vi một cộng đồng cùng một ngôn ngữ, thì
phần vỏ vật chất của chữ quyết định được lời chữ. Người Việt khi đọc từ "Nhà" đều hiểu được ý niệm của nó, cũng như người Anh đều cùng một ý niệm
về chữ "House". Khác biệt giữa vỏ của ngôn ngữ và ý niệm của nó tùy
theo môi trường tồn tại của lời chữ mà chứng minh mối liên hệ khác nhau. Lời chữ
trong thông tin, trong giao tiếp thì ý niệm và vỏ ngôn từ là một. Thơ là lời chữ
đã qua vực thẳm, vượt qua được chiếc cầu tâm linh, nên nó không chỉ là ý niệm (notion) mà còn là khái niệm (conception).
Ở đây không nên hoàn toàn phân biệt theo định nghĩa của triết
gia Kant, tạm hiểu ý niệm là sự nhận thức trước, thừa nhận tiên thiên và phổ
quát, còn khái niệm được công nhận từ một người hoặc nhóm người có cùng ký ức và kinh nghiệm.
Lời chữ của thơ được cấu tạo bằng khái niệm nhiều hơn là ý niệm,
thậm chí không còn chút ý niệm nào như lời chữ: "Lá Diêu Bông" (Thơ
Hoàng Cầm); "Nghĩa Trang Biển" (Paul Valery), v.v... … Yves
Bonnefoy nói rất hay về lời chữ thơ: "Những từ tỏ rõ hư vô của ta, mở ra một
vực thẳm dưới bước chân ta, nhưng cũng đề xuất cho ta một chốn ở". Chốn ở ấy
chính là tài năng của thi sĩ, là một thực thể của tâm linh được sáng tạo từ chủ
thể (thi sĩ) đến đối vật. Những người làm thơ nặng về hình thức thường bế tắc
và chỉ gặp vực thẳm không chạm được bờ bên kia, không tìm thây chốn ở, bởi vì họ
chỉ bấu víu vào vô thức.
Thi sĩ phải hướng dẫn lời chữ đi qua chiếc cầu tâm linh như
phù thủy điều khiển âm binh. Muốn điều khiển thành công phải nắm rõ yếu tính của
chiếc cầu tâm linh ấy. Chiếc cầu chỉ xuất hiện rồi tan biến, lại có
thể xuất hiện nhanh như những tia chớp, chính xác hơn tan và hợp như những hạt
hạ nguyên tử trong vũ trụ… chiếc cầu tâm linh là một thực thể hòa nhập, giữa vật
chất và phản vật chất, giữa thô mộc và tinh anh, giữa tự nó (l'en soi) và cho
ta (pour moi)…
Thi sĩ là một con người, mỗi thân xác đều có một phản thân
xác (phản vật chất), chúng tương tác lẫn nhau để kích thích xuất
hiện ra vương quốc tâm linh. Thi sĩ cách biệt với người có nghề nghiệp khác, ở
chỗ phản thân xác thi sĩ có cường độ tương tác lớn hơn gấp bội.
Ý thức của thi sĩ lúc tập trung hoạt động sẽ được phản ý thức
hỗ trợ tối đa, do đó sự sáng tạo của thi sĩ không chỉ thuộc lĩnh vực thức (ý
thức, tiềm thức, vô thức) mà còn thuộc lĩnh vực đối tác của thức, sinh ra từ
thế giới phản vật chất. Vì thế có những câu thơ làm rung động lòng người, dù
không hiểu trọn được bằng lý trí (như thơ của Đoàn Phú Từ; ca từ của
Trinh Công Sơn; thơ Thanh Tâm Tuyền; Jacque Prévert; và rất nhiều
bài thơ khác…)
Lời chữ trong thơ luôn là bước nhảy vọt trong tiến trình ngôn
ngữ, là những đột biến độc đáo của một loài hoa, của sinh vật làm phong phú
hành tinh, cao hơn nữa là một vụ va chạm hạt giữa hư không để khơi nguồn vũ trụ…
Có ngộ nhận đáng trách, cho rằng thơ cũng phản ánh như mọi
lĩnh vực của hình thái ý thức, có thể tạm chấp nhận phản ánh, nhưng không thể
chữ phản ánh mặt dễ thấy, mặt thô sơ của tri kiến. Ngay trong khoa học thực
nghiệm, không thể chỉ phản ánh ánh sáng đi theo đường thẳng vì nó còn là hạt,
là sóng,… hoặc vật chất không chỉ là phạm trù khái quát những vật
thể như là một hạt, cô đặc, bất biến,… theo quan niệm của thế kỷ 19
trở về trước. Thơ còn nhìn thấy phía trong của dòng năng lượng nhảy múa không
ngừng, dòng tâm linh trôi qua lại bất tận như dòng máu của sinh linh.
Thi sĩ là người tiêm thẳng vào tủy sống của mình những chữ để
được sản sinh ra hồng cầu thơ.
Những người làm thơ không có tố chất thi sĩ, không có tố chất
sáng tạo sẽ đưa ra lời chữ sao chép, lắp ghép bất thành, chỉ là những dòng mô tả,
trình báo, minh họa,… không hơn một chiếc thùng rỗng. Mỗi từ thơ dù đơn âm,
nó chuyên chở trọn bài thơ và mỗi bài thơ đều có thuộc tính của từng chữ. Bất kỳ
một từ, chữ thơ nào trong một bài thơ hay đều cưu mang vĩnh hằng, ngược lại
chính bài thơ hay ấy lại hư không như thuở lập địa khai thiên.
Như vậy, lời chữ thơ có thuộc tính tâm linh, được nhận biết
trong trạng thái xuất thần, trạng thái thiền, vì mỗi từ thơ vừa vĩnh hằng, vừa
hư không, mỗi từ là một lượng tử. Thiền ở đây, được hiểu như phương pháp tiếp cận,
cách chiêm nghiệm đối vật bằng tâm linh vừa thấy, vừa biết bằng trực cảm, không
phải hiểu biết bằng khoa học thực nghiệm, dứt khoát không phải dự tính và suy
luận theo chủ nghĩa duy lý. Những học thuyết duy lý thường gây sóng gió vào cuộc
đời. Thi sĩ không sợ phong ba vì đời là một dòng chảy mà thi sĩ tan trong đó.
17/3/2006Triệu Từ TruyềnTheo https://www.vanchuongviet.org/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét