Ngập ngừng hồn thơ Hồ DZếnh

Ngập ngừng hồn thơ Hồ DZếnh

 

Em cứ hẹn nhưng em đừng đến nhé

Để lòng buồn tôi dạo khắp trong sân

Nhìn trong tay điếu thuốc cháy lui dần

Tôi nói khẽ: gớm sao mà nhớ thế?

Trong những câu thơ tình đã trở nên quen thuộc với bao thế hệ trẻ, người ta đọc thấy một chân lý tình yêu của riêng Hồ Dzếnh. Triết lý ấy khác hẳn với “Vội vàng” của Xuân Diệu, với một chất giọng cũng đối nghịch như thế, không sôi nổi, cuống quýt, nồng nàn mà dịu nhẹ, trầm lắng. Ngập ngừng, không trọn vẹn, không thuộc hẳn về bên nào, như một số mệnh đã chọn ông tự thuở lọt lòng, cái dấu nối u trầm lãng đãng giữa hai miền đất nước và đeo bám đến hết đời, một đời lơ lửng, bâng khuâng giữa nắng và mưa, giữa buồn và vui, giữa sớm và chiều.

Mười năm nữa tròn đầy thế kỷ – người cha phiêu bạt từ Quảng Đông (Trung Quốc), người mẹ lênh đênh con đò trên bến sông Ghép (Thanh Hoá) – cậu bé Hà Anh ra đời chông chênh sông nước. Lớn lên, gót chân giang hồ phiêu lãng – ngập ngừng khắp Đông Dương. Hai dòng máu Việt – Hoa ngập ngừng hoà nở Hoa xuân đất Việt. Và trên “Dặm trần bụi cuốn mây rong”, tâm thế chênh vênh – ngập ngừng giữa hai dòng ưu tư cố hương – đau đáu thực tại tạo nên một chân tài trầm lặng: Hồ Dzếnh, hạt bụi ngập ngừng bay trong nắng giữa hai đầu thế kỷ.

Hồ Dzếnh yêu đất Việt với trọn vẹn trái tim của đứa con hướng về mẹ, người mẹ nghèo, lam lũ, cam chịu và nhân hậu hiện lên như một tiếng thương từ Quê ngoại đến Chân trời cũ. Nhưng người cha – người lữ khách tha hương chỉ đôi lần hiện ra trong những Con ngựa trắng của ba tôi, Trong bóng chiều – trước khi mất đã kịp gợi về “cả một xứ Trung Hoa bí mật, cái tình yêu tiềm tàng… như một niềm đau xót” trong lòng đứa con trai. Từ đó, đôi khi vọng vào thơ – những tiếng u hoài, trầm mặc – những câu thơ gọi hồn (quả vậy, chỉ vài câu mà gọi dậy những hồn nghìn xưa của đất nước thơ ca):

Liễu Động Đình thơm chuyện hảo cầu

Tóc thề che mướt gái Tô Châu

Bâng khuâng trăng sáng trời Viên Hán

Một dải Giang Nam nước rợn màu

(Tư hương)

Giọng thơ Hồ Dzếnh có sự giao hoà giữa câu lục bát dịu dàng, đôn hậu, giọng Đường thi trầm lắng sâu xa, và linh hồn lãng đãng của một thế hệ thanh niên trong thời “mưa Âu gió Á”.

Cùng một sở trường về thơ lục bát – trong sự giao hoà với hồn Đường thi – nhưng lục bát Hồ Dzếnh không giống với lục bát Huy Cận. Đọc thơ Huy Cận, người ta cảm nhận được sự già dặn trong bút pháp, cấu trúc đăng đối, âm luật trầm bổng, nhiều khi có vẻ như một “ông cụ non”. Chẳng hạn so sánh hai bài tiêu biểu là Ngậm ngùi và Màu thu năm ngoái, một khép, một mở, một trầm, một bổng, một trầm mặc, suy tư, một bỡ ngỡ lạ lùng. Cùng là chiều, nhưng sao chiều Huy Cận buồn âm u: chiều rồi, sợi buồn, lá rầu… mà chiều Hồ Dzếnh lại bâng khuâng, mơ hồ, lạc ra ngoài thời gian – không gian: trời không nắng cũng không mưa, chỉ hiu hiu… cho vừa, nghe thoảng, đâu… Cùng là sầu, nhưng sao nỗi sầu Huy Cận cô đặc, dồn nén thành khối trong vũ trụ – hồn người, mà nỗi sầu Hồ Dzếnh lại man mác, hiu hiu, dịu nhẹ Chiều buồn như mối sầu chung, Lòng im nghe thoảng tơ chùng chốn xa… Ngay khi ông nói “Có phải sầu vạn cổ – chất trong hồn chiều nay” thì nhà thơ vẫn tìm thấy bình an ít nhiều trong mối giao hoà với vũ trụ “Nhớ nhà châm điếu thuốc – Khói huyền bay lên cây”. Tất cả không nằm ngoài quan niệm của Hồ Dzếnh về vũ trụ nhân sinh – ngập ngừng – cái ngập ngừng minh triết trong cách nhìn sự vật trong bản chất nhị nguyên của nó.

Chiều (Dương Thiệu Tước phổ nhạc) mang gam độ, sắc độ “rất Hồ Dzếnh”: thoáng ngập ngừng giữa phong vị hoài cổ ám ảnh và phân vân hiện đại, ngập ngừng trong thời gian “Chiều chậm đưa chân ngày”, chênh vênh trong không gian “lòng là rừng, hồn là mây, khói huyền bay lên cây…”, ngập ngừng giữa quê hương mà như xa xứ, giữa thực tại mà nghe gót phiêu du “Thôi về đi, đường trần đâu có gì…”( Trịnh Công Sơn), ngập ngừng giữa tâm tư không muốn nói mà vang động ra ngoài vũ trụ “Tiếng buồn vang trong mây”. Màu chiều ngập ngừng mà xôn xao của một cái Tôi tìm kiếm đi từ rộng đến hẹp, diện đến điểm… trong hơn 2/3 thanh bằng giàu tính nhạc. Những câu thơ nghiêng về thanh bằng tăng cường yếu tố âm nhạc và nghệ thuật láy trong bài Chiều làm ta nhớ đến kỹ thuật tạo nhạc trong “Giai điệu buổi chiều” (Harmonie du soir) của Baudelaire. Giai điệu Chiều là những nốt rơi – vang ngập ngừng đầy quyến rũ, vừa u hoài buồn bã vừa hồi hộp xốn xang để dừng lại ở “màu cây trong khói” ở hai câu cuối thật cụ thể “Nhớ nhà châm điếu thuốc” mà rất đỗi chơi vơi “Khói huyền bay lên cây”. Trong khoảnh khắc ngập ngừng “dở chiều như tỉnh dở chiều như mê”, Hồ Dzếnh – “Người thơ là khách lạ đi giữa nguồn trong trẻo” (Hàn Mặc Tử) – lại cho ta một thứ ánh sáng cộng hưởng. “Thứ ánh sáng đan chéo trong tác phẩm nghệ thuật là cái đẹp. Cái đẹp là con đường trình hiện chân lý” (Heidegger).

Ông quan niệm “Tình chỉ đẹp khi còn dang dở – Đời mất vui khi đã vẹn câu thề”. Đó là quan điểm hết sức mới mẻ về tình yêu, khác xa với quan niệm tình yêu “kết thúc có hậu” trong truyền thống. Quan niệm ấy khẳng định cao độ cái đẹp của tình yêu nằm ở bản thân tình yêu chứ không phải hôn nhân, như là một hệ quả của sự phát triển của cái Tôi cá nhân thời bấy giờ. Quan niệm cảm tính nảy sinh trong trái tim thi nhân làm ta chợt nhớ đến Vladimir Soloviev (1853-1900) – triết gia lớn nhất của nước Nga, với cái gọi là “Siêu lý tình yêu”. “Ý nghĩa của tình yêu hữu tính” không phải ở chỗ “nó được xem như là phương tiện cho sự sinh sôi nảy nở của nòi giống” mà “nó thu nhận được tính chất cá thể… độc nhất vô nhị… như một mục đích tự thân tự tại”. (V.Soloviev – Siêu lý tình yêu. Nxb Văn hoá thông tin). Điều đặc biệt còn ở chỗ, chính cái giọng mà Hồ Dzếnh chọn khi phát biểu quan niệm mới mẻ, táo bạo của mình, cái giọng nhẹ nhàng đôn hậu mà trong điều kiện nào cũng không làm phai nhạt đi: Tôi sẽ trách, cố nhiên nhưng rất nhẹ – Nếu trót đi, em hãy gắng quay về…

Trong thơ Hồ Dzếnh, ngập ngừng còn hơn cả một thái độ, đó là một chọn lựa, hơn thế nữa, như một triết lý nhân sinh. Ông gọi nó bằng nhiều tên khác nhau: mong manh, ngập ngừng, lần lữa, dang dở, phân vân, ngẩn ngơ… Như có lần nhà thơ hoạ chân dung khách văn chương “chân đi không cần đất”, “lơ mơ suốt cả ngày”, và có lẽ không nhớ cả tên mình (Người thơ), Hồ Dzếnh cảm nhận sự vật trong sự lơ mơ ấy “Đừng buồn nhưng cũng đừng vui – Êm êm nắng nhẹ qua trời rợn mưa”, “Chập chờn bướm nửa, hoa đôi” (Duyên ý)… Tất cả đều đẹp vừa, không thái quá, dù là trong tình yêu. Khác cái “Phải nói” của Xuân Diệu, Hồ Dzếnh ngập ngừng trong giao cảm ngỏ ý “trao lời”:

“một câu ấy nói lên là hết sống… là rợn sóng, là tuyệt vọng, là… hết sống”. Triết lý “chỉ… cho vừa…” này rồi sẽ gặp lại ở người nghệ sĩ tài hoa Trịnh Công Sơn. Nói gọn lại là hai chữ “tri túc” – biết đủ. Biết đủ để yêu đời, yêu người, yêu mình, bao dung đời, bao dung người, bao dung mình.

Tôi không chọn nắng, cầu mưa

Nhớ người không cứ về trưa hay chiều

Tôi yêu vì nắng cây reo

Bướm bay vô cớ, gió vèo tự nhiên

Em là “người ấy” hay cô

Sầu chung duyên kiếp làm thơ,

đủ rồi…

(Lặng lẽ)

Để mà hạnh phúc trong hiện hữu “Đừng mong ước cả Thiên đường – Hãy xin lấy nửa tấc vườn vắng hoa” (Giản dị), để mà “thương nhau qua những dại khờ” như có lần ông tâm sự cùng Xuân Hoàng. Để đi giữa đời, lặng lẽ như bóng, giản dị như trẻ thơ, vóc hạc xương mai, ít nói, trầm lặng, điềm tĩnh, hiền lành… in vào những trái tim người thân, bè bạn.

Thơ Hồ Dzếnh như một bức tranh vẽ nhạt. Những sắc màu thanh đạm, hư ảo, thoáng gợi cái gì như dang dở, chưa xong. Đời lành, nắng nhạt mưa thưa (Quê hương)… bảng lảng chút màu tà huân, mơ hồ màu thu năm ngoái. Màu cây trong khói – tên nguyên thuỷ của bài Chiều, còn mang ít nhiều phong vị cổ điển – mới là sắc màu của thơ ông. Thơ cũng là người. Hồn lãng đãng khói mây, về trời mà nhẹ tênh, trên cả những vinh hạnh chói loà – như có lần người ước ao, lấp lánh một “triều thiên” nhiều thế kỷ: một tấm lòng.
Cái tôi ngập ngừng – thầm lặng ấy đã từng một mình rụt rè khóc bạn ngẫm mình: “Đời xếp anh, tôi và Thạch Lam – Ngồi chung một chiếu hội văn đàn – Chao ôi, chiếu đã hai lần lạnh – Còn lại mình tôi với thế gian” (Nhớ tiếc Thanh Tịnh). Và lại mười lăm năm, kể từ ngày thi sĩ Trinh Đường khóc bạn “Hồ Dzếnh ơi, trời hôm nay đã lạnh đến chiều thứ ba rồi…”. Và trong khoảnh khắc phiêu du trên dặm trần ai vô thường, có thấy ngập ngừng – vấn vương sợi khói… “Trên chuyến tàu đời” thoáng rơi một chút ngập ngừng xôn xao “Mất còn có nghĩa gì tôi – Tôi là chút ít của người chút không”

                                             Lê Từ Hiển