Diễm của những ngày xưa - Trịnh
Công Sơn
Diễm của những ngày xưa
Trịnh Công Sơn
Thuở ấy có một người
con gái rất mong manh, đi qua những hàng cây long não lá li ti xanh mướt để đến
trường đại học văn khoa ở Huế.
Nhiều ngày, nhiều
tháng của thuở ấy, người con gái ấy vẫn đi qua dưới những vòm cây long não. Có
rất nhiều mùa nắng và mùa mưa cũng theo qua. Những mùa nắng ve râm ran mở ra
khúc hát mùa hè trong lá. Mùa mưa Huế người còn gái ấy đi qua nhòa nhạt trong
mưa giữa hai hàng cây long não mờ mịt.
Nhà cô ấy ở bên kia
sông, mỗi ngày phải băng qua một cây cầu rồi mới gặp hàng long não để đến
trường.
Từ balcon nhà tôi nhìn
xuống, cái bóng dáng ấy đi đi về về mỗi ngày bốn bận. Thời buổi ấy những người
con gái Huế chưa hề dùng đến phương tiện có máy nổ và có tốc độ chóng mặt như
bây giờ. Trừ những người ở quá xa phải đi xe đạp, còn lại đa số cứ đến trường
bằng những bước đi thong thả hoàng cung. Đi để được ngắm nhìn, để cảm thấy âm
thầm trong lòng, mình là một nhan sắc. Nhan sắc cho nhiều người hoặc chỉ cho
một người thì có quan trọng gì đâu. Những bước chân ấy từ mọi phía đổ về những
ngôi trường với những cái tên quen thuộc, đôi khi lại quá cũ kỹ.
Đi để được những con
mắt chung quanh nhìn ngắm nhưng đồng thời cũng tự mình có thì giờ nhìn ngắm
trời đất, sông nước và hoa lá thiên nhiên. Long não, bàng, phượng đỏ, muối, mù
u và một giòng sông Hương chảy quanh thành phố đã phả vào tâm hồn thời con gái
một lớp sương khói lãng mạn thanh khiết. Huế nhờ vậy không bao giờ cạn nguồn
thi hứng. Thành cổ, đền đài, lăng tẩm khiến con người dễ có một hoài niệm man
mác về quá khứ hơn và một phần nào cũng cứu rỗi cho con người ta khỏi vành đai
tục lụy. Và từ đó Huế đã hình thành cho riêng mình một không gian riêng, một
thế giới riêng. Từ đó con người bỗng đâm ra mơ mộng và ước mơ những cõi trời
đất như không có thực.
Nhưng thật sự thực và
mơ là gì? Thật ra, nói cho cùng, cái này chỉ là ảo ảnh của điều kia. Và với
những ảo ảnh đó đã có một thời, khá dài lâu, những con người lớn lên trong
thành phố nhỏ nhắn đó đã dệt gấm theo hoa những giấc mơ, giấc mộng của mình. Đó
cũng là thời gian mà mỗi sớm tinh mơ, mỗi chiều, mỗi tối, tiếng chuông Linh Mụ
vang xa trong không gian, chuyền đi trên dòng sông để đến với từng căn nhà khép
hờ hay đang đóng kín cửa.
Thời gian trôi đi ở
đây lặng lẽ quá. Lặng lẽ đến độ người không còn cảm giác về thời gian. Một thứ
thời gian không bóng hình, không màu sắc. Chỉ có cái chết của những người già,
vào mùa đông giá rét, mới làm sực tỉnh và bổng chốc nhận ra tiếng nói thì thầm
của lăng miếu, bia mộ ở những vùng đồi núi chung quanh.
Trong không gian tĩnh
mịch và mơ màng đó, thêm chìm đắm vào một khí hậu loáng thoáng liêu trai, người
con gái ấy vẫn đi qua đều đặn mỗi ngày dưới hai hàng cây long não để đến
trường. Đi đến trường mà đôi lúc dường như đi đến một nơi vô định. Định hướng
mà không định hướng bởi vì những bước chân ngày nào ấy dường như đang phiêu
bồng trên một đám mây hoang lạc của giấc mơ.
Người con gái ấy đã đi
qua một cây cầu bắc qua một dòng sông, qua những hàng long não, qua những mùa
mưa nắng khắc nghiệt, để cuối cùng đến một nơi hò hẹn. Hò hẹn nhưng không hứa
hẹn một điều gì. Bởi vì trong không gian liêu trai ấy hứa hẹn chỉ là một điều
hoang đường. Giấc mơ liêu trai nào cũng sẽ không có thực và sẽ biến mất đi.
Người con gái đi qua
những hàng cây long não bây giờ đã ở một nơi xa, đã có một đời sống khác. Tất
cả chỉ còn là kỷ niệm. Kỷ niệm nào cũng đáng nhớ nhưng cứ phải quên. Người con
gái ấy là Diễm của những ngày xưa.
Cát bụi - Trịnh Công
Sơn
Hết phim, tôi tản bộ
ngang trên đường phố. Không hiểu sao cái đoạn phim ngắn ngủi ấy khiến tôi buồn
buồn. Chiều tôi về nhà, sau khi ăn, tôi ngồi đọc lại cuốn “ Zorba le Grec”.
Đến
đoạn Zorba than thở : “ Chim đa đa ơi thôi đừng hót nữa, tiếng hót mày
làm tan nát tim ta”, tôi bỗng gập sách lại và không đọc nữa. Có một cái gì
đó thật trùng hợp trong cùng một buổi chiều. Một nỗi buồn hay một điều gì đó
gần với sự rời xa ly biệt đang cựa mình thức dậy trong tôi.Tôi lại ra đường tìm
một góc quán quen thuộc ngồi. Trên đường trở về nhà, trong đầu bỗng vang lên
một tiếng hát. Tôi lập đi lập lại nhiều lần trong đầu, hát thành tiếng khe khẽ.
Đến khi về nhà ghi lại thì bài hát đã gần như hoàn chỉnh. Sáng hôm sau mang hát
cho một số bạn bè nghe, hầu như ai cũng thích.
Đến
đoạn Zorba than thở : “ Chim đa đa ơi thôi đừng hót nữa, tiếng hót mày
làm tan nát tim ta”, tôi bỗng gập sách lại và không đọc nữa. Có một cái gì
đó thật trùng hợp trong cùng một buổi chiều. Một nỗi buồn hay một điều gì đó
gần với sự rời xa ly biệt đang cựa mình thức dậy trong tôi.Tôi lại ra đường tìm
một góc quán quen thuộc ngồi. Trên đường trở về nhà, trong đầu bỗng vang lên
một tiếng hát. Tôi lập đi lập lại nhiều lần trong đầu, hát thành tiếng khe khẽ.
Đến khi về nhà ghi lại thì bài hát đã gần như hoàn chỉnh. Sáng hôm sau mang hát
cho một số bạn bè nghe, hầu như ai cũng thích.
Đó là câu chuyện sự ra
đời của bài “Cát bụi”.
Mỗi bài hát đều bắt
nguồn từ một duyên cớ nào đó. Có khi từ một câu chuyện không đâu.
Bây giờ thì người hiệp
sĩ mù kia đã chết rồi. Khoảng hai năm nay. Người viết Zorba đã qua đời dĩ nhiên
con chim đa đa kia cũng đã chết. Và nếu Zorba là một con người có thật được
Nikos Kazantzakits tỉểu thuyết hoá thì nay ông cũng mất rồi.
Tiếng động nào gõ nhịp
không nguôi…”
Thời gian đã nghiền
nát tất cả thành cát bụi hết rồi.
Một số chủ đề trong ca
khúc Trịnh Công Sơn
Bửu Ý
Tôi (Bửu Ý) không có
tham vọng nghiên cứu sâu rộng và đầy đủ các chủ đề đặt ra trong ca khúc của
Trịnh Công Sơn.
Rất nhiều người đã làm
việc này, mỗi người một phần. Phần mình tôi cố gắng nói thêm tránh lặp lại;
nhưng không chắc được như mình mong muốn.
Những chủ đề bàn đến:
1. Con người
2. Tình yêu
3. Tình bạn
4. Lòng yêu đời
5. Thiếu nhi
6. Cái chết
1. Con người
Con người, trong ca
khúc Trịnh Công Sơn không hiện thân như một con người bình thường, càng không
phải là con người để trưng bày. Nó là âm bản của chính nó, là con người ý thức
thân phận của mình, là một hình hài bị xô dạt trong cuồng lưu của thời thế.
Anh hay thu vào mắt mình
cái tư thế co người của đồng loại:
Người nằm co ro như
loài thú khi mùa đông về
(Phúc Âm Buồn)
Người già co ro ngồi
thiu thiu ngủ
(Ghế Đá Công Viên)
“Co người” như hình
dáng “con chó lửa” trong hộp cơ bẩm của cây súng. Nhưng “co” không phải để
“bật”. Đây là tư thế “xếp vế”, thua cuộc, quy thuận.
Hình ảnh “con sâu” thì
cũng vậy, cũng là con người được hóa thân:
Loài sâu hát lên khúc
ca cuối cùng
(Dấu chân Địa Đàng)
Loài sâu nửa đêm quên
đi ưu phiền
(Dấu Chân Địa Đàng)
Bên cạnh những con
người co quắp trong hóc hẻm hay ở công viên, ta lại bắt gặp một dạng người
không phương hướng, không điểm tựa, người mất trí, người dở cười, dở khóc, trí
nhớ lẫn lộn, pha tạp. Điên cũng là một bệnh thời đại trước những mất mát đảo
điên.
Ở khúc quanh của những
biến cố lớn thường nảy sinh người điên, là người không chuyển mình được theo
biến cố và tạo ra cho riêng mình một vũ trụ ảo.
Ngược lại với người
điên là loại người xoay chuyển vùn vụt, người thời cơ, đón gió, tráo trở, lật
lọng, loại người ngợm chờ chực “tuốt sáng giáo gươm”, mà Trịnh Công Sơn gọi là
“người người ngợm ngợm” trong “Giọt Lệ Thiên Thu”, như là một loài dơi ăn đêm.
Trong hình ảnh người
mẹ, vốn quả cảm, anh hùng trong nghịch cảnh, vẫn hiện rõ nét người mẹ gian lao,
đau khổ (Nước Mắt Cho Quê Hương, Lời Mẹ Ru, Ca Dao Mẹ) và nhất là hình ảnh
người mẹ ăn năn, ray rứt sinh con ra đời:
… trái đau thương cho
con mới ra đời
(Hãy Nhìn Lại)
… tiếng khóc cười của
bào thai
(Nghe Tiếng Muôn
Trùng)
… tin buồn từ ngày Mẹ
cho con mang nặng kiếp ngườI
(Gọi Tên Bốn Mùa)
… giọt lệ ăn năn đứa
con về trần tủi nhục chung thân
(Ca Dao Mẹ)
2. Tình yêu
Từng người tình bỏ ta
ra đi như những dòng sông nhỏ (hay là những bóng hồng đã đi qua đời Trịnh Công Sơn)
Trịnh Công Sơn luôn là
người hòa nhã với mọi người, có khi còn chịu đựng, lặng lẽ đối với ai đã xử sự
không phải với mình, mong muốn người ấy hồi tâm. Đối với nữ đức tính ấy được tô
đậm thêm đến mức có người bảo anh là nịnh đầm (galant). Nói chung, anh đặc biệt
lịch sự, chăm chút đối với phái nữ, gần như không phân biệt, đối với em gái
cũng vậy.
Thêm vào đó, anh là
người yêu hoa đẹp, hay nói cách khác anh là người cần yêu để yêu đời hơn, để
thêm phần cảm hứng.
Tôi muốn quay lại cuốn
phim những người phụ nữ đi qua đời anh. Tôi tạm dùng chữ “đi qua” một cách nhẹ
nhàng, không có màu sắc, không có hậu ý. Nhưng nó có thể bao hàm nhiều nghĩa
khác nhau tùy theo từng trường hợp. Nó có nghĩa là ghé vào, hay là dừng lại. Nó
cũng có nghĩa là yêu, là phụ, hay là ít nhiều yêu anh.
Việc làm này tôi biết
là việc làm hay ít dở nhiều, vì có thể gây đụng chạm và sai sót. Tôi cố gắng
tránh đụng chạm, vì nhiều lẽ, bằng cách ghi tắt tên người, nhưng sẽ không tránh
được sai sót vì thú thật, những năm sau cùng của đời anh tôi không gần gũi
thường xuyên.
Tóm lại một lời, tôi
mong được sự thông cảm, rộng lượng của những người, dù muốn hay không đã góp
phần quý giá của mình vào sự nghiệp của Trịnh Công Sơn.
Giai đoạn Huế 1:
Khoảng chừng 1957 –
1962. Một thiếu nữ thuộc số hoa khôi của Huế tên là N.B ở vùng phố cổ Gia Hội,
thuộc lớp kín cổng cao tường. Các chàng trai đi qua đi lại trước nhà thường dòm
dỏ vào, nhưng ít khi trông thấy bóng hồng. Trịnh ít thổ lộ, giữ lấy hình ảnh
này riêng cho mình. Nàng có đáp ứng chăng? Một mối tình đi qua một vài trung
gian thân thuộc của cả hai phía nhiều hơn là trực tiếp.
Phía hữu ngạn sông
Hương cũng có một hoa khôi trường Đồng Khánh và sau đó sang trường Quốc Học lớp
cuối trung học. Nàng là P.T. Dáng thanh, đẹp nhất là đôi mắt, áo dài, guốc mộc,
dải món tím. Vì chị của nàng là ca sĩ, Trịnh mượn cớ lân la và đến nhà. Trịnh
có phen tâm sự: “Nàng có mùi thơm riêng biệt. Nàng chỉ cần im lặng đứng sau
lưng mình là mình biết ngay”. Gia đình của nàng cũng mến Trịnh. Ngoài tình yêu
còn có sự lui tới ca hát vui chơi. Thêm một lợi thế cho người thiếu nữ này: từ
nhà cô đến trường chỉ một con đường, lại là đường đẹp nhất thành phố với hai
hàng long não thơm phưng phức và xanh như ngọc (… hàng cây lá xanh gần
với nhau... Mưa Hồng), nàng lại có dáng đi tuyệt đẹp, tha hồ cho Trịnh nhìn
ngắm ngun ngút một con đường xanh tươi có thêm linh hồn.
Gần cầu Trường Tiền có
một khách sạn lớn do người Pháp xây cất từ đầu thế kỷ. Đến giữa năm 1985, phần
lớn khách sạn này trở thành cơ sở của Đại học Huế, nhưng một phần nhỏ vẫn dành
cho vài cửa tiệm lớn và chỗ ở riêng. Tại đây, có một thiếu nữ tên là H, bốn mùa
mặc toàn lụa, nét kiêu sa, tân tiến. Vừa “rất Huế”, vừa tây Phương, nét sau này
ít tìm thấy ở các thiếu nữ Huế.
Nhưng người thiếu nữ
gây ấn tượng sâu đậm hơn là N.V.B.D, là người “ở bên kia cầu”, bên kia con sông
đào. Đây là một gia đình nhà giáo, kín cổng cao tường, nghiêm ngặt. Hai nhà ở
gần nhau, cách chỉ một chiếc cầu ngắn, nhưng khó gặp nhau. Trịnh nuôi trong
lòng một nỗi ấm ức khó tan. Về sau này gặp lại, thời gian nàng vào học ở Sài
Gòn và mãi sau năm 1975 khi nàng từ nước ngoài về, những lần gặp ấy có gì khác
hẳn rồi, bởi lẻ đơn giản là “ta không tắm hai lần trong một dòng sông”. Đây là
mối tình in dấu sâu đậm hơn cả, không những thế mà thôi, tôi có cảm tưởng nó
vẫn còn mãi trong anh và còn in dấu lên tất cả các mối tình khác về sau.
Giai đoạn Sài Gòn 1:
Giai đoạn 1957 – 1962.
Khởi đầu là không khí vũ trường, phòng trà, phụ diễn tân nhạc gây sôi động cho
Sài Gòn về đêm. Anh thích đi những nơi này với Đinh Cường, Trịnh Cung. Bạn bè
là cần thiết ở đây vì cậu thanh niên non trẻ ngại đi một mình. Cô T “lai Tàu”
như một phát hiện của anh về giới “ca-ve” sinh sống về đêm, nhịp sống khác
thường, gia cảnh không giống ai. Không khí vũ trường như một vũ trụ mù sương
với khói thuốc quyện ảo ảnh đèn màu và tiếng rúc của kèn, tạo nên một không
gian gần gũi, dễ thủ thỉ tâm tình. Người thiếu nữ này gây chấn động cho anh,
làm anh mền lòng.
Cũng trong không khí
ấy anh gặp Thanh Thúy, ca sĩ, một người con xứ Huế vào Nam lâu ngày. Cô có
khuôn mặt trái xoan đầy đặn, nhưng yếu phổi, đêm đêm về khuya thui thủi bước
vào con hẻm ở đường Cao Thắng. Hình ảnh này khơi nguồn cho bài Thương Một Người
của anh. Thời gian 1957 – 1959, Đài phát thanh Sài Gòn có một chương trình ca
nhạc mỗi tuần một lần có tên là “Chương trình Dạ hương”, chương trình gồm toàn
đơn ca của các ca sĩ thời danh như Thanh Thúy, Lệ Thanh, Châu Hà, Kim Tước… Đó
là chương trình rất được chờ đón và đặc biệt hơn cả là giọng Thanh Thúy, được
mệnh danh là giọng hát “liêu trai”. Ông Nguyễn Văn Trung, giáo sư đại học và
chủ nhiệm tạp chí Đại học viết bài Ảo ảnh Thanh Thúy.
Giai đoạn Quy Nhơn:
1962 – 1964. Đây là
giai đoạn Trịnh Công Sơn sáng tác nhiều tình ca bất hủ và điều khiển hợp xướng
Trường Ca Dã Tràng của anh. Hình ảnh duy nhất của người bạn gái: B.K. Các bạn
khác đều rõ tình cảm này trong lòng người thanh niên xa quê chiều chiều ra ngồi
bên bờ biển. Bạn anh là Đinh Cường thấu hiểu mối tình này có vẽ một bức tranh
lấy tên nhan đề bài hát của anh: Biển Nhớ.
Giai đoạn Bảo Lộc – Đà Lạt:
Khoảng 1965 – 1970.
Đầu tiên là cô nữ sinh nhỏ nhắn tên N. Ngày ngày áp sách lên ngực đi trên con
đường đất đỏ đến trường hoặc đến nhà thờ. Anh là người đặc biệt bị thu hút bởi
cảnh giáo đường, cảnh người đi xem lễ, tiếng chuông nhà thờ. Trong cảnh này,
người thiếu nữ như tăng thêm phần diễm lệ.
Thời ấy, Bảo Lộc thưa
thớt người và hình như lạnh hơn bây giờ. Từ đó, anh thường lên xe đò đi Đà Lạt
để phần nào trốn lạnh và trốn vắng. Tại đây, được giới thiệu trước anh làm quen
với P.T.L, người thiếu nữ nhanh chóng hớp hồn anh. Đây là một thiếu nữ lạnh
lùng. Môi tươi thắm nhưng không thoa son, mắt to, ít nói, ít cười, đến cả ít
ngồi, thích đứng nhìn, chân thoăn thoắt, chực biến. Nhưng rõ ràng là một thiếu
nữ đầy tự tin, có những suy nghĩ riêng, như có vẻ như đinh ninh rằng mối tình
này sẽ không lâu. Người thiếu nữ này gợi tính hiếu kỳ ở Trịnh, khiến anh khi
thì đăm chiêu, khi thì thấp thỏm. “Như Cánh Vạc Bay”, anh biết trước là như
vậy. Anh khó nguôi hình ảnh này, nó sẽ trở đi trở lại trong nhiều bài khác. Khi
nàng về Sài Gòn, anh nhờ người đem đến tặng một chậu hoa lan cực đẹp. Vẫn có
một khoảnh cách nào đó. Như gần như xa.
Ở đây, anh còn khá
thân với một nữ sinh trường Bùi Thị Xuân tên là T.T. Những buổi gặp nhau ở Câu
lạc bộ thể thao (La Grenouille`re), ở Sân Cù Đà Lạt sẽ được tiếp nối bằng những
cuộc đi chơi ở Sài Gòn.
Giai đoạn Huế 2:
Khoảng chừng 1970 –
1975. Người năm xưa N.T.B.D có cô em đẹp, duyên, như bóng hình. Một trường hợp
gần như “tình chị duyên em”. Thật ra, tình yêu này cũng gặp trắc trở như đối
với chị. Hoặc tưởng chừng như hai người là một. Tình yêu ngày xưa sống dậy và
trao cho người em này: D.A. Mãi sau này, sau một thời gian vắng bặt, gặp lại,
Trịnh gửi lời tiếc nuối tuổi thanh xuân của cả đôi vào ca khúc Xin Trả Nợ
Người.
Trịnh Công Sơn còn có
cảm tình với một cô sinh viên Văn khoa mà anh đã làm quen trong một buổi văn
nghệ hồi cô này còn học ở Trường trung học Jeanne d’Arc: cô tên là T.N, người
thiếu nữ dễ nhận ra giữa đám đông vì cô cao lêu khêu, mái tóc dài thậm thượt,
thường chụp lên đầu chiếc mũ bê-rê đỏ trông vừa xinh vừa nghịch. Với T.N (bấy
giờ ở tại Cư xá Li-băng, Huế, đường Nguyễn Tri Phương, cạnh nhà thờ Xaviê),
Trịnh Công Sơn hưởng được một “tình yêu học trò”, cảm thấy mình trẻ lại qua
những cuộc rong chơi xe đạp lên đồi Thiên An và đã để lại 4 ca khúc (cuối 1974
và đầu 1975) chưa công bố:
Về Giữa Mùa Đông
Chiều Đông
Theo Mùa Xuân Đến
Từ Độ Yêu Người
Anh còn yêu một nữ
sinh viên khoa học, mệnh danh là “người đẹp Đập Đá” (tên một chiếc đập dẫn về
vùng Vỹ Dạ) có tên là M.N, bạn của em gái anh. Đây là nguồn cảm hứng cho anh
viết: Quỳnh Hương, Nguyệt Ca.
Giai đoạn Sài Gòn 2:
Khoảng chừng 1970 –
1975. Một người yêu khá bất ngờ thuộc hàng ngũ trí thức nghiêm trang: Q, bác sĩ
ở nước ngoài về. Cô này lọt vào mắt xanh của mẹ anh. Có lẻ các em của anh cũng
có cảm tình với cô vì cô duyên dáng, tính tình dịu dàng, giản dị, dễ chịu. Đa
số thành viên trong gia đình mong anh sớm sống ổn định với cô này, nhưng đầu ốc
anh vẫn còn mông lung.
Nữ sĩ T.D thường lui
tới với anh. Anh thích ở nhà văn này cái đầu óc thông minh, nói năng hoạt bát.
Cô này có một số truyện có nhiều độc giả và được xem như một cây bút nữ nổi
danh của miền Nam.
Có một cô gái đáng
thương làm Trịnh Công Sơn xúc động đặc biệt. Cô này tên H, ngây thơ, đẹp rực
rỡ, người niềm Nam. Anh từng tặng quà và tỏ ra nhã nhặn, tế nhị đặc biệt.
Giai đoạn Huế 3:
Thời gian từ 1975. Một
người từng hâm mộ anh nhưng chỉ sau ngày đất nước thống nhất mới có thể từ Hà
nội vào Huế thăm anh: T.T.N. Cô là người chơi dương cầm có đẳng cấp, người
khỏe, ngón tay dài, linh hoạt vui vẻ. Trịnh xúc động trước một tấm lòng hăm hở.
Cô sẽ còn gặp anh nhiều bận ở Sài gòn, sau đó đi Pháp để hoàn thành nghiệp dĩ.
Giai đoạn Sài Gòn 3:
Thời gian này từ 1975.
Một người quen biết trước đây xuất ngoại, sau 1975 trở về Sài gòn: Q.H. Cô này
rất tình cảm, nặng lòng với quê hương, thăm hỏi anh thường xuyên, lo lắng cho
sức khỏe của anh. Nhưng đây là một thiếu nữ mực thước, suy nghĩ rạch ròi. Anh
cảm mến người thiếu nữ này, có phần nể trọng. Nhưng hình như cả hai người gặp
nhau đều mong ai khác nữa có mặt cùng. Giữa những lời tình cảm bao giờ cũng có
lời dành cho “công chuyện”.
Trịnh quen biết với
một cô từ phương xa đến qua sự giới thiệu của bạn Tôn Thất Văn: cô N.K.H. Đây
là một gái vô tư, có khi như thể lạc lõng trước những lời nói lạ tai của người
nhạc sĩ tài hoa. Nhưng cô đằm thắm, yêu Trịnh chân tình mà vẫn dè dặt. Trịnh
ghi hình ảnh này vào bài hát Hoa Xuân Ca. Sau này, cô thương tiếc anh bằng hai
câu thơ:
Như mây như gió trên
trờI
Ở nơi xa ấy xin người
đừng quên
Anh quen với cô bạn ở
Pháp C.N.N, dần dần thân thiết. Có lẻ đến hồi muốn chấm dứt những ngày dài đơn
độc, anh quyết định lập gia đình với cô. Trước khi làm lễ anh đưa cô, nay xem
như là hôn thê ra Huế chơi, như để giới thiệu với cô một số bạn bè và thành phố
quê hương mình. Chuyến đi Huế này không ngờ gặp tai nạn và biến cố giữa đường
khiến anh thay đổi hẳn suy nghĩ và chương trình hôn nhân đứt đoạn.
Cuộc gặp gỡ giữa Trịnh
Công Sơn và cô gái người Nhật Y.M, là một “thiên tình sử”. Cô rời nước sang
Việt Nam tìm gặp anh và nói ý định của mình là nghiên cứu lời nhạc của anh.
Chừng ấy đủ để làm dậy tính hiếu kỳ của anh. Cô cho biết sẽ để ra 4 năm học
tiếng Việt. Cô lui tới với anh tự nhiên, thoải mái. Đây là một thiếu nữ Nhật
của thời đại mới. Khỏe mạnh, đi đứng lóc cóc, đóng cửa thình thình. Cô còn chơi
môn bóng chuyền. Cô sang Pháp học tiếng Việt tại Đại học Paris 7. Đặng Tiến bạn
của Trịnh Công Sơn là thầy của cô. Thời gian Trịnh Công Sơn có mặt ở Paris
tháng 5.1989, hai người cùng hát trong đêm diễn. Cô vừa đàn vừa hát tiếng Việt.
Việt học tiếng Việt của cô có kết quả rất tốt: cô phát âm khá chuẩn, viết tế
nhị và sâu sắc. Luận văn của cô: Ca khúc phản chiến của Trịnh Công Sơn, dày 109
trang được bảo vệ tại Đại học Paris 7, đạt kết quả cao: 17 điểm trên 20, thuộc
loại điểm cao nhất ở đại học này. Tất cả những sự việc xảy ra đều êm xuôi, đẹp
đẽ, riêng cuộc tình kết thúc dở dang.
Trịnh Công Sơn là
người yêu cái đẹp. Anh cũng muốn em gái mình mặc đẹp. Anh nhiều phen được đề cử
chấm thi về thời trang và anh phải lòng một á hậu báo Tiền Phong 1990: cô V.A.
Đúng là dáng dấp một thiếu nữ đáng yêu đối với anh: đẹp, dong dỏng. Với cô này,
đây là lần thứ hai Trịnh Công Sơn có ý định lập gia đình. Và cũng lần thứ hai
“nửa đường đứt gánh”.
Anh biết ca sĩ Hồng
Nhung từ đầu những năm 90, lúc cô theo bố vào Sài gòn và học ở Đại học Tổng hợp
khoa Anh. Đây là thiếu nữ duyên dáng, thông minh, có giọng ca tròn và ngọt,
phát âm và luyến âm tài tình. Hồng Nhung quý mến và trân trọng anh, lắng nghe
những lời hướng dẫn trong nghệ thuật và kỹ thuật ca diễn. Trịnh Công Sơn cũng
vui mừng gặp được một giọng ca thể hiện được trọn vẹn những tình ý của mình
trong ca khúc như Khánh Ly trước đây. Anh viết riêng cho cô mấy ca khúc có hình
ảnh của “Bống”.
Trịnh Công Sơn còn là
họa sĩ có nét riêng của mình. Anh đã tự trình bày một số tuyển tập ca khúc của
anh. Anh thích vẽ chân dung thiếu nữ. Một người mẫu sau này thường trở đi trở
lại trên khung bố của anh là T.H.
Tôi có thể đã bỏ sót
một hai bóng hồng nào đó đã đi qua đời Trịnh Công Sơn và mong có dịp bổ khuyết.
Những bông hoa ấy vốn làm đẹp cho đời, đã là nguồn sống, nguồn an ủi quý giá
cho anh. Đến với Trịnh Công Sơn đã là một duyên nợ, nghĩa là không hoàn toàn
chỉ nếm hạnh phúc, ngọt ngào.
Trịnh Công Sơn vốn
không phải là người đòi hỏi nhiều. Thế nhưng, con người anh vẫn có hai mặt
không phân ly. Anh là một người có cảm xúc nhạy bén, đồng thời quý trọng người
phụ nữ. Cho nên tặng phẩm tình cảm nào đến từ đóa hoa cũng được anh niềm nở đón
nhận, lòng thầm cảm ơn em và cảm ơn đời. “Tôi xin làm đá cuội và lăn theo gót
hài”. Mặt khác, ý thức anh vẫn nuôi hình ảnh người thiếu nữ mà anh sẽ theo đuổi
cho đến hơi thở cuối cùng, coi như đó là sinh mệnh của tình khúc của mình, và
anh sẽ bắt gặp từng mẫu một qua các chặng đường.
Trịnh Công Sơn lọt vào
giữa rừng hoa, người ta suýt nghĩ: “sói giữa bầy cừu”, nhưng không, anh luôn
luôn hiền hòa, lại đâm ra lúng túng, lắp bắp nữa là khác. Không ai có thể biết
anh nghĩ gì trong đầu khi anh kề cạnh những hồng nhan. Anh nghĩ lung tung lắm
thì phải: “Thực ra… Phải chi… Khoan đã… Thôi… Hay là…” Bởi lẽ, đối với anh, phụ
nữ không toàn là đẹp, phụ nữ không chỉ là đẹp mà còn là một đóa hoa vô thường,
là sứ giả của một mệnh lệnh nào đó mà anh đọc chưa ra.
Trịnh Công Sơn, qua
lời ca có khuynh hướng diễn đạt bằng hình ảnh sóng đôi. Anh vẽ ra đóa hoa nhưng
ý tưởng không dồn tụ vào đoá hoa ấy. Ngay cả khi gợi ra thiếu nữ, và dù thiếu
nữ sống thật, có một tên riêng, ta vẫn có cảm tưởng đó là một thiếu nữ khác. Đó
là sự trộn lẫn, hòa nhập vào nhau của hai bình diện đời sống. Và nếu hiện tại
có bề mỏng manh thì lớp thời gian quá khứ chờ chực bồi khuyết vào.
Tình yêu ở Trịnh Công
Sơn là một thứ tình yêu hương hoa, lãng đãng, xa cách. Nó chỉ rộn ràng bề mặt,
như viên đá trong cốc, như hòn đá ném xuống ao. Lanh canh một lát, gợn sóng một
hồi, tồi đâu lại vào đó, lấy lặng lẽ làm vốn liếng, uống tình lắng xuống, trả
em vào đời và “tôi thu bóng tôi”. Loại tình yêu này không còn tồn tại, chỉ còn
lẩn lút trên những trang giấy đã ngả vàng. Ngày nay tình yêu đã thay đổi chủ
trương rồi thì phải: chớp nhoáng, phá bĩnh, trao đổi, chiếm đoạt…, cho nên tình
yêu theo lối Trịnh Công Sơn đem lại một hương vị xa xôi làm mền cả trái tim sắt
đá nhất, và ai nấy ngưỡng vọng như một bái vật đặt trên đài cao để cho tưởng
tượng vươn tới.
Tình yêu ở Trịnh Công
Sơn, như lời ca của Nguyễn Đình Toàn, không có hạnh phúc. Toàn là những bức
trang mang tên: tình phụ, tình sầu, tình xa, tình xót, xa vừa, tình nhớ, tình
vơi. Hạnh phúc, có chăng, chỉ đong bằng từng mẫu vụn:
Đôi mắt em là đốm lửa
hồng
(Tóc em) rớt xuống hồ
làm nước long lanh
Ôi áo em xưa lồng lộng
Xin mây xe thêm màu áo
lụa
Và luôn những mẩu vụn…
cũng sẽ chìm trôi
Hai lần Trịnh Công Sơn
có ý định gút cuộc tình của mình bằng một hồi kết cuộc: tự động và chủ động
trói mình bằng sợi tơ hồng. Cả hai lần đều bất thành. Hóa ra, đối với anh hôn
nhân trước sau chì là một chiếc lồng son.
Cứ nghĩ đến một Trịnh
Công Sơn lao vào cuộc tình, tôi thường cảm thấy bất an. Hoặc bạn sẽ chìm lỉm
vào một vũng nước xoáy, hoặc bạn sẽ tán lạc vào mê cung.
Anh là người ham sống,
yêu đời, tận hưởng thời gian, không thể vắng yêu. Cho nên có khi anh có người
yêu ở phương này phương khác. Tôi không khỏi nghĩ đến tình trạng “phồn thực” về
tình yêu của anh. Anh yêu không mỏi mệt. Không khỏi có người yêu trách anh sao
không nghĩ riêng tới mình. Quả tình anh không thể nghĩ tới riêng ai. Đây là trở
lực rất lớn cho hôn nhân. Ai nấy có cảm tưởng anh có rất nhiều người yêu, đầu
tiên là những người yêu trong quần chúng mến mộ. Thế nhưng, nếu chứng kiến
những lúc tiệc tàn, thời khắc cuối ngày ta mới thấy Trịnh Công Sơn là một khối
cô đơn. Đây là một tâm trạng hoàn toàn ngược lại: một tâm trạng “bị tước đoạt”
trong tình yêu, hay là ý thức mất mát, ý thức một cái gì của mình lọt vào tay
người. Một mặt, anh mường tượng người yêu có một đời sống riêng và đời sống
riêng này không có anh trong đó. Mặt khác anh mang trong vô thức một mất mát mà
anh biết những gì có trong hiện tại vẫn khó lòng khỏa lấp cái mất mát ban đầu.
Những người yêu của anh qua các giai đoạn tính lại là nhiều. Nhưng họ vẫn là
những người yêu trong một trường tiếp sức của cuộc maratông (marathon) tình yêu
của anh. Và bao nhiêu người ấy khác nào những mẫu của một bức tranh khảm. Cái
tình yêu thời thanh xuân của anh, mối tình đã gặp phải nhiều cản ngăn, trắc
trở, anh khó lòng nguôi quên. Nó sẽ dai dẳng, nó sẽ theo anh đến những phương
trời khác, nó tái hiện những mối tình về sau, như thể lặp lại mà vẫn khác, làm
anh không sống trọn vẹn ở hiện tại và hình ảnh ban đầu ngày xưa không bao giờ
quên được.
Tất cả những hình ảnh
này sẽ lồng vào nhau, bền hơn cả vẫn là hình ảnh xa xưa, và anh phải nén xuống
tất cả. Trong trạng thái như thế này, việc sáng tác của anh là sự “thăng hoa”
của những hình ảnh ấy.
3.Tình bạn
Trịnh Công Sơn thích
có bạn bên mình. Mọi người trong gia đình nhất là mẹ anh hiểu rõ điều này và
bao giờ cũng tạo điều kiện thuận lợi cho anh. Luôn trong bữa ăn, giấc ngủ, anh
muốn chuyện trò cho đến khi chợp mắt. Do đó, nhà anh thường có không khí bạn
bè, sự có mặt của bạn bè. Thậm chí, khi anh vắng nhà, bạn đến thăm đã có mẹ
hoặc các em đỡ câu chuyện để cầm chân bạn cho anh. Anh là người quảng giao, lại
hiểu biết nhiều, anh luôn luôn sẵn sàng chuyện để tiếp bạn. Và các bạn của anh
hầu hết cũng chia sẻ với anh cái ưu thích bạn trai như thế này. Riết rồi cả đám
như thể mang bệnh đồng tính luyến ái. Câu chuyện giữa bạn bè phải có nội dung
đáng quan tâm: thời thế, văn học, nghệ thuật… cho nên cứ kéo dài thêm mãi. Anh
thích những bạn nào có nét riêng, hoặc là độc đáo, có cá tính, hoặc là có tiếng
tăm, để có thể đưa đẩy câu chuyện đi xa. Giữa bạn bè, không cần đãi bôi, vị nể,
nói thẳng với nhau luôn cả những điều khó nói. Cho nên có khi câu chuyện trở
nên căng thẳng.
Ngô Kha, thi sĩ, vốn
trong ngành Luật, là người bạn nói năng hùng hồn, sách hoạch, lại thiên về
chính trị. Có anh, câu chuyện dễ hào hứng, bốc lửa. Anh còn có năng khiếu đặc
biệt về ngôn ngữ, chuộng thơ siêu thực, thích nói tới phong trào siêu thực
phương Tây cùng các khuôn mặt tiêu biểu của phong trào này. Anh kết thân với
một thi sĩ vùng Vỹ Dạ là Võ Ngọc Trác, được xem là nhà thơ siêu thực đầu tiên
của Huế. Cá tính của anh dễ gây ấn tượng với Trịnh Công Sơn cũng như các bạn bè
khác. Ngô Kha cho xuất bản tập thơ siêu thực của mình năm 1962. Tập thơ không
gây tiếng vang mới mẻ, lạ lẫm của nó, nhưng học sinh đã bắt đầu xem anh như
thần tượng vì ngoài phong cách thi sĩ anh còn là một giáo sư có ảnh hưởng đến
học sinh qua bộ môn Công dân và Việt văn với những suy nghĩ thời yêu nước của
mình. Thần tượng riêng của anh là Che Guevara mà anh thường nhắc nhở. Ngoài ra,
anh đánh giá cao một giáo sư đại học lúc bấy giờ là ông Lê Tuyên, người có một
lối phê bình văn học đặc sắc, tỉ mỉ, riêng biệt và một lối sử dụng ngôn từ sáng
tạo. Ngô Kha còn theo dõi những sự kiện văn học trên thế giới, tỏ ra rất hào
hứng khi Albert Camus được trao giải Nobel văn chương năm 1957 để rồi cảm
thương cho nhà văn ấy bị tử nạn xe hơi ba năm sau.
Hoàng Phủ Ngọc Tường
dạy học rất sớm ở trường Đồng Khánh và nổi tiếng ngay. Anh lại còn được đào tạo
về triết học phương Tây nên dễ đi sâu hơn vào những đề tài giảng dạy, nghiên
cứu. Anh dạy học tài hoa, truyền cảm, có trí nhớ tốt, được học sinh ngưỡng mộ.
Anh là linh hồn của “Tuyệt Tình Cốc”, nơi gặp mặt của thanh niên sinh viên yêu
nước.
Trịnh Công Sơn cùng
với Ngô Kha và Hoàng Phủ Ngọc Tường là những người gây ảnh hưởng sâu đậm cho
thanh niên sinh viên, là những người đàn anh đáng tin cậy.
Huế là một thành phố
nhỏ, nhiều trường học, nhiều chùa chiền. Sinh hoạt trong thành phố thường đi
liền với học đường, thỉnh thoảng mới có những sinh hoạt văn hóa. Vì vậy một
chương trình ca khúc Trịnh Công Sơn hoặc một phòng triển lãm tranh của Đinh
Cường là những “biến cố” được hân hoan chào đón. Và đối với chúng tôi đó là
những ngày lễ lạt.
Trịnh Công Sơn là
người hằng ao ước, ngoài việc làm cá nhân, có những hoạt động chung sức chung
lòng với bạn bè. Chúng tôi thường nói đến những nhóm người hoạt động văn hóa
như Tự lực văn đoàn với những tài năng chuyên biệt, tích cực, hữu ích, hoặc như
Xuân Thu nhã tập với ý hướng độc đáo, táo bạo và giá trị khai sáng, tiên phong.
Chúng tôi không quên đề cập tới những trào lưu văn nghệ, học thuật phương Tây
để tham khảo.
Trịnh Công Sơn thân
thiết với nhiều người bạn vong niên. Ở Huế anh mến Đỗ Long Vân, một người từ
Pháp về, lúc đầu viết tiếng Việt khó khăn, nhưng liền sau đó đốt giai đoạn bằng
những bài viết và tác phẩm súc tích, tài hoa. Anh lui tới với ông Phạm Đăng
Trí, một họa sĩ lão thành tốt nghiệp Trường Mỹ thuật Đông Dương Hà nội năm 1942
để thưởng thức phong cách vẽ công phu và kỹ thuật sáng chế chất liệu mới của
ông. Ngoài ra anh còn mến trọng Ưng Lang, một nhạc sĩ “tiền chiến” tài hoa và
trẻ trung cùng Hồ Đăng Lễ, vừa là nhạc sĩ vừa là một người anh lắm phen “đứng
mũi chịu sào”. Vào Sài Gòn anh thân thiết với Bùi Giáng, một tài năng ngoại
hạng về tư tưởng, thi ca và hội họa. Và sau này anh đặc biệt mến mộ Nguyễn Tuân
và Văn Cao như những người tri kỷ, những người anh tin thần của mình. Trong các
bạn trẻ hơn, anh đặc biệt quý trọng Bửu Chỉ, không chỉ qua tác phẩm tạo hình
của họa sĩ này, còn quý cả tình cảm và năng lực tư duy mà anh đã có lúc sống
chung qua thời kỳ hát cộng đồng và sinh viên tranh đấu.
Trịnh Công Sơn kết
giao với một số bạn nước ngoài: Eric Wuff, một bác sĩ người Đức thường xuyên
cung cấp thuốc men cho Mặt trận Giải phóng miền Nam, Christian Cauro giáo sư
người Pháp.
4. Lòng yêu đời
Trịnh Công Sơn là
người thường trực bị ám ảnh vì một nỗi sợ siêu hình (và cụ thể) tua tủa vồ chụp
lấy mình:
Sợ người yêu bỏ đi
Sợ bạn ra về
Sợ ngày sang đêm
Sợ chai cạn
Sợ mất lòng
Sợ gây ngộ nhận
Sợ ngủ (vì mất thì
giờ)
Sợ ăn (vì mất uống)
Chẳng qua anh yêu đời
quá đấy thôi!
Trong tác phẩm Bọn
người bị ám của Dostoievski có những đoạn mà tôi trích sau đây có thể ứng vào
trường hợp Trịnh Công Sơn:
“Anh tin đời sống vĩnh
cửa ở thế giới bên kia?
- Không!
Nhưng tôi tin đời sống vĩnh cửu ở thế giới này. Có những lúc, đến những lúc
thời gian
bỗng dừng lại nhường
chỗ cho vĩnh cửu”
Và trong đoạn cuối của
tác phẩm:
“Có những giây lát –
và chỉ kéo dài năm sáu giây đồng hồ liên tục mà thôi – anh bỗng nhiên cảm thấy
có sự hòa điệu vĩnh cửu. Hiện tượng này không phải là hiện tượng trần gian hay
thượng giới gì hết, nhưng nó là một cái gì đó mà con người trong lớp vỏ phàm
tục của nó không thể nào kham nổi. Cần phải hóa thân lột xác hoặc là phải chết.
Đó là một cảm giác rõ ràng không chối cãi được. Cứ như là đột nhiên tiếp xúc
với toàn thể vũ trụ và ta nhủ thầm: “Phải đúng như thế”. Khi Chúa sáng thế, cứ
hết mỗi ngày là ngài bảo: “Được thế này là đúng, là tốt”. Đó… đó không phải là
ủy mị, đó là hoan lạc. Anh khỏi phải tha thứ, vì không có cái gì để tha thứ.
Anh cũng khỏi phải yêu, thật đấy! Cái cảm giác ấy vượt lên trên tình yêu! Điều
khủng khiếp là cái cảm giác ấy lồ lộ tách bạch một cách đáng sợ và nỗi hoan lạc
của ta thì đầy ứ. Nếu tình trạng này kéo dài trên năm giây, lòng ta không chống
cự lại nổi và phải nổ tan. Suốt năm giây này, tôi nhìn ra cả cuộc sống con
người và tôi ước chi đánh đổi đời mình để được thế, chẳng lấy gì làm mắc mỏ
lắm. Muốn chịu đựng nổi trạng thái ấy trong mười giây ta phải hóa thân lột
xác.”
Những khoảnh khắc,
giây phút sống cao độ ấy Trịnh Công Sơn đã từng sống qua những giai đoạn dạt
dào tình yêu xen lẫn với hoài niệm, qua những “giây phút thiêng liêng đã khởi
đầu”, hoặc xuất thần giữa tình trạng thăng hoa.
Tôi không thể không
trích dẫn tiếp một đoạn sau đây của Marc Rutherford trong tác Tự thuật của mình
suy nghĩ về hạnh phúc đời người giống như thể nói thay cho Trịnh Công Sơn:
“Về già, tôi hiểu rõ hơn
rằng cuộc đuổi bắt tương lai thật là điên rồ, đuổi bắt cái toàn năng của ngày
mai, khất hẹn ngày nay để sang ngày khác, đặt để hạnh phúc vào ngày sắp tới.
Đến lúc đã gần như quá muộn màng, tôi mới tập tành làm thế nào để sống trong
giây phút hiện tại, mới hiểu rằng mặt trời cho mình ánh sáng kia bây giờ cũng
đẹp giống như mai sau, mới không còn lo âu cho tương lai, nhưng hồi trẻ tôi là
nạn nhân của ảo tưởng ấy, mà trời đất vì một lẽ này hay lẽ khác lưu giữ lại
trong ta, cho nên trong ngày đẹp nhất của tháng sáu ta cũng tưởng ngay tới
những buổi sáng tháng bảy sẽ còn đẹp hơn.
Tôi không mạo muội nói lên
điều gì bênh vực hay chống đối vấn đề bất tử, tôi chỉ nói điều sau đây: rằng
con người có thể có hạnh phúc mà không cần phải bất tử và hạnh phúc ngay cả
trong lúc nguy ngập, rằng khăng khăng tìm cho ra trong sự bất tử cái nguyên ủy
duy nhất cho hành động của ta trong cõi đời này là một sự điên rồ quá đáng, sự
điên rồ này làm hư hỏng tất cả mọi người và làm hư hỏng trọn cả đời người bằng
một thứ hy vọng cứ giật lùi mãi, đến nỗi cái chết sẽ trờ tới mà ta không hưởng
thụ được trọn vẹn một giờ đồng hồ nào hết”
Hãy cứ vui chơi cuộc
đời
Hãy cứ vui như mọi
ngày
Bên trời còn nắng
Lá trời còn xanh
Phố người còn đông
Rồi quên, rồi quên…
5. Thiếu Nhi
Trong các ca khúc của
Trịnh Công Sơn, lời ca ru trở đi trở lại nhiều lần. Đó không tuyền là khúc hát
dỗ giấc cho đứa bé nằm nôi. Đó còn là một sự hiện diện đi suốt cuộc đời con,
như bóng mát che chở, như thần hộ mệnh.
Chính Trịnh Công Sơn
cũng là đứa trẻ nhỏ “ngồi bên hiên nhà chờ xem thế kỷ tàn phai ”.
Cho nên những ca khúc
của anh, số lớn có chủ đề về tình yêu, quê hương và thân phận. Hình ảnh đứa trẻ
nhỏ vui Trung thu, hát đồng dao, chơi diều, hoặc thiếu hạnh phúc giữa đời… hiện
ra trong một số ca khúc:
Khăn Quàng Thắp Sáng
Bình Minh, Tuổi Đời Mênh Mông, Như Mùa Xuân Qua Đây, Tiếng Ve Gọi Hè, Mùa Hè
Đến, Sang Thăm Nhà Bạn, Em Là Hoa Hồng Nhỏ, Ông Tiên Vui, Đồng Dao 2000.
6. Cái chết
Có một nữ sinh viên từ
tỉnh khác đến Huế học, đặt câu hỏi với tôi: “Tại sao ở Huế người ta cúng và đốt
hương nhiều?”. Tôi thấy có nhiều nguyên nhân. Nhưng một trong những nguyên nhân
xa xôi là Huế, qua lịch sử trải qua nhiều biến cố đẫm máu có nhiều người chết
có lắm oan hồn vất vưởng: thất thủ kinh đô 1885, nạn đói năm Ất Dậu 1945… Cảnh
chết chóc thảm thiết, tràn lan, khiến con người ghê rợn, sợ hãi, ưu thích cầu
nguyện, cúng kiến. Người dân cúng giữa đường, ngoài ra còn có phóng đăng hoặc
phóng sinh. Dấu tích của tử khí ấy là các am miếu, trong đó có miếu Âm hồn và
con đường mang tên Âm hồn. Tôi có một bạn người Pháp, khi được hỏi thích cảnh
nào ở Huế, đã trả lời khá độc đáo: “Thích làng và nghĩ trang”. Anh bảo nghĩ
trang ở Huế có hồn riêng. Nhìn mồ mả ở đây, ta không khỏi giật mình thấy chúng
mọc và nhảy nhanh quá, như muốn xâm lấn cõi người sống.
Trịnh Công Sơn gợi lại
cảnh lăng miếu trùng vây và mường tượng nghe ra tiếng khóc cười của bào thai.
Anh đã chứng kiến nhiều cái chết thảm thương trong chiếc tranh, đã sống cái
chết ấy. Và bản thân anh từ ngày xưa bị tai nạn đến sau nhiều phen được đưa vào
bệnh viện cấp cứu, xem như người “từ cõi chết trở về” và cảm nhận trong từng
thớ thịt hơi thở của cái sống chết mong manh. Từ đó sinh ra tâm trạng sợ mất
mát: không mất cái này cũng mất cái kia, được cái này tức là mất cái kia, cái
được chẳng bù cho cái mất.
Cặp phạm trù sống –
chết, vốn như trở bàn tay, gây thao thức và giằng co trong người Trịnh Công
Sơn. Cái sống nhiều vẻ, khúc xạ qua nhiều thời kỳ đối chọi nhau, thăng giáng
qua những con người tính khí tư chất không lường được. Anh như một con chim lạ,
ngứa cổ hót chơi khi bắt gặp một âm thanh đưa đẩy, hay một bóng dáng lướt qua
trước mắt. Tiếng hót như một lời ướm thử, lời kêu gọi. Nhưng từng chớp ảnh của
cuốn phim đời lướt qua, lướt qua, trôi tuột, bay vèo, không nằm lại trong tay,
không đọng lại trong mắt.
CỎI NHẠC TRỊNH CÔNG
SƠN
Du Tử Lê
Tôi vẫn nghĩ, chia ly
và bất hạnh là, phần đất mầu mỡ nhất cho những hạt giống hiếm quý nẩy sinh,
tươi tốt.
Tôi vẫn nghĩ, đọa đầy
và vĩnh biệt là những thửa ruộng đầu tiên, mang lại cho nhân loại, những mùa gặt
nhân phẩm cao quý và những hạt mầm trí tuệ vạm vỡ mai sau.
Tôi vẫn nghĩ, sự xuất
hiện của mỗi thiên tài, trong từng lãnh vực, chính là sự khai mở một cánh cửa
khác cho tâm hồn hay não bộ. Nó, tựa những tia sáng hồng ngọc, có khả năng cắt
bỏ xích xiềng vong thân, giải phóng tâm thức đọa lạc. Nó, tựa những bông hoa
cảm thông, mọc lên từ những phần thịt xương đã lấp.
Nhìn tự lăng kính này,
nhạc Trịnh Công Sơn, đã mở ra không chỉ một mà, rất nhiều chân trời, rất nhiều
cửa khác.
Sự định hình của cõi
âm nhạc mang tên Trịnh Công Sơn là một định hình rõ, dứt. Như một định tinh,
cõi nhạc Trịnh Công Sơn đã gửi đi những tín hiệu thương yêu, phát ra những
nguồn ánh sáng đùm bọc.
Cùng với vận nước, cõi
nhạc Trịnh Công Sơn nổi trôi theo từng mái đầu Việt Nam, cúi xuống. Cùng với tổ
quốc, cõi nhạc Trịnh Công Sơn đã đứng hẳn về phía mái đầu Việt Nam, ngẩng cao.
Sự ở được và ở với
chiều dài của năm tháng, vực sâu của lịch sử, cõi nhạc Trịnh Công Sơn tự nó, đã
nói lên sự hòa nhập, thấm tan trong từng tế bào, lẫn trong từng huyết quản nòi
giống.
Người ta từng cáo buộc
nhạc Trịnh Công Sơn là, những lượng bạch phiến, không thừa cũng đủ độ làm tê
liệt sức đề khang hay khả năng miễn nhiễm tiềm tàng trong cơ thể…
Người ta từng cáo buộc
cõi nhạc Trịnh Công Sơn là, những khối chất nổ không dư, cũng đủ đưa tới giựt
sập một thể chế…
Người ta cũng từng có
những âm mưu thô bỉ dùng cõi nhạc Trịnh Công Sơn, như một vũ khí cân não xâm
thực ý chí đấu tranh hoặc niềm tin nơi một lý tưởng…
Trước sau, mọi cáo
buộc, mọi khai thác, lợi dụng, chỉ cho thấy, cõi nhạc Trịnh Công Sơn là những
hạt kim cương bất hoại.
Trước sau, mọi cáo
buộc, mọi lợi dụng, khai thác, đều không làm mờ được những lượng sáng thủy tinh
nguyên chất, chiếu ra từ cõi nhạc này.
Tín hiệu phát đi từ
những âm vực Trịnh Công Sơn, đã là những tín hiệu của nắng mưa, đời kiếp.
Ánh sáng phát đi từ
những giòng nhạc Trịnh Công Sơn, đã là những ánh sáng của lầm than sẽ mất, đời
sau sẽ còn.
Cuộc chiến giữa các ý
thức hệ, hay giữa những đối lực đã dứt, hai mươi lăm năm đã lùi xa, người ta đã
kiểm điểm những thương vong, kết toán những đổ nát…, cùng lúc với nỗ lực thiết
kế những rào cản, từ nhiều phía, đã không tắt dập được cõi nhạc Trịnh Công Sơn.
Nó vẫn bay bổng, vẫn thẩm thu trong những nhịp đập Việt Nam lưu lạc.
Từ những đốm lửa bấp
bênh trại đảo, từ những bục gỗ chói lòa điện tử hôm nay, từ những miếng đất
trời trắng tuyết… ở đâu, cõi nhạc Trịnh Công Sơn, cũng vẫn như một có mặt thân
ái, một an ủi, xẻ chia tận cùng.
Mười sáu năm hết rồi
bom đạn mà, Việt Nam cuối đất cùng trời, vẫn tiếp tục nâng niu cõi nhạc Trịnh
Công Sơn qua hàng trăm ngàn thước băng nhựa, như tìm lại chính mình.
Những vấn nạn không
ngừng cất lên. Những dấu hỏi tiếp tục được đánh xuống.
Tại sao? Tại sao? Ôi!
Tại sao?
Phải chăng cõi nhạc
Trịnh Công Sơn đã mở ra những cánh cửa mới cho âm nhạc Việt với tính chất tiên
tri, qua những cảm nhận siêu hình? Như bao nhiêu năm làm kiếp con người – chợt một chiều tóc trắng như vôi
– lá úa trên cây rụng đầy – cho trăm năm và chết một ngày.
Phải chăng cõi nhạc
Trịnh Công Sơn đã mở ra những chân trời khác cho âm nhạc Việt Nam, với minh
chứng thi, ca là một? Qua những hình ảnh thơ, mang ẩn dụ nhân sinh. Hay Trịnh
Công Sơn đã thi ca hóa những phi lý, ngây ngô của ngôn ngữ để bẩy bật lên cái
khía cạnh bất toại của kiếp người? Họa diệt vong của một nòi giống? Như vết
lăn trầm. Như tuổi đá buồn. Như tình yêu như trái
phá. Như một đàn bò không luống cỏ. Như chưa một nhạc sĩ nào
lựa chọn nhữngnhư như thế.
Tất cả mọi phải
chăng chỉ là hệ quả của thói quen duy lý thấp tè trên mặt đất.
Chẳng bao giờ ta có
được một giải thích minh bạch trước một thiên tài. Cũng như chẳng bao giờ ta có
một soi rọi thấu đáo trước một trái tim vốn lớn. Mỗi chúng ta, chỉ nắm được một
phần sự thật. Mỗi chúng ta, trong hữu hạn buồn thảm của mình, với một đôi chân,
chỉ có thể chọn lựa bước về, một phía trời thích ứng.
Điều duy nhất ta có
thể quả quyết, đó là cõi nhạc Trịnh Công Sơn, khởi đi từ một trái tim Việt Nam
tha thiết.
Tôi chưa được
đọc chữ viết của nhạc sĩ Văn Cao về cõi nhạc Trịnh Công Sơn.
Tôi cũng chưa được xem sắc màu của họa sĩ Thái Tuấn về chân
dung Trịnh Công Sơn. Nhưng tôi tin, hai tài năng hiếm quý này, qua từng loại
ngôn ngữ, đã thấy trái tim Việt Nam trong lồng ngực Trịnh Công Sơn là một trái
tim rất lớn.
Ở đây, tôi chấp nhận
bất trắc, nếu có, để được nói rằng, tôi muốn cảm ơn Trịnh Công Sơn, người đã
cho tôi cùng lúc vực sâu và núi cả.
Chút thiên thu còn mãi
Hoàng Phủ Ngọc
Tường
…
Ướt mi, ca khúc đầu
tay nổi tiếng ngay khi mới ra mắt công chúng là một bài tình ca buồn, năm ấy,
Trịnh Công Sơn vừa mới bắt đầu thời hai mươi tuổi. Hình như đường sinh mệnh
trên bàn tay tài hoa ấy có một nhánh rẽ vào tình sử, và qua ba mươi năm cho đến
nay, Trịnh Công Sơn trở thành người tình lãng du của nhiều thế hệ.
Ngoài tất cả mọi điều
thường nói, nghệ thuật còn là cố gắng miệt mài của con người nhằm thấu suốt dự
báo của ngày Lễ Tro trong Phúc Âm: từ Cát Bụi đã sinh ra, và sớm muộn người
cũng được trả về Cát Bụi. Với Trịnh Công Sơn, ngườI tình trước hết là người bạn
lẻ loi trong đời để cùng chia xẻ tin buồn của Phúc Âm, để đừng bao giờ em quên
đi nỗi thiết tha của con chim di đã để lại dấu chân trên sỏi cát, và con phù du
đã một lần cùng em bay đôi qua khói mùa hạ. Hình như con người thời nay đã đánh
mất cái cảm nhận sâu thẳm của người trèo núi ngồi nghỉ mệt trên bờ vực. Nỗi cô
đơn chính là vực thẳm linh hồn mà nghệ thuật cần đạt tới, như đạt tới chân thân
của mình, để từ đây biết khước từ mọi ảo tưởng cuộc đời. Tình ca Trịnh Công Sơn
cuối cùng lại là bài kinh cầu bên vực thẳm, lay động ý thức về thân phận ở bất
cứ ai mê muội định tìm một chỗ ẩn
trốn an toàn giữa cõi đời.
trốn an toàn giữa cõi đời.
Và như thế, tình ca
Trịnh Công Sơn không hẳn chỉ là một bông hồng dâng tặng – nó chứa đựng tất cả
tâm trạng lo âu của con người nhạy cảm nhìn ra thế giới hiện đại. Nhưng khỏi
phải e ngại rằng Trịnh Công Sơn định làm triết lý thay vì âm nhạc. Điều khiến
cho tình ca Trịnh Công Sơn sống mãi trong lòng người chính là ở đây. Dù những
trầm tư của tác giả đi xa đến đâu, âm nhạc Trịnh Công Sơn vẫn là một cõi riêng
dành cho tình yêu: nó làm tươi lại bông hoa đầu tiên mà con người đã hái, mang
theo từ vườn địa đàng, đánh thức cả trời mộng mơ tưởng chừng đã quá xa trong
đời người, để đưa những người tình đến ở một lâu đài cổ xưa trong rừng, êm đềm,
giản dị mà cao sang lạ thường.
Những người yêu nhau
trên đời vẫn tiếp tục khiêu vũ cùng với cây đàn lyre của chàng. Qua tiếng hát
Khánh Ly sương khói trần gian cứ bay đi, và một chút thiên thu còn mãi…
Góc nhỏ cho những người
vừa mới tiếp cận nhạc Trịnh Công Sơn
Trịnh Tuấn
CHƯƠNG I : Thử tiếp cận Trịnh Công Sơn qua
ngôn từ của nhạc.
1/ Một số cảm nhận nhỏ
về ngôn từ trong nhạc của Trịnh Công Sơn.
Là một người biết đến
tên tuổi Trịnh Công Sơn khá lâu, nhưng không thể tiếp cận nhạc của ông một cách
sâu sắc và có hệ thống, nên phải nhờ đến sách vở và một số bạn bè trong box Trịnh,
để thực hiện cho bước đầu khảo lược lại Trịnh Công Sơn theo cách riêng của
mình. Tôi đã đến với Nhạc Trịnh bằng con đường này.
Lần đầu tiên nghe ca
sĩ hát bài Một Cõi Đi Về, tôi bị hút vào những ngôn từ rất thơ, rất đời và đầy
triết lí. Cái nền tảng cho sự đam mê có lẽ xuất thân từ đấy và định hình trong
tâm thức một hoài vọng tìm hiểu chân lí bí hiểm, nằm sâu dưới đáy mồ nhân thế
bao nhiêu năm chợt bừng thức bởi một thứ ánh sáng diệu kì nơi lòng mình. Tôi cố
tạo ra vẻ không yêu Trịnh và nhạc của ông khi gặp bạn bè, nhưng trong lòng thì
hoàn toàn ngược lại. Như Một Cõi Đi Về đầy những dấu chân, tôi phải lạng lách
để không bước lại những dấu đời đã từng in dấu. Trịnh Công Sơn không cần bất cứ
một văn bản nào, một chữ kí nào trong trái tim tôi, thì hiển nhiên những thái
cực của tâm hồn tôi đã giữ lại hình ảnh ông trong từng gam màu, cung bậc, ẩn
mình dưới lớp vỏ ngôn ngữ đẹp một cách lạ lùng.
Đi sâu vào nghiền ngẫm
ý tình con chữ, tôi nhận thấy đâu đó trong tâm hồn người nghệ sĩ lớn Trịnh Công
Sơn phảng phất thi tình từ độ ý nhạc vừa chạm tim ông, cho nên nhạc của ông có
sức lan tỏa ghê ghớm. Nó như một dòng sông mà bất cứ một ai cũng có thể tìm cho
mình một nơi để tắm, để bơi lội cho thoả thích. Tuy nhiên, vì nó như thế, cho
nên cũng không ít người trong lúc quá thỏa thích với dòng sông lớn ấy đã bị
cuốn đi…Khi biết mình đã quá xa nơi bến tắm, thì cũng đã là lúc người đó đã dạt
về cái nơi biển rộng không phải có riêng một mình Trịnh Công Sơn mà còn muôn
trùng bao điều khác. Thành ra, nếu không biết tiếp cận và lĩnh hội, thì dẽ bị
quáng trước những thứ ánh sáng mạnh như tình yêu vậy.
” Hôm nay ta say ôm
đời ngủ muộn, để sớm mai dây lại tiếc xuân thì”. Có phải cuộc chơi nào cũng vậy
thật chăng? Và con đường nhỏ đầy những lối mòn quanh nó mà tôi đang đi liệu sẽ về
đâu? Hay là cũng tận say cho thoả lòng hiện tại, để sớm mai ra chợt tiếc cho
mùa xuân kia đã cạn ngày….
2/ Tính thông tin trong ngôn ngữ Trịnh Công Sơn. ( Sơ luận )
2/ Tính thông tin trong ngôn ngữ Trịnh Công Sơn. ( Sơ luận )
Thường thì thơ hay
nhạc đều chứa đụng tính thông tin trong câu chữ, như riêng với ngôn ngữ của
Trịnh Công Sơn, tính thông tin vượt ra khỏi những phạm trù triết học thuần tuý,
cuốn con người vươn xa hơn trong những dự cảm và mơ ước. Những câu chữ thể hiện
cốt cách một trái tim lớn, một nhân sinh quan hình thành bởi pha lê và cát bụi…
nên sự óng ánh trong nó không dễ nhận biết. Giống như những hạt cát dưới ánh
mặt trời, nó phản chiếu khiêm tốn hào quang, nhưng rát bỏng và góp phần làm ấm
cả sa mạc. Ngôn ngữ của Trịnh là như thế. Lần theo từng con chữ mới thấy được
cái ý sâu xa, cái mênh mông bát ngát ở định hướng những con đường. Đọc Trịnh,
ta thấy rất rõ điều đó, và nghe Trịnh, ta lại thấy điều ngược lại. Xuyên suốt
sự phát triển của ý, của cảm súc là những cố gắng cho nét đẹp trí tuệ, nhưng
không hề phô trương hay rũa gọt ngôn từ. Cái đẹp trí tuệ hiện ra ở tính thông
tin cho một hướng tư duy người đọc, người nghe. Đến như một người bạn của Trịnh
là Nguyễn Trọng Tạo cũng phải thốt lên cái lí do tại sao Trịnh Công Sơn được
quần chúng yêu đến thế! Thì có lẽ cái câu trả lời chẳng khó gì với những ai đã
đọc, đã nghe, đã nghiền ngẫm và suy tư về Trịnh. Bằng ngược lại, có chăng cũng
chỉ biết và đến với Trịnh theo trào lưu, để được xếp mình vào hàng ngũ những
người nghe nhạc trí tuệ. Cái mốt này rởm đời và nên bài trừ ra khỏi hệ thống
những người yêu Trịnh.
Đọc Trịnh, ở một chừng
mực nào đó, ta thấy ngân lên những cuộc đời, những số phận và những ghi chép
như một nhà làm sử. Sự Sống và Sư Chết hình như đã Vô Thường qua tình thơ và ý
nhạc. Người nghe tận hưởng được sự minh bạch triết học Đông Phương và dẫn lối
họ ra khỏi cái gọi là Cõi Tạm. Những điều mà Trịnh tâm niệm cũng là những điều
hiển nhiên trong cuộc sống xã hội, sao nghe vẫn vang vọng ý tình…
Tiếp cận Trịnh Công Sơn qua những cách nhìn
của dư luận.
1/ Dư luận xã hội cho
đến thời điểm này vẫn tồn tại rất nhiều những suy nghĩ thuận nghịch về Trịnh.
Điều đó là hiển nhiên
thôi. Tuy nhiên, tìm hiểu nguồn gốc sâu xa hay cái gọi là nguyên nhân phát sinh
sự thuận nghịch ấy trong lòng dư luận thì chưa ai làm. Nói đúng hơn là không ai
đủ thời gian và tâm huyết cho công việc ấy. Vì thế, báo chí khoanh tay ngồi
nhìn. Những người hâm mộ và kính trọng tài năng cũng như đạo đức của Trịnh cũng
ngồi chờ. Một số ít những người dám làm thì không tìm được đầy đủ tư liệu, và
tình cảm ủng hộ. Sự tắc nghẽn về vấn đề này chưa có sức mạnh khơi thông. Thành
ra, tôi rất ngại khi nói nói đến nó, cũng như trước đây đã ngại khi nói ra tình
cảm thật của mình về Trịnh trước bạn bè.
Không sao cả. Vì đó
chính là một minh chứng sâu sắc cho cái gọi là thuận nghịch trong tình cảm, góp
phần tạo ra các dư luận ngược chiều. Thử hỏi, khi ra đường, ai cũng hát nhạc
Trịnh, ai cũng bàn tán về nhạc Trịnh, ai cũng si mê Trịnh như một ông Thánh,
thì hoá ra tất cả họ đang cố tình tự lập một tôn giáo lố bịch lắm sao?! Nói như
một vị Giảng Viên của trường Cao đẳng Sân Khấu Điện Ảnh TP.HCM, trong một
lần tôi được nghe tại Trung tâm Nghệ Thuật Học – Trường ĐH Văn Hiến rằng, nếu
Trịnh Công Sơn có thể làm cho ai nấy khi nghe nhạc của ông đều cười và yêu ông,
thì chắc chắn một trăm phần trăm trịnh Công Sơn là một anh Hề! Bởi chỉ có anh
hề trên sân khấu mới làm được điều ấy, còn bất cứ một diễn viên chính diện hay
phản diện nào cũng không làm được. Sân khấu lớn là sân khấu cuộc đời cũng vậy.
Vì lẽ ấy, dư luận tồn tại những quan điểm thuận nghịch là một lẽ tất nhiên và
tôi nghĩ rằng nên như thế. Không có sự thuận nghịch ấy, tất không làm sáng ra
những giá trị của Trịnh và ngược lại không thể có cái vách tường sừng sững của
sự khẳng định, để đè bẹp những suy nghĩ sai lầm.
Trong một đất nước rất
giàu có về truyền thống thơ ca như nước Việt Nam, đi đến đâu cũng có dân ca với
những làn điệu đã trở nên vô cùng quen thuộc. Lại có cả hàng nghìn năm nghệ
thuật Chèo Cổ, Hát Cung Đình…chế ngự, và khi xã hội mở cửa thì nhạc cũng như
thơ hay nói chung là cả nền Văn Học Nghệ Thuật nước nhà không tránh được những
làn gió độc từ nhân loại thổi vào, khiến có lúc tưởng như những loại nhạc rẻ
tiền chiếm lĩnh đa số trong đầu và trong lòng giới trẻ. Hơn nữa, nột dãy trường
Sơn còn oằn mình nằm trong tim thế hệ cha chú vừa mới bước ra khỏi chiến tranh,
các bản tình ca, các bài hát truyền thống vẫn như những ngọn lửa không chỉ là
niềm tin mà còn là niềm phấn trấn…Thì nhạc Trịnh Công Sơn với chỗ đứng khiêm
tốn trong tám triệu con người đã là con số vô cùng lớn. Tôi tự hào rằng mình là
một trong cái con số nhỏ nhoi ấy, dẫu mới tập tễnh tiếp cận nhạc cũng như thơ
của Trịnh Công Sơn…
2/ Vai trò của báo
giới trong vấn đề đưa nhạc Trịnh đến các tầng lớp khác trong xã hội, nói thẳng
ra là rất khiêm tốn. Nếu không muốn nói rằng, báo giới đang ngập ngừng ngọn
bút. Họ mơ màng và chưa tìm ra cái mới trong bài viết của họ. Nói như một câu
thơ lục bát của Nguyễn Minh Khiêm là:
” Sợi tơ vướng vít
trên cành
Đi đâu cũng gặp lại mình cả thôi”
Đi đâu cũng gặp lại mình cả thôi”
Song, cái họ sợ chưa
hẳn đã là sự gặp lại chính họ trong bài viết, mà gặp phải dấu chân người khác.
Đúng thế. Và tôi nghĩ rằng, điều đó không làm nên tính sáng tạo cho họ mà ngược
lại càng góp phần làm cho ngòi bút của họ cùn đi. Nhớ mấy câu của Trịnh: Còn
hai con mắt khóc người một con… Trịnh Công Sơn lúc tại dương đã từng viết ra
những lời nhạc như chính máu của trái tim ông như thế, nhưng tiếc thay, khi ông
về với đất, thì những người học đòi nghe nhạc của ông chỉ cầm cờ mà vẫy trong
đám tang của buổi tiễn đưa phần xác Trịnh, mà chẳng tích đọng được phần hồn của
Trịnh đang lan toả khắp nhân gian…
Tiếp cận Trịnh Công Sơn qua cách độc thoại
chính mình
1/ Nhiều đêm ngồi một
mình bên cửa sổ. Không nhạc, không thơ, chỉ có ánh trăng non ngang mày. Chợt
thấy lòng mình như ý nhạc của Trịnh, quạnh hiu và đầy nỗi khát khao được cầm
tay cuộc đời. Những điệu nhạc chẳng lấy gì làm trầm bổng như các loại nhạc vàng
( sến), dân ca…sao thấy trái tim mình du dương đến lạ. Cái du dương này thoáng
ẩn hiện trong ánh sáng hoả châu từ độ nào bên chiến địa, ngân nga, dìu dặt…rồi
ầm rú như tiếng đại bác dội xuống sau lưng thành phố. Ánh trăng trên đầu cũng
như e ấp núp nửa khuôn mặt non nớt vào mây, chỉ để lộ một vòm sáng như chiếc
mắt kính đã hoen mờ vì khói thuốc vắt trên khuôn mặt Trịnh. Tôi mơ hồ như một
đứa trẻ thơ cố tìm lại một nỗi gì trong tim…
Ừ nhỉ! Trịnh Công Sơn
viết ra những điều có cao siêu gì đâu. Toàn là những triết lí giản đơn, đọc ra
ai cũng hiểu. Thế mà vẫn huyền bí, mông lung. Những khúc nhạc đê mê làm cho hồn
người trở nên lay động như những ngày trở mùa trở gió. Những tiếng nhạc xuyên
vào lòng đêm làm bừng tỉnh các loài hoa dại. Những tiếng nhạc rên xiết bên xác
chết mà vẫn ấm những hơi người nồng nàn. Những tiếng nhạc oằn đau trên nếp nhăn
của mẹ vẫn da diết như điệu ca dao…Sao thế nhỉ? Có phải chăng tất cả những điều
trên tôi vừa ngộ ra đó chăng? Có lẽ là như thế. Ngọn bút tưởng đã vô duyên và
tự khép lòng đơn lại, nhưng đã kịp tải ý của lòng vượt ra ngoài vùng cấm của tư
duy. Ôi, nhạc và thơ cùng trí tuệ của thiên tài – Những thứ có thể nuôi sống
những tâm hồn cô quạnh. Tôi cứ mãi loay hoay trong vụng về suy nghĩ và cứ run
rút buồn trong từng cung trầm của Trịnh…
2/ Người về soi bóng
mình sau cuộc thế đảo điên. Một cuộc trở về không tốn nhiều công sức chuẩn bị
nhưng hao tổn trăm ngàn dòng lệ. Thế nhân chẳng đủ là tường trắng lặng câm cho
bóng người phản chiếu được đâu. Người cứ hãy ra đi, chỉ xin để lại những gì
người đã cho – hàng ngàn câu thơ, điệu nhạc. Thế nhân giàu lên trong hồn họ
nhưng họ nào đâu có biết. Và tôi ơi, nếu thời gian này trôi chậm hơn một chút,
chắc có lẽ những độc thoại mơ hồ sẽ chắp cánh cho ngọn nến dưới trăng sáng hơn
một chút, cho bóng người hạ xuống bờ vai…
Trăng cũng sẽ vào mây,
và chốc nữa Khánh Ly sẽ hát. Trịnh Công Sơn tuy đã ra đi, Khánh Ly cũng không
còn trẻ, sao tình thơ và ý nhạc vẫn tươi non đến thế. Cái buồn buông bắt như
thực như mơ vẫn nhói lòng đến thế…Tất cả như đang hội ngộ trong trái tim nhỏ
hẹp của tôi làm chật chội cả đời thường và tan ra như dòng máu chạy khắp mạch
trên cơ thể. Tôi tự hỏi với lòng rằng, mình đang nguỵ biện cho mình đấy ư? Hay
toan tính cho sự thấp hèn của đua đòi theo mốt nhạc thời hiện đại? Con thạch
sùng trên trần nhà chép miệng. Đêm vẫn đêm và tôi vẫn tôi…
Không còn ai cả, kể cả
trăng kia cũng đi ngủ mất rồi. Tôi tự nhủ với lòng mình: Tôi ơi đừng tuyệt
vọng! Vì đâu đó nơi cuối đường xa chắc chắn có một vì tinh tú đang chờ…
CHƯƠNG II. Khúc tâm niệm của chuỗi niềm tin
đã được định hình.
1/ Bản chất của tính
triết học trong nhạc Trịnh Công Sơn.
Ngay từ khi Trịnh còn
có mặt nơi quán trọ trần gian, người bạn vong niên của ông là Nhạc sĩ Văn Cao
đã từng nói rằng, Trịnh không bị ảnh hưởng bởi những giáo điều cổ điển phương
Tây. Thoạt nghe, tôi chưa cho phép mình tin tưởng điều này, nhưng khi đọc lại
những tác phẩm của Trịnh viết trước năm 1975, tôi thấy điều mà nhạc sĩ Văn Cao
nói là sự thật. Tôi cần phải khẳng định lại cho chính niềm tin của mình bằng
những lời ca của Trịnh, và nghiệm thấy bản chất triết học trong nhạc của ông là
sự kết tinh từ cuộc sống trải nghiệm đầy những khốn khó, lao đao và bất định.
Cho nên cái gọi là bản chất triết học trong nhạc của Trịnh Công Sơn là sự lí
giải cho số phận, nói một cách khác nó đồng nhất với quan niệm của Phật giáo
nhưng giao thoa với tính ngang tàng của người quân tử trong Nho giáo. Thành ra,
khi Trịnh lí giải về số phận con người, nhạc của ông cuốn tư duy người nghe vào
khuynh hướng buông xả. Song, xét kĩ hơn một chút, ta thấy những điều vừa nghiệm
thấy là hình thức tồn tại bên ngoài ý nhạc. Xuyên suốt các lời ca của Trịnh,
tình yêu lớn dành cho dân tộc, dành cho nỗi đau mất mát và hi sinh trong chiến
tranh của những người con da vàng, dành cho những Người Tình trong thơ và nhạc
của ông…Tất cả những tình yêu ấy gộp thành dòng suối tưới đẫm những mảnh hồn
bất kì nào chai lì nhất. Vì thế, nói bản chất triết học trong nhạc Trịnh Công
Sơn là cội rễ của yêu thương và tình bác ái cũng là điều dễ hiểu.
Lênh đênh cùng kiếp
người, đau thương cùng số phận hàng triệu người da vàng nằm xuống. Trịnh đã hát
cho chính dân của Trịnh nghe bằng nhịp đập trái tim của Trịnh. Lời ca ấy không
cần đến bướm ong quấn quýt, nhưng hương thơm và nét đẹp hoa thơ, hoa nhạc vẫn
lan toả và tận hiến cho nhân gian. Chợt nhớ một ý của Napoléon rằng, đức Chúa
Jesus tạo ra vương quốc của mình bằng tình thương và lòng bác ái, Jesus mất
nhưng vương quốc của ngài tồn tại đến muôn đời. Chúng ta có thể ngần tin với
nhau điều ấy trong trái tim mỗi người về Trịnh, song không nên tự lập ra một
tôn giáo Trịnh một cách lố lăng và ấu trĩ. Giá trị vốn có và đang tồn tại của
nhạc Trịnh sẽ mãi vinh thăng trên con đường đi thẳng đến tâm can người nghe,
hãy để nó tự khám phá ra hướng đi bản ngã và thiêng liêng nhất. tôi tin vào
điều đó và hình như đó là niềm tin trong sáng nhất!
2/ Những mâu thuẫn tất
yếu khi tiếp cận nhạc Trịnh Công Sơn một cách nghiêm túc. Nếu như chúng ta đến
với nhạc của Trịnh một cách nghiêm túc nhất thì tất yếu từ sâu thẳm tư duy sẽ
hình thành những mâu thuẫn. Đó là những mâu thuẫn về những chiều kích phận
người nơi quán trọ trần gian, là những băn khoăn trong hàng tá những câu nhạc
rất ngang nhưng tình ứ, là những thôi thúc tìm hiểu đến tận cùng nỗi đau và tận
cùng vui sướng,v.v…tất cả tạo nên những giằng xé, những xung đột nội tâm người
nghe, và phải tư duy lắm lắm mới cấu thành nên những mâu thuẫn đáng yêu như
thế.
Chúng ta thường ngồi lại bên nhau trong những nơi như quán cafe lâng lâng điệu nhạc, hay tắt hết đèn trong phòng đêm để tự đàn và cho nhau nghe…Cũng để tận hưởng và giải quyết cái mâu thuẫn đáng yêu vừa mới nói. Mọi sự bàn luận trong những lúc ấy là vô nghĩa. Mà chỉ cần mỗi người tự cảm lấy cái hay, cái không thể nói ra, vì ngôn từ trong những thời khắc ấy không làm tròn bổn phận tải ý. Nó như một vòm mây trên trời cao hiển thị những lá cờ tự do không có cán, cứ bay lên và tan ra hoà vào vũ trụ. Và chỉ có cát bụi đâu đó trong không gian là găm chặt được với tình. Huyền diệu thay mà cũng thú vị thay. Tiếc cho ai không có cảm giác như thế và xấu hổ cho tôi trước giờ mới biết đến điều này…
Chúng ta thường ngồi lại bên nhau trong những nơi như quán cafe lâng lâng điệu nhạc, hay tắt hết đèn trong phòng đêm để tự đàn và cho nhau nghe…Cũng để tận hưởng và giải quyết cái mâu thuẫn đáng yêu vừa mới nói. Mọi sự bàn luận trong những lúc ấy là vô nghĩa. Mà chỉ cần mỗi người tự cảm lấy cái hay, cái không thể nói ra, vì ngôn từ trong những thời khắc ấy không làm tròn bổn phận tải ý. Nó như một vòm mây trên trời cao hiển thị những lá cờ tự do không có cán, cứ bay lên và tan ra hoà vào vũ trụ. Và chỉ có cát bụi đâu đó trong không gian là găm chặt được với tình. Huyền diệu thay mà cũng thú vị thay. Tiếc cho ai không có cảm giác như thế và xấu hổ cho tôi trước giờ mới biết đến điều này…
3/ Sự giằng xé nội tâm
xoay quanh vấn đề tiếp cận Trịnh Công Sơn là sự giằng xé của tâm linh. Nhiều ít
những tình cảm rất khác biệt trong lòng khi nghe Trịnh hay đọc Trịnh xuất hiện
đồng thời, tạo ra những sóng âm li ti mà cũng không kém phần dữ dội trong tôi.
Đến với trí tuệ Trịnh Công Sơn mà theo kiểu cỡi ngựa xem hoa thì e rằng chỉ có
hại cho ta về sau này khi tư duy mà thôi. Vì thế, trong những lần độc thoại tự
vấn về vấn đề nhạc Trịnh ai hát hay nhất, Khánh Ly hay Hồng Nhung? Trịnh Công
Sơn hay chính tôi? Nhiều người từng nói rằng, vị trí thứ nhất là Trịnh, vì chỉ
có Trịnh mới hiểu hết cái nghĩa của chữ và hình như điều này hơn một lần Trịnh
đã trả lời phỏng vấn. Thứ đến là Khánh Ly, vì Ly là người gắn bó với ca từ của
Trịnh cũng như với Trịnh sâu sắc hơn ai hết và tiếp đến là Bống ( Hồng Nhưng ).
Còn tôi, khi nghe cả ba người hát, tôi vẫn chưa tìm được cho mình sự kì diệu
của niềm tin mà người đời từng gieo giắc. Mãi đến khi tự mình lẩm bẩm được đôi
câu, thì tự đáy sâu cõi lòng toát lên dư vị nửa đắng, nửa ngọt ngào pha êm dịu.
Tôi đã hiểu ra cái hay của nhạc Trịnh Công Sơn trong vấn đề tiếp cận phải nhờ
đến vai trò của trái tim mình. Và tôi đã hát. Một mình hát cho mình nghe, những
khúc tư duy của Trịnh. Thế mới biết cái sâu xa, cái huyền bí mà thiên hạ từng
nói quả không sai chút nào…
4/ Đánh thức nỗi đau
trong ca từ của Trịnh là một việc mà một số bạn bè của tôi khuyên là chẳng nên
làm. Tuy nhiên, trong chừng mực này, tôi không thể không thức tỉnh những niềm
đau ấy, để được đau, và được trộn máu mình với ca từ của Trịnh. Niềm đau của
một thời, niềm đau trong một người. Niềm đau ấy là thứ nước cam tuyền trong tay
Bồ Tát, tôi nghĩ thế và nếu suy nghĩ trên có là ấu trĩ, thì đó là sự ấu trĩ duy
nhất đáng yêu hơn cả lúc này đang ngồi viết đôi dòng về Trịnh.
Những tình khúc trước ngày miền Nam giải phóng là những tình khúc khiến tôi rung động và hoang mang trong tiếp cận nhiều hơn cả. Nếu nói về ảnh hưởng của Xứ Huế mộng mơ và tư tưởng Phật giáo đối với sáng tác của Trịnh trong thời gian này, tức là đụng đến vấn đề nghiên cứu. Tôi xin không mạn phép bàn, chỉ xin nói những tâm ngôn của mình về sự nhận biết những điều ấy mà thôi. Như vậy thì cái thấy của tôi cũng sẽ là cái thấy của bao người khi bước đầu quan tâm và tìm hiểu Trịnh. Vâng, Huế và những trang đời tuổi thơ của Trịnh lan toả khắp các mặt con chữ trong ca khúc thời ấy, tuy nhiên chẳng thể tìm đâu một từ chỉ Huế hay nói thẳng về cái triết lí thiền tông cao vợi. Như một con đường một chiều, Trịnh đi trên con đường ấy thẳng tới hôm nay mà không có ngoái đầu trong âm nhạc. Điều đó không phải ai cũng làm được, kể cả các nhạc sĩ lão làng cùng thời với ông. Đó phải chăng là sự thiên tài cùng với sự miệt mài với cái Tâm sáng loá. Tôi chợt nhớ đã đọc đâu đó một câu phê bình rất hay và thích hợp trong trường hợp này: Sự thật là điểm đi và điểm đến của nghệ thuật chân chính. Và cái sự thật của điểm đi trên đường thơ và nhạc Trịnh là khát vọng hoà bình cho dân da vàng nói chung và dân nước Việt nói riêng, sau đó là khát vọng về quan điểm Chân – Thiện – Mỹ với mong muốn sống trong đời sống cần có một tấm lòng. Cái đẹp này rất Mỹ học và đôi khi nó cao hơn chính trị và mạnh hơn thần chết. Vì đơn giản là sức mạnh của thần chết đã cúi đầu trước nhạc của ông, dù rằng ông đã ra đi…
Những tình khúc trước ngày miền Nam giải phóng là những tình khúc khiến tôi rung động và hoang mang trong tiếp cận nhiều hơn cả. Nếu nói về ảnh hưởng của Xứ Huế mộng mơ và tư tưởng Phật giáo đối với sáng tác của Trịnh trong thời gian này, tức là đụng đến vấn đề nghiên cứu. Tôi xin không mạn phép bàn, chỉ xin nói những tâm ngôn của mình về sự nhận biết những điều ấy mà thôi. Như vậy thì cái thấy của tôi cũng sẽ là cái thấy của bao người khi bước đầu quan tâm và tìm hiểu Trịnh. Vâng, Huế và những trang đời tuổi thơ của Trịnh lan toả khắp các mặt con chữ trong ca khúc thời ấy, tuy nhiên chẳng thể tìm đâu một từ chỉ Huế hay nói thẳng về cái triết lí thiền tông cao vợi. Như một con đường một chiều, Trịnh đi trên con đường ấy thẳng tới hôm nay mà không có ngoái đầu trong âm nhạc. Điều đó không phải ai cũng làm được, kể cả các nhạc sĩ lão làng cùng thời với ông. Đó phải chăng là sự thiên tài cùng với sự miệt mài với cái Tâm sáng loá. Tôi chợt nhớ đã đọc đâu đó một câu phê bình rất hay và thích hợp trong trường hợp này: Sự thật là điểm đi và điểm đến của nghệ thuật chân chính. Và cái sự thật của điểm đi trên đường thơ và nhạc Trịnh là khát vọng hoà bình cho dân da vàng nói chung và dân nước Việt nói riêng, sau đó là khát vọng về quan điểm Chân – Thiện – Mỹ với mong muốn sống trong đời sống cần có một tấm lòng. Cái đẹp này rất Mỹ học và đôi khi nó cao hơn chính trị và mạnh hơn thần chết. Vì đơn giản là sức mạnh của thần chết đã cúi đầu trước nhạc của ông, dù rằng ông đã ra đi…
CHƯƠNG III. Những Khúc Suy Tư Khi Tiếp Cận
Nhạc Trịnh Công Sơn
1/ Ta vẫn thường hát
cho nhau nghe về Một Cõi Đi Về của Trịnh. Nhưng đã bao giờ ta hát cho ta nghe
về Một Cõi Trịnh của trái tim mình? Vâng, cái gọi là Cõi Trịnh trong trái tim
mỗi người một khác, mang những chiều kích không giống nhau, nhưng tôi tin và
dám cá với cuộc đời rằng, cái cõi ấy là một hằng số. Cùng với thời gian, nó sẽ
ngày càng nhiệm màu và giúp chúng ta hồi sinh những vết tâm hồn chai lì, vốn đã
bị chính cuộc sống này chà xát. Ngay như những chia ly, những mảng vỡ trong Xứ
Tình của Trịnh vẫn là một sự tròn trịa và đủ đầy. Thì không có bất cứ một ví dụ
nào trong việc ta không định tâm hướng về cái sâu xa trong tâm hồn của Trịnh.
Ngay trong thời khắc này, ngòi bút của tôi cũng đang cố dụ dỗ lí trí tôi ngụp
lặn trong Trịnh như một con Chiên ngoan đạo. Liệu rồi, những mê lực câu từ
trong nhạc của Trịnh Công Sơn, có làm cho tư duy của tôi méo mó đi không? Tôi
cũng không dám chắc. Chỉ biết lúc này, trái tim tôi đang hát nhạc của ông chứ
không phải miệng tôi hay từ bất kì miệng của một ca sĩ nỗi danh nào…
2/ Trong mọi phía và
mọi ngóc ngách của quán trọ trần gian, nơi nào có hơi thở của con người, nơi đó
ắt có cái gọi là Tình Yêu. Và tôi, một kẻ luôn mập mờ, sờ soạng bước đi trên
con đường tình ái, hay lẩm bẩm vài ba câu nhạc của Trịnh, như để khỏa lấp cô
đơn trên khuôn mặt của mình.
Những đêm như đêm nay,
bầu trời vừa nở ra sau bận dúm dó bởi cái lạnh của mưa. Vài ba vị tinh tú ló
mặt ra khỏi mây đen phì phò thở và chớp chớp bờ mi, phả ra cái ánh sáng lập loè
giữa ngân hà…Tôi nghe lòng trống tênh khôn tả. Nhớ có lần người yêu tôi bảo
rằng, đâu đó trên chòm sao kia, Trịnh Công Sơn đang ngồi đàn cho các vị tinh tú
nghe bài Con Mắt Còn Lại, để rồi cùng các vị tinh tú ấy tựa lưng nhau nhìn
xuống trần gian, kiểm chứng hồn điệu của nhạc Trịnh Công Sơn. Tôi đã mỉm cười
và không tin như thế. Nhưng, tôi đâu có hay rằng, dù có hay không việc Trịnh
ngồi hát cho các vị tinh tú trên trời nghe, có đâu quan trọng, quan trọng hơn
là trong trái tim người yêu của tôi, Trịnh Công Sơn đã dạo bản Ru Đời Đi Nhé
trong đó tự bao giờ…
Có phải tình yêu trong
nhạc của Trịnh Công Sơn thánh thiện đến vậy chăng? Hay nhờ thơ, nhờ nhạc ấy mà
tình yêu lứa đôi của mỗi người trở nên thánh thiện? Câu hỏi này có cần thiết
trả lời hay không, thì những ai đã từng nghe Trịnh, hãy tự chất vấn lòng mình.
Cũng như chính tôi đang hành hạ ngọn bút tật nguyền, xới cày lên trang giấy
trinh nguyên, để chất vấn chính chuỗi suy tư dúm dó bấy lâu nay…
3/ Giữa cuộc sống loay
hoay với cơm áo gạo tiền, những người chạy trốn làng quê ra phố như tôi, chưa
bao giờ quên được cái tội với luỹ tre làng, cây đa, bến nước…Đã vậy, còn không
giữ được cái vẻ mộc mạc của những khúc ca dao, dân ca quen thuộc. Tập tành
nghe, tập tành chơi như những người trí thức. Tôi vẫn tự hỏi lòng mình rằng,
việc vô tình hay hữu ý, nhạc Trịnh, nhạc Phạm Duy,…đang lấn dần một cách vô
thức trong trái tim tôi, có làm cho tôi thêm một lần mắc tội với những làn điệu
dân ca? Mới hôm nào nơi chiếu Chèo, những câu Sa Lệch còn nhấn chìm cả giấc mơ
tôi. Mới hôm nào, nơi quán nhỏ ở Thị trấn Dĩ An – Bình Dương tiếng đàn guitar
cổ của ban nhạc tài tử, còn xuýt làm cho tôi bỏ phố về làng…Thế mà nay, những
lúc thảnh thơi, lại tụm kéo bạn bè về căn gác nhỏ, tắt đèn điện, thắp đèn cầy,
uống trà, nghe nhạc Trịnh. Mặc dù, ly trà Thái Nguyên đậm chát cả nỗi niềm,
nhưng câu hát vẫn vời vợi xa bay. Để rồi được gì và mất gì, chưa biết! Chỉ biết
rằng trong mắt bạn bè, có thể vô tình tôi đã bị mang tiếng là kẻ đua đòi thời
thượng, tiêu hoá chưa được dăm câu nhạc Trịnh, cũng bày đạt cầm bút viết phê
bình cảm nhận!
Song, có một điều luôn
làm tôi thanh thản, đó là, nhờ nhạc Trịnh Công Sơn, tôi lờ mờ hiểu ra rằng, Trịnh
mách bảo tôi không cần thiết phải chịu trách nhiệm về sự nghĩ của người khác về
tôi trong việc tôi tiếp cận ông. Tôi sẽ vẫn cứ nghe nhạc của ông, đọc ông và
viết về ông, cho dù chỉ để cho một ngày nào đó, cả tôi cùng những dòng viết này
lăn đi cùng cát bụi vĩnh hằng!
Tôi thường tư duy về
ông để mà trăn trở một điều rằng, Trịnh Công Sơn có mặt trong bao nhiêu trái
tim của hơn tám mươi triệu người dân nước Việt? Trong khi tư duy về điều này,
tôi chợt rùng mình hiểu ra rằng, Trịnh Công Sơn chuyên viết nhạc theo lối triết
lí đầy trí tuệ, không phải dạng nhạc dành cho đại đa số quần chúng nhân dân. Vì
thế mà nhạc của ông cũng chỉ khiêm tốn nằm trong những trái tim của những người
có thể hiểu được ngôn từ trong nhạc. Và cũng trong tư duy ấy, tôi hiểu thêm rằng,
âm nhạc của Trịnh cũng không phải là thứ âm nhạc suất sắc lắm, mà nhờ ngôn từ
ông sử dụng trong tác phẩm, tự biến tất cả thành một thứ kim cương hoành tráng,
đầy mỹ cảm.
Rất nhiều lần tôi về
đồng bằng sông Cửu Long, lang thang hầu khắp các tỉnh miền Tây Nam bộ. Tôi nhận
thấy một điều rằng, không chỉ dân chúng ở nông thôn mà kể cả số đông dân chúng
thị thành dưới đó, họ không biết nhiều về Trịnh Công Sơn hay nhạc của ông. Trên
hầu khắp các quầy băng đĩa nhạc, chủ yếu bày bán các loại nhạc trẻ, cải lương,
nhạc sến… Cách chơi nhạc của đại đa số dân chúng dưới đó cũng phân chia một
cách rõ ràng theo lứa tuổi. Người già và trung niên thì thường thích cải lương,
ít tuổi hơn một chút thì thích nhạc của Ngọc Sơn và giọng hát của anh ta, giới
thanh niên học sinh thì lao vào nhạc trẻ hiện đại với những thần tượng như Đan
Trường, Lam Trường, Ưng Hoàng Phúc, Vân Quang Long, Cẩm Ly, Nguyễn Phi Hùng…Tôi
có hỏi rất nhiều người yêu nhạc dưới đó rằng, đã nghe Trịnh Công Sơn bao giờ
chưa? Họ khẽ mỉm cười và lắc đầu. Những cái lắc đầu sắc như gió hồng hoang chém
phay những cọng cỏ non mới mọc trên phần mộ của Trịnh vậy. Ai khóc cho điều
này….
4/ Như một cuộc chơi
không định trước, tôi nhấn chìm mọi cảm xúc băm bổ của đời thường cho việc kiểm
chứng tư duy, khi nghe nhạc của Trịnh Công Sơn. Có vẻ như hơi khốn nạn và tầm
thường, khi tôi cố tình vứt bỏ những gì đã thuộc, đã nghe trong quá khứ, nhưng
lại thấy mình được giải thoát. Phải thú nhận rằng, tôi chẳng hiểu nhiều về nhạc
của Trịnh Công Sơn, hay nói khác đi, tôi gần như ăn cắp cảm xúc tự nhiên, để tô
vẻ cho tâm hồn mình bớt phần đơn điệu. Và vì thế, khi nghe Trịnh lần thứ hai,
thứ ba…tôi mới dám khẳng định những gì ban đầu tôi lơ mơ ngộ nhận là chính xác.
Và tôi biết chắc chắn rằng, cũng khối người như tôi trong việc ngộ nhận như
thế. Có thể điều đó giúp cho tôi có chút tự hào rằng, mình dũng cảm hơn họ ở
việc dám nói ra cái tầm thường giả tạo của mình.
Tôi nhớ có lần, khi
nghe Khánh Ly hát trong cuốn băng có tựa là Một Cõi Đi Về, tôi nói với bạn bè
tôi rằng, thứ nhạc ngang phè phè này cộng với giọng hát the thé này, làm nên
một kiểu nhạc bất phân, bất thấu trong tôi. Cho đến khi đoạn cuối của cuốn
băng, lúc mà Khánh Ly không hát nữa, cô nói như tâm sự cùng với Trịnh Công Sơn,
và có cả phần trả lời của Trịnh Công Sơn đính chính cho cái cụm từ Sống trong
đời sống cần có một tấm lòng… rằng, thời nay phải nói cho đúng hơn là cần sống
tử tế với nhau. Chẳng hiểu tại sao tôi lại nhắm mắt lại và nhớ bạn bè kinh
khủng. Những người bạn rất đổi tốt bụng và thừa lòng bác ái với tôi. Tôi có vẻ
như nhận thức thêm rằng, bấy lâu nay, họ đã quá tử tế với tôi – một thằng khốn
nạn và nghèo hèn. Trong khi nhắm mắt ấy, cũng chẳng hiểu tại sao tôi lại nghe
giọng Trịnh vang vang, chẳng hiểu tại sao tôi lại mơ hồ về một chiếc lá rụng
trong chiều gió ngược, bay phất phơ ở phía cội nguồn…
Tiếng nhạc vẫn rền thở
đêm đêm, vọng ra từ cái máy cassete cũ kĩ, nhưng âm thanh không vì thế mà trở
nên yếu đuối. Chỉ có tôi là yếu đuối với lòng mình và với chính cuộc đời vay
mượn của tôi. Tôi đã vay thời gian của đời mình cho việc nghe Trịnh Công Sơn,
tôi đã vay yêu thương của người yêu tôi cho việc đến với nhạc của ông, và vay
tâm tình cũng như sự động viên của bè bạn cho việc tiếp cận ông chu đáo. Nhưng
rốt cuộc, tôi đã viết ra những câu chữ không đáng một đồng xu lẻ. Cảm giác như
có tội với ông ngay bên chiếc cassete ở đầu giường. Cảm giác như tôi đang tự
đánh lừa mình qua những giác quan bị lật ngược và xoay vòng. Trịnh Công Sơn không
phải thần thánh, cũng không phải quỷ trong trái tim tôi. Chỉ đơn thuần là một
nhạc sĩ tài hoa, đã biến một anh nông dân thành một tay Xuân Tóc Đỏ. Có lẽ bạn
sẽ phỉ nhổ vào mặt tôi khi đọc những dòng này, nhưng tất cả là một điều rất
ngẫu nhiên trong tư duy và trong nhận thức của mỗi người. Tôi phải nói thêm
điều vừa rồi như chính lời tự thú với Trịnh vậy. Bởi đâu đó trong lòng tôi, vô
hình trung đã có một ngôi mộ của Trịnh Công Sơn, mà nếu như không nghe được
chính giọng của ông ( tuy không xuất sắc lắm) thì có lẽ ngôi mộ ấy đơn thuần
chỉ nằm trên mặt đất. Và tôi cùng câu chữ của tôi là những que nhang tự cháy
trong ngút ngàn tiếng đêm vẫy gọi, khóc ông trong một sự trễ tràng…
5/ Tôi không định nghĩ
nhiều về cái ngày tôi về với đất để được vấn diện Trịnh Công Sơn, đơn giản chỉ
vì tôi tin rằng, tôi đang còn quá trẻ. Người xưa có câu, ngũ niên tri thiên
mệnh, mà tôi thì chưa đi hết một phần hai chặng đường ấy. Vì thế, những tư duy
lúc này, nếu có được định hình và thể hiện ra đây, e là cũng để cho gió cuốn đi
thôi. Song, những tiếng ve đầu mùa hạ, hát vang bản thánh ca buồn dọc con đường
Tôn Đức Thắng, sao tôi nghe trong âm điệu có lá thu rơi vội, như muốn khắc
khoải tàng âm của Trịnh. Phải chăng, khi ông đã qua cái ngưỡng tri thiên mệnh
ấy, ông hiểu được tiếng lòng thiên hạ gói trong những rối ren thuần túy đời
thường? Cho hôm nay, những người như tôi, dẫu bàn chân xước bầm vì gió bụi cuộc
đời, vẫn vấp phải những giọt thơ lăn trên các dây cung của vòng xoay định mệnh.
Mà chính ông đã chắp cho những vần thơ ấy đôi cánh của lòai chim Thiên Di, bay
hoài, bay mãi…
Cái lối rẽ cuộc đời
trong nhạc của ông hiện lên từng thớ vân, hiện lên từng gam màu trong nhạc. Ta
nghe như một cuộc trở mình đầy vật vả. Chính cái lối rẽ không cần toan tính ấy,
đã thai nghén cho một tài năng con đường đi tới những vì sao, mà không cần bất
cứ một phương tiện hào nhoáng nào đưa đón. Ông âm thầm trong một cái tôi cá
nhân đã được định hình bởi chiến tranh và thực tiễn xã hội. Tất nhiên điều đó
làm cho ông có được cái không thể sao chép trong thế giới quan của ông. Người
đọc, người nghe thấu hiểu được lí do tại sao một số nhạc sĩ cùng thời với ông,
có những ảnh hưởng nhất định bởi âm nhạc quốc tế hay âm nhạc cổ điển Việt Nam.
Còn với ông thì không. Trịnh Công Sơn khai thác đề tài ngay tại trái tim mình,
nói một cách khác, ông đã khai quật trái tim mình từ đống vỡ nát của cuộc đời,
tìm ra thứ nhạc cho riêng mình. Thứ nhạc ấy là kết quả của những vật lộn nội
tâm ghê gớm, cũng như đau thương cho kiếp người thống khổ. Vì thế, nó sẽ không
đến với trái tim người nghe bằng con đường đã sinh ra nó, mà đi bằng con đường
nhận thức nghiêm túc từ phía thính giả.
Đồng nghĩa với việc
tiếp cận nhạc Trịnh Công Sơn, là quá trình cảm thụ từ từ, có tinh lọc dựa trên
cơ sở những rũa gọt thực tế. Bởi đơn giản là, không phải bài hát nào của Trịnh
Công Sơn cũng hay đối với cảm nhận của một người. Có những bài thật khó hiểu và
khó tìm ra cái hay của nó, lại có những bài chỉ cần nghe và cảm là đủ để khẳng
định đó là tác phẩm vượt thời đại. Người tiếp cận không chỉ cần có một lòng
Nhân thuần túy, mà phải có cả chữ Nhẫn trong mối quan hệ giằng co giữa các ý
nghĩ hỗn độn, mới mong tiếp cận triệt để. Nếu như điều vừa nói không sai, thì
có lẽ 46 giờ đồng hồ vừa qua, tôi không cảm thấy mình đang sống thừa và sống
phí. Bởi chí ít, đã đẻ vội được một vài hạt cát tật nguyền, thả nó ra mặt đường
bỏng rát khi mặt trời chiếu rạng…
CHƯƠNG IV. Tiếp cận Trịnh Công Sơn dưới góc
độ Xã Hội học.
Cuộc sống muôn màu và
luôn thánh thiện. Tuy nhiên, tùy thuộc vào cảm nhận và phương thức tồn tại của
mỗi con người mà cuộc sống trở nên đầy hoa hồng hay cát bụi. Tính chất chắp vá
trong tâm hồn con người bao đời đã được khẳng định dưới cái nhìn khoa học, song
không vì thế mà những khoảng trống tâm hồn không có cái để khỏa lấp. Con người
– với những tính năng vượt trội hơn bất kì lòai động vật nào khác trên hành
tinh xanh nhỏ bé này, luôn biết tìm đến những giao thoa, cộng hưởng, để từ đó
tự điều chỉnh cho phần thiếu sót của họ trong tâm hồn.
1/ Âm nhạc là một thứ
tuyệt âm được lựa chọn để phục vụ cho như cầu nói trên trong xã hội. Đến với
nhạc Trịnh Công Sơn, người nghe nhận thức sâu sắc sự ảnh hưởng của ý nghĩa ngôn
từ trong nhạc. Vô hình trung, thiên chức khởi nguyên chưa hẳn Trịnh Công Sơn đã
muốn như thế. Nhưng khi nhạc của mình đến với độc giả, nó không còn chịu sự kìm
hãm của ý tưởng Trịnh. Thành ra, ở một chừng mực nào đó trong một số bài, không
còn đơn thuần là nhạc nữa, mà giống như một bản Kinh, một bản Thánh Ca hay một
bài Giáo Dục Công Dân về vấn đề sống như thế nào? Sống để làm gì? và tư duy để
tồn tại với ý nghĩa ra sao? v.v…
Khi viết về chương
này, tôi chợt nghĩ về những nơi mà ca nhạc trở thành mục đích kinh doanh, hoặc
chạy theo công nghệ lăng-xê để bán rẻ nhạc mua danh. Bán Xì-căng-đan lấy sự ân
huệ để ý của độc giả về nhạc sĩ cũng như ca sĩ. Hóa ra, Trịnh viết Người về soi
bóng mình, giữa tường trắng lặng câm có cái lí sâu xa của nó. Đứng trên góc
nhìn của xã hội, thì bao quát hầu khắp các nền tảng đã và đang hình thành trong
tư duy nhân lọai, chắc chắn không phải là những thứ rẻ tiền hay những đứa con
tinh thần đẻ vội. Điều đó hiển nhiên đúng và luôn tuân thủ với thời gian. Cái
khác là, tương lai, người nghe nhạc ở Việt Nam còn chạy theo những trào lưu nào
khác? Nhạc Trịnh sẽ xếp vào đâu trong biển nhạc xô bồ, mà ngay hôm nay nó không
còn có thể định lượng được cà về chất lượng và số lượng? Với một ánh nến trong
đêm thì chẳng thể sáng cả bầu trời, tuy nhiên, ánh nến ấy vẫn sáng trung thực
giữa trời đêm, dù chung quanh nó chỉ là những quầng sáng giả tạo và cũ rích…
Tôi may mắn được sống
giữa tình thương và sự cảm thông sâu sắc của bạn bè. Điều đó giúp nhiều cho tôi
có những ân huệ về tình cảm. Và đương nhiên tôi sẽ có được cái quý giá vô cùng,
đó là dễ cảm hơn về điều bất hạnh và nỗi cô đơn. Chợt nghe có vẻ như câu nói
vừa rồi mâu thuẫn, nhưng đúng là như thế. Nếu bạn nghe hết các tác phẩm của
Trịnh, bạn sẽ thấy nỗi cô đơn trong nhạc của ông như một vệt dài, dải dọc khắp
cuộc hành trình trên cõi tạm của Trịnh Công Sơn. Nỗi cô đơn trong nhạc Trịnh
hiện hữu cả trong sướng vui và hạnh phúc. Có cảm thực sự được điều ấy, mới thấm
thía câu chuyện được ngựa của Trung Quốc ngày xưa, để thấu hết cái lẽ vô thường
quẩn quanh vây chặt mỗi kiếp người.
Như một bông hoa nồng
nàn cả hương và sắc, thì chẳng cần đến ong bướm nhởn nhơ bông hoa ấy vẫn đẹp và
tỏa ngát hương thơm. Tuy nhiên, tôi không thể dừng lại trong khi nghĩ về Trịnh
cũng như nhạc của ông. Thôi thì cứ tiếp tục, và coi mình như lòai bướm ong nhởn
nhơ vô duyên kia vậy…
2/ Nhìn từ góc độ xã
hội tất yếu phải đề cập đến vấn đề con người, cùng mối quan hệ của con người
trong xã hội. Bất cứ một khoa học nào cũng nhằm phục vụ và tôn vinh cho quyền
lợi cũng như vẻ đẹp của con người. Riêng trong khung nhạc của Trịnh, chỉ xin
lạm bàn tới vẻ đẹp thiêng liêng của con người trong nhạc của ông, được cấu thành
và hun đúc bởi một tài năng giàu tâm sức. Nói như ý của nhà phê bình văn học
Nga Belenxki, thì con người là vẻ đẹp hùng vĩ nhất của trái đất. Ca ngợi vẻ đẹp
ấy cũng chính là ca ngợi cái nền tảng làm nên mọi giá trị vật chất cũng như
tinh thần của lịch sử loài người. Với Trịnh Công Sơn, ông không quá hoa mỹ
trong chuyện chọn lựa từ ngữ trong những lúc đề cập tới con người hay những vấn
đề liên quan như các học thuyết nói về Cõi Người trong trời đất. Con Người
trong ca từ của Trịnh Công Sơn rất cụ thể, rất gần gũi với người Việt, bởi đó
chính là những Con Người Việt Nam – Máu đỏ da vàng, sừng sững đứng trong vòm
trời Việt mấy ngàn năm văn hiến. Vì thế, dù có lúc, tưởng như dòng chảy của
ngôn ngữ trong nhạc của ông sa vào những huệ luỵ thương đau, nhưng ngẫm kĩ lại
thì thực ra bản chất của vấn đề vẫn là cái đẹp. Vì nói như các nhà Mỹ Học
thường nói, Cái Đẹp Vĩnh Hằng trong mọi thái cực âm dương của cả không gian lẫn
thời gian. Và như thế, đương nhiên là khi xuất hiện trong nhạc của Trịnh Công
Sơn, vẻ đẹp của Con Người Việt hiện lên ở bản chất người đậm đà đức hạnh. Những
vết tích của nỗi thống khổ cần lao, những chịu đựng hằn sâu trong bom đạn, như
những câu thơ cháy xém trong lồng ngực người dân nước Việt. Mà đâu chỉ mới xuất
hiện lần đầu trong nhạc của Trịnh. Những điều ấy có từ thuở mà người lao động
biết hát lên những khúc ca dao, để dỗ ngọt những lo toan vất vả…
Người ta thường ví
rằng, đời một con người giống như một cuốn tiểu thuyết. Cần khi đi hết chặng
đường gắn bó với dương gian thì trang cuối mới đồng thời khép lại. Cứ cho là
như vậy, thì Trịnh Công Sơn đã viết lên đời của mình một chương cuối cho cuốn
tiểu thuyết ấy bằng máu của Tinh Thần Việt. Để chẳng có một sức mạnh vật chất
nào có thể xóa được vết đời chói lòa hằn sâu trong trái tim độc giả. Như một
Đoá hoa vô thường không có câu chữ nào định định nghĩa, Trịnh đã cháy bùng lên
trong chính bụi vô thường ấy một cách thầm lặng đến kì lạ. Có lẽ, những điều
vừa nói, là một sự chuẩn bị công phu của ý trời. Tuy nhiên, nếu nói như vậy ở
chương này thì thật là lố bịch và phi khoa học. Cho nên, tôi muốn mượn đường đi
của nhạc Trịnh Công Sơn, vẽ lại những nét vẽ về con người xã hội – con người
của chằng chịt những mối bòng bong khó thể gỡ ra bằng sức mạnh cơ bắp, mà phải
giải thoát nhờ sức mạnh của Siêu Lí Trí. Đi sâu vào tư tưởng Trịnh ta thấy rất
rõ điều vừa nói, và có lẽ, chúng ta cũng nên ngầm chấp nhận với nhau một điều
rằng, bất cứ một môn nghệ thuật nào, nếu xa rời lợi ích của con người thì sớm
muộn nó cũng xa luôn khỏi sự chấp nhận của cộng đồng. Tất nhiên là với Trịnh và
nhạc của ông, tính chất Nghệ Thuật Vị Nghệ Thuật hay Nghệ Thuật Vị Nhân Sinh
thế nào, chúng ta đều biết rõ…
3. Con người đã ngồi
lại với nhau sau cuộc ra đi mà cũng là cuộc trở về của Trịnh Công Sơn. Mỗi một
tiếng đêm nhập nhoà sau khung cửa sổ, là nhịp đập vội vả của những con người
đang nghe lại chính mình qua âm nhạc Trịnh Công Sơn. Họ đã bỏ qua những bận rộn
đời thường, những toan tính thiệt hơn nơi xã hội nhiều những xô bồ hỗn độn. Họ
đã hát cho nhau nghe những âm ba từ chính trái tim của họ bằng giọng hát chân
chất nhất, mộc mạc nhất. Xã hội đã giàu hơn một chút về tinh thần, lòng người
đã mền hơn một chút sau những chai lì, tư duy đã sâu hơn một chút sau những
triết lí rất gần gũi mà lại cũng rất xa xôi…
Tôi vẫn lắng nghe
tiếng thở của nhân gian qua làn hơi hừng nóng. Mặt trời nhỏ nhoi treo lủng lẳng
trong vũ trụ càng nhỏ nhoi hơn. Sẽ đến một lúc con người nhìn nhận bản thân
bằng chính tư duy của họ, chứ không phải mập mờ dự đoán bản mệnh mình bằng khẩu
lệnh của bất cứ một tôn giáo tâm linh. Và một nơi kia, những trái tim có cùng
nhịp điệu, đang chụm lại với nhau trong những khúc thời gian mặc niệm Trịnh
trước khi tiếng hát xa bay… Những giá trị ảo đã hoán vị cho những giá trị rất
thật, rất người. Xã hội tiến bộ đã tặng cho loài người một quà tặng gần quý
bằng quà tặng của Tạo Hoá, đó là công nghệ hiện đại. Bởi chính nó là phương
tiện tối hậu cho những trái tim xích lại gần nhau. Họ đã cùng nhau Online,
Offline với nhau trong những chủ đề mà họ yêu thích, đam mê. Trịnh cũng đã ngả
lưng xuống bờ vai họ và khiêm tốn trong giang sơn tinh thần nhân loại bằng một
nụ cười sau những cuộc vui nhân thế.
Ô hay, mọi thứ đều mây
nổi, còn với non sông một chữ Tình. Cũng chỉ cần một chữ ấy thôi đã là quá đủ.
Đêm bao dung và màn đêm thánh thiện trong tiếng nhạc buông trùng…
Trong những suy luận
được định dạng một cách tự nhiên, tôi không giám chắc mình đã không lập lại một
số ý nào đó khi tiếp cận về Trịnh Công Sơn. Vì thế, trong chương này, vấn đề
tiếp cận rất rộng và không có chuẩn mực hay khuôn mẫu. Kính mong được sự góp ý
và chỉ giáo. Hẹn gặp mọi người trong bài viết mới…
Đời và nhạc Trịnh Công
Sơn
Đặng Tiến
Trịnh Công Sơn chánh
quán Huế, làng Minh Hương, tổ tiên gốc Trung Hoa. Làng Minh Hương nay sát nhập
vào Bao Vinh thành xã Hương Vinh. Bao Vinh là thương cảng của Huế ngày xưa.
Anh sinh ngày 28 tháng
2 năm 1939, tại Lạc Giao, tỉnh Đắc Lắc, lớn lên trong một gia đình buôn bán
giữa trung tâm thành phố Huế. Nhà đông anh chị em, ba trai năm gái, mà anh là
con trưởng. Tuy có thăng trầm, nhưng nói chung là khá giả.
Trịnh Công Sơn theo
học chương trình Pháp, tại Trung học Pháp tại Huế, đến hết cấp 2. Năm ấy, 1955,
cùng lớp có ca sĩ Kim Tước (Giáo sư Decoux, dạy khoa học, thỉnh thoảng mang đàn
vĩ cầm vào lớp, đàn đệm cho học sinh hát). Lúc này Trịnh Công Sơn chơi guitare
đã hay. Trường giải thể, dời vào Đà Nẵng, Trịnh Công Sơn có lúc theo học trường
Thiên Hựu, Providence ở Huế. Rồi chuyển vào Sài Gòn, học tại trường Jean
Jacques Rousseau. Sau đó vào học trường Sư Phạm Quy Nhơn, rồi đi dạy học vài
năm tại Lâm Đồng.
Anh tự học nhạc một
mình, và đã kể lại :
Thưở ấy, tôi là một
đứa bé thích ca hát. Mười tuổi biết solfège, chép lại những bài hát yêu thích
đóng thành tập, chơi đàn mandolin và sáo trúc. Mười hai tuổi có cây đàn guitare
đầu tiên trong đời và từ đó sử dụng guitare như một phương tiện quen thuộc để
đệm cho chính mình hát.
Tôi không đến với âm
nhạc như một kẻ chọn nghề. Tôi nhớ mình đã viết những ca khúc đầu tiên từ những
đòi hỏi tự nhiên của tình cảm thôi thúc bên trong… Đó là những năm 56 – 57,
thời của những giấc mộng ngổn ngang, của những viễn tưởng phù phiếm non dại.
Cái thời tuổi trẻ xanh mướt như trái quả đầu mùa ấy, tôi rất yêu âm nhạc nhưng
tuyệt nhiên trong tôi không hề gợi lên cái ham muốn trở thành nhạc sĩ… Dạo ấy
ba tôi đã mất …1
Những câu hỏi người tò
mò có thể đặt ra : một người chỉ học trường Pháp, giáo trình Việt ngữ rất hạn
chế và lỏng lẻo, khi đặt lời ca, sao có thể sử dụng tiếng Việt điêu luyện đến
như thế ? Thỉnh thoảng anh viết truyện ngắn, tham luận, đều xuất sắc. Bạn bè
nhận được thư riêng, đều nhớ rằng Sơn chữ đẹp văn hay.
Tự học đàn hát, rồi
sáng tác một mình, Trịnh Công Sơn không thuộc một nhóm sáng tác nào, như những
người đi trước, như Lê Thương, Hoàng Quý trong nhóm Đồng Vọng ở Hải Phòng, như
Thẩm Oánh, Dương Thiệu Tước trong nhóm Myosotis tại Hà Nội, nhóm Hoàng Mai Lưu
tại Nam Bộ. Cũng như sau này, anh sẽ tự học vẽ một mình.
Câu hỏi tò mò thứ hai:
tự học nhạc, rồi từ rất sớm đã lao mình vào đời sống sáng tác và tranh đấu, làm
sao anh có thể liên tục sáng tác khoảng 600 ca khúc, phần lớn được yêu chuộng ?
Nói rằng Trịnh Công
Sơn là thiên tài, cũng dễ thôi. Nhưng trở thành thiên tài trên một đất nước như
Việt Nam, được thừa nhận là thiên tài trong một xã hội như Việt Nam – nhất là
sau cuộc đổi đời 1975 – thật không đơn giản.
Mục đích của bài này
là giải thích sự hình thành của thiên tài Trịnh Công Sơn, giải mã hiện tượng
Trịnh Công Sơn và tìm hiểu vị trí của Trịnh Công Sơn trên những trầm luân của
đất nước, chủ yếu là khúc quanh 1975.
Chúng tôi cũng muốn
cung cấp cho các nhà nghiên cứu về sau một số tư liệu rải rác đây đó, e mai đây
khó kiếm, khi những than khóc và tung hô đã lắng xuống.
Về hoàn cảnh sáng tác
ban đầu, Trịnh Công Sơn đã tuyên bố với Vĩnh Xương, báo Đất Việt, năm 1985
: ” Đến năm 1957, tôi
sáng tác, gọi là để bạn bè nghe chơi. Sau đó thấy có hứng thú sáng tác và thử
viết thêm một số bài. Năm 1959, tôi viết bài Ướt Mi và được bạn bè khích lệ.
Tôi mới tìm sách nghiên cứu thêm về nhạc, trao đổi thêm về nhạc lý với bạn bè.
Sau đó, tôi phổ nhạc cho khoảng một chục bài thơ tình yêu (như Nhìn Những Mùa
Thu Đi chẳng hạn). Năm 63, tôi có một số sáng tác khá thành công như Diễm Xưa,
Biển Nhớ, Hạ Trắng. Từ đó, tôi đi vào con đường sáng tác “2.
Và từ đó, Trịnh Công
Sơn nổi tiếng.
Khi đặt câu hỏi: sao
một thanh niên, rất trẻ, chỉ học “trường Tây” mà sử dụng tiếng Việt tài hoa đến
vậy, tôi không có thành kiến – vì bản thân mình cũng chỉ học “trường Tây”- mà
để tìm hiểu nguồn sáng tạo trong ngôn ngữ.
Trịnh Công Sơn, có lẽ
– đây là giả thuyết dè dặt – không học nhiều văn chương Việt Nam được giảng dạy
ở nhà trường thời đó, nên không bị nô lệ vào những khuôn sáo trường quy, không
suy nghĩ bằng điển cố sẵn có, mà tạo được một hình thức mới cho lời ca. Lời ca
ấy sử dụng nhiều hình ảnh, biểu tượng bị xé lẻ, đi thẳng vào tâm tưởng người
nghe, mà không đòi hỏi họ phải hiểu nghĩa chính xác. Ví dụ bài Tình
Sầu :
Tình xa như trời / Tình
gần như khói mây /
Tình trầm như bóng cây /
Tình reo vui trong nắng /
Tình buồn làm cơn say
… Cuộc tình lên cao vút /
Như chim mỏi cánh rồi /
Như chim xa lìa bầy / Như
chim bỏ đường bay /
Mạch lạc nội tại
(cohérence organique) của ca khúc không dựa vào tương quan ý nghĩa : “tình
xa như trời” thì hợp lý, nhưng gần, sao lại như “khói mây” ? “Tình
lên cao vút“, sao lại “như chim mỏi cánh rồi” ? “Tình reo vui trong
nắng“, thì phải đối ngẫu với “tình buồn cơn mưa bay” mới chỉnh, sao
lại say sưa vào đây ?
Thật ra, mạch lạc nội
tại được cấu trúc trên hình thức ngôn ngữ : những từ lặp lại : tình,
chim, như, những vần luyến láy : mây, cây, say, bay, những
từ đối lập : xa/gần, vui/buồn. Hình ảnh nối tiếp nhau,
không cần ăn khớp với lý luận, lại được tiết điệu, âm giai nâng đỡ, bay bổng,
bay thẳng vào tâm tưởng người nghe.
Chúng ta thử so sánh,
để tìm hiểu chứ không phân định hơn thua, một lời nhạc tương tợ của Đoàn Chuẩn-Từ
Linh :
Gửi gió cho mây ngàn
bay
Gửi bướm muôn màu về
hoa
Gửi thêm ánh trăng màu
xanh lá thư
Về đây với thu trần
gian …
Hai ca khúc na ná, vì
đều là ẩn dụ xâu chuỗi (métaphore filée), nhưng câu sau của Đoàn Chuẩn và Từ
Linh được cấu tứ theo ngữ nghĩa và quy ước, theo điển cố : gió+mây, bướm+hoa,gió+trăng, trăng+thu. Nét mới là màu xanh lá thư bị
xoá nhoè giữa những ước lệ được liên kết thành một xâu chuỗi kiên cố, chặt chẽ
quá làm mất chất thơ. Thêm vào đó là những câu thất ngôn đường luật rất chỉnh
chu :
Lá vàng từng cánh /
rơi từng cánh
Rơi xuống âm thầm /
trên đất xưa
Bài Gửi Gió
Cho Mây Ngàn Bay rất hay, nhưng hay một cách khác, được yêu chuộng ở
một giới thính giả khác.
Phạm Duy, thời trẻ, đã
có những sáng tạo tân kỳ :
Buồm về dội nắng đôi
vai
Bao nhiêu màu hoa ngát
trên đôi môi
(Tiếng Đàn Tôi), 1947
Sau đó, anh trở về với
ngôn ngữ duy lý :
Bao giờ em giở lại
vườn dâu (hỡi em)
Là một câu thơ tuyệt
vời : vườn dâu là niềm thương nhớ muôn trùng một nền văn minh
đã khuất bóng. Nhưng Phạm Duy lại bồi thêm câu sau :
Để anh bắc gỗ xây nhịp
cầu (anh) bước sang…
(Quê Nghèo, 1948)
Thì cái ý đã thu hẹp
cái tứ. Câu hát trở thành thô thiển, và giới hạn âm vang. (Tôi đã có dịp trình
lên anh Phạm Duy ý này, anh cười vui : thế à ?)
Tác phẩm Lê Thương
uyên bác cả nhạc lẫn lời, đã đựơc người đời yêu thích.
Trịnh Công Sơn sẽ
không viết được những câu văn vẻ như Lê Thương :
Bên Man Khê còn tung
gió bụi mịt mùng,
Bên Tiêu Tương còn
thương tiếc nơi ngàn trùng …
(Hòn Vọng Phu)
nhưng đã viết :
Đàn bò vào thành phố
Reo buồn tiếng hạt
chuông
(…)
Đàn bò tìm dòng sông
Đàn bò tìm dòng sông
Nhưng dòng nước cạn
khô
Đàn bò bỗng thấy buồn,
bỗng thấy buồn …
(Du Mục)
Những hình ảnh ngoài
trí tưởng tượng của Lê Thương – ông vua đặt lời ca – theo sự đánh giá của Phạm
Duy. Đi vào nền tân nhạc với một tâm hồn mới mẻ, Trịnh Công Sơn đã dần dần xây
dựng một nhạc ngữ mới, phá vỡ những khuôn sáo của nền âm nhạc cải cách, thành
hình chỉ hai mươi năm về trước.
Trịnh Công Sơn tự học
nhạc, chứ không được đào tạo theo hệ thống trường quy. Khi bắt đầu sáng tác,
được khích lệ, mới “trao đổi nhạc lý với bạn bè”, anh không nói rõ là những ai.
Câu hỏi thứ hai người
tò mò đặt ra là : học nhạc một mình, thì vốn liếng nhạc thuật lấy đâu ra mà
sáng tác nhiều, nhanh và hay như thế ?
Nhiều người cho là tác
phẩm anh đơn giản về mặt nhạc thuật, nói là nghèo nàn cũng được.
Văn Cao nhận xét : “Trong
âm nhạc của Sơn, ta không thấy dấu vết của âm nhạc cổ điển, theo cấu trúc bác
học phương tây. Sơn viết hồn nhiên như thể cảm xúc nhạc thơ tự nó trào ra” 3.
Lối nhạc hồn nhiên,
dung dị này lại đáp ứng lại với nhu cầu thời đại, theo Phạm Duy : “Về phần
nhạc, toàn thể ca khúc Trịnh Công Sơn không cầu kỳ, rắc rối vì nằm trong một số
nhạc điệu đơn giản, rất phù hợp với tiếng thở dài của thời đại” 4.
Một thính giả bình
thường, yêu quý Trịnh Công Sơn, đã viết sau khi anh qua đời : “Xét cho cùng, Trịnh Công Sơn là một nhà
thơ. Một nhà thơ lớn. Nhạc là cái xe tải anh lắp lấy để chở thơ anh đến với
chúng ta” (Vũ Thư Hiên,
Varsovie, 4/2001). Nhận xét không đúng nhưng tiêu biểu.
Dù cho rằng nhạc thuật
đơn điệu, thì cũng phải thừa nhận tài năng, có phần học tập, có phần thiên phú.
Hoa hồng đẹp là do cây hồng, nhưng cũng còn nhờ vào đất đai, phân tro, mưa
nắng, người chăm sóc, thậm chí cần cả người ngắm, hoa hồng mới có giá trị cái
đẹp hoa hồng. Dù ở đây chỉ là một đoá vô thường.
Ta thử nhớ lại thời
đại phát sinh tài năng Trịnh Công Sơn.
Năm anh 15 tuổi, 1954,
Hiệp Định Genève chia đôi đất nước, cả hai miền Nam Bắc đều hoá thân trong hoàn
cảnh chính trị và văn hóa mới.
Ở miền Nam, văn hoá
phương Tây tràn ngập thị trường, nhất định phải ảnh hưởng mạnh mẽ đến tuổi mười
lăm.
Sách báo, đĩa nhạc
Pháp du nhập ồ ạt vào Việt Nam hằng ngày, giá thực tế rẻ hơn tại Paris nhờ trợ
cấp hối đoái, và đây lại là thời kỳ phát minh và phát triển của loại sách bỏ
túi và đĩa hát rảnh mịn (microsillon), phát hành rộng rãi, kèm theo những
phương tiện truyền thanh mới. Thời trước, tuy Việt Nam là thuộc địa Pháp, nhưng
văn chương Pháp chỉ du nhập qua nhà trường, giáo trình dừng lại ở cuối thế kỷ
XIX : uyên bác như Xuân Diệu mà không biết Apollinaire. Sau 1954, văn hoá Pháp
– và phương Tây – du nhập thẳng vào thị trường. Công chúng đọc Françoise Sagan
tại Sài Gòn cùng lúc với Paris. Trên hè phố, nhất là tại các quán cà phê, người
ta bàn luận về Malraux, Camus, cả về Faulkner, Gorki, Husserl, Heiddeger.
Nhà văn Bửu Ý, bạn
Trịnh Công Sơn – học trước Sơn hai lớp tại Lycée Français Huế – hát Lá
Rụng (Les Feuilles Mortes) một lần với Juliette Gréco ; Đời
Hồng Tươi (La Vie en Rose) một lần với Edith Piaff, Barbara, một lần
với Yves Montand ; trong khi Thanh Tâm Tuyền dịch Barbaracủa
Jacques Prévert,đăng trên Sáng Tạo và nhà văn trẻ Nguyễn Xuân Hoàng cũng ngân
ngaBarbara. Nguyễn Trần Kiềm, bạn cùng lớp với Sơn, đi cyclo che nắng
bằng sách của Sartre.
Người ta thắc mắc về
những tên ca khúc Trịnh Công Sơn cầu kỳ như Mưa Hồng, Tuổi
Đá Buồn, trong khi Thanh Tâm Tuyền viết Đêm Màu Hồng, về sau
trở thành phòng trà lừng danh, lại viết thêm Lệ Đá Xanh, được danh
hoạ Đinh Cường, bạn thân Trịnh Công Sơn, vẽ thành tranh trừu tượng, v.v…
Song hành với sách
báo, các cơ quan văn hoá tây phương mở cửa hoạt động : Phòng Thông Tin Hoa Kỳ,
Pháp, Trung Tâm văn hoá Đức … dĩ nhiên là với những động cơ chính trị trong
thời kỳ chiến tranh lạnh, mà chúng tôi không đề cập ở đây, chỉ nhấn mạnh ở ảnh
hưởng văn hoá phương Tây thời đó trên đời sống trí thức miền Nam. Những Chiều Chủ Nhật Buồn nằm trong căn gác đìu
hiu.. ô hay mình vẫn cô liêu, rồi đến Ngày chủ nhật buồn còn ai, còn ai : … Tuổi
buồn Em mang đi trong hư vô, ngày qua hững hờ… Không thể không nhắc đến bài Chủ Nhật
Buồn, Sombre Dimanche của Seress Rejso, nghe nói đã có người tự tử vì nó. Hay
vì những hư vô, cô liêu, hững hờ, thịnh hành một thời. Trong bài
viết “Nỗi lòng của tên Tuyệt Vọng” anh đã tiết lộ ”tôi vốn thích
triết học và vì thế, tôi muốn đưa triết học vào những ca khúc của mình “.
Ví dụ như :Vết lăn trầm hằn lên phiến đá mà anh gọi là di thạch :
roche errante, người hát không hiểu gì, nhưng vẫn thích hát ! Nhưng nói là
Rolling Stones cũng không sai.
Ca khúc Trịnh Công Sơn
gợi suy tư, đáp ứng lại nhu cầu trí thức chính đáng ở một thiểu số và ảo tưởng
trí thức thời thượng ở một đa số, trong đó có các cô cậu, ở mục Tìm Bạn Bốn
Phương trên các báo, tự giới thiệu là “yêu màu tím” và “nhạc họ Trịnh”, hay
“nhạc TCS” viết tắt.
Thời kỳ này, Nguyễn
văn Trung đã viết bài Ảo Ảnh Thanh Thuý. Nói về ảo ảnh Trịnh Công Sơn,
ông ấy cũng có thể viết một bài hay.
Nhạc Trịnh Công Sơn
đơn giản : một nhược điểm tạo dựng thành công. Phạm Duy nhận xét về Trịnh Công
Sơn “Bài hát chỉ cần một
chiếc đàn guitare đệm theo, nếu hoà âm phối khí rườm rà thì không hợp với những
bài hát soạn theo thể ballade này”. Lại là một yêu cầu
khác của thời đại : những Georges Brassens, Joan Baez lẫy lừng với cây đàn
ghi-ta. Ca khúc Trịnh Công Sơn, có thể hát cho vài người nghe, cho một nhóm,
hay trước quảng đại quần chúng. Nó đi vào quần chúng, nhất là giới thanh niên :
Nó khác với nhạc phòng trà, có giàn nhạc và do ca sĩ hát, và thính giả đi nghe
(và nhìn) ca sĩ nhiều hơn là nghe ca khúc.
Thời Trịnh Công Sơn
cũng là thời của các tác-gia-soạn-giả-trình-diễn (auteur compositeur
interprète) chẳng bao năm mà trở thành huyền thoại : Jacques Brel, Bob Dylan.
Báo chí Mỹ gọi Trịnh Công Sơn là Bob Dylan Việt Nam, vì nội dung phản chiến, mà
còn vì phong cách trình diễn.
Nhạc Trịnh Công Sơn
không phải là nhạc giao hưởng. Những soạn giả bậc thầy của nhạc lý Việt Nam
thời đó, như Vũ Thành, Văn Phụng, Nghiêm Phú Phi không có quần chúng.
Trịnh Công Sơn có tài
đặt nhạc, soạn lời, lại biết bắt mạch thời đại, sống đúng thế hệ của mình,
trong lòng đất nước, trong nhạc cảnh thế giới. Ngần ấy cái tài dồn lại, gọi là
thiên tài, cũng không quá đáng.
Phân chất những lớp
phù sa đã tấp vào dòng nhạc của mình qua những giao lưu văn hoá, Trịnh Công Sơn
có nói đến những ảnh hưởng ngoại lai: ”Thưở nhỏ tôi rất thích nhạc tiền chiến và có nghe một số
nhạc nước ngoài. Những năm 60, tôi có nghe nhạc Blues nói về thân phận của
người da đen ở Mỹ. Tôi rất thích nhạc của Louis Amstrong, D. Ellington… Tôi
thấy loại nhạc này gần gũi với mình và thấy có khả năng muốn lấy nhạc này để
nói lên tâm sự của mình “. 5
Và cũng trên số báo
Đất Việt đó, anh cho biết thêm về ảnh hưởng : “Những năm 64-66, sáng
tác có chất Blues, những năm 67-72, lại mang nhiều chất dân ca”.
“Chất dân ca” ở
đây, phải hiểu theo nghĩa folk songs của Bob Dylan và Joan Baez thịnh hành thời
đó. Cả hai danh ca đều hơn Sơn hai tuổi, cùng một thế hệ, cùng một lý tưởng
chống chiến tranh, cùng một cây ghi-ta, cùng một điệu hát ; “Dân ca” ở đây
không phải là hò mái nhì, hò giã gạo của quê hương. Nhạc dân tộc trong thời
gian đầu, dường như không mấy ảnh hưởng đến anh. Những bài theo chủ đề ru con
của Trịnh Công Sơn không mấy âm hưởng những bài hát ru em Việt Nam.
Sau này, thỉnh thoảng
người nghe có nhận ra chút âm hưởng hò Huế, như trong “Thuở Bống là Người”, hay
điệu ru dân tộc, như “Lời Mẹ ru Con” thì cũng chỉ là đôi biệt lệ, không tiêu
biểu.
Gần đây, sách báo
thường trích dẫn câu Trịnh Công Sơn :
“Tôi chỉ là tên hát rong,
đi qua miền đất này để hát lên những linh cảm của mình về những giấc mơ đời hư
ảo”.
Lại phải hiểu chữ “hát
rong” theo nghĩa hiện đại : không phải là ông sẩm chợ, hát vè Thất Thủ
Kinh Đô ở phố Đông Ba mà Huy Cận đã mô tả, mà hình ảnh người du ca
hiện đại, những baladins itinérants trong ca khúc Bob Dylan, trong quan niệm
Nhạc Du Bất Tận, Never Ending Tour (1988). Nhà thơ Tô Thùy Yên, chuộng thuyết
chính danh, nên đã nói rõ điều này và gọi Trịnh Công Sơn là “người du ca chính
hiệu” :
“Người du ca là một
nghệ sĩ đặc biệt đứng giữa âm nhạc và thi ca, đúng hơn, người du ca là một thi
sĩ nhiều hơn là một nhạc sĩ.
Người du ca thường khi
xuất hiện và nổi bật trong những thời đại được coi là u uất nhiễu nhương, những
thời đại mà tiếng nói con người bị lấn át, tự do con người bị cưỡng chế, giá
trị con người bị hạ thấp, hạnh phúc con người bị tước đoạt và ước vọng con
người bị bao vây.
Thành thử những tác phẩm
du ca có thể là những tác phẩm yếu hơi, dễ dãi, sơ sài, những tác phẩm thành
hình trong một thoáng cảm hứng nhất thời, những tác phẩm như những ký tự ghi
chép vội vàng trên một trang giấy tình cờ, và thả bay ngay theo thời thế “.
Trong Cõi Tạm,
ăn xổi ở thì này, nơi con người chôm liền chộp lẹ mọi cơ hội để mua lẻ và mua
rẻ chút hư danh, có người còn viết được những lời như vậy, là nghiêm túc và tâm
huyết. Nhất là viết cho một người vừa khác phe, vừa khác phái.
Văn Cao cũng là một
người sành chữ nghĩa. Trong câu chuyện thân mật, anh thường nói “Sơn là một
troubadour (kẻ hát rong) có tài”. Nhưng khi viết về Trịnh công Sơn, anh dùng
chữ chantre, trang trọng hơn, trong nghĩa “kẻ ngợi ca” : ” bởi Sơn đã
hát về quê hương đất nước bằng cả tấm lòng của một đứa con biết vui tận cùng
những niềm vui, và biết đau đến tận cùng những nỗi đau của Tổ Quốc Mẹ
hiền ” 6. Troubadour hát nhạc mua vui cho trần thế,
Chantre hát những Lời Buồn Thánh. Tuy nhiên, Trịnh Công Sơn cũng
chỉ tự xưng là troubadour, như tên đặt cho phòng tranh anh triển lãm chung với
Đinh Cường, Bửu Chỉ tại Gallery Tự Do, tháng 8/2000.
Năm 1969, bạn anh, họa
sĩ Trịnh Cung, đã vẽ bức tranh đẹp, tên là Le troubadour = Kẻ du ca,
hát để kêu gọi hoà bình. Những chuyện này đều tương quan với nhau.
Khi Phạm Duy gọi ca
khúc Trịnh Công Sơn là những ballades, không cùng một nguồn gốc với
chữ baladin, cũng là có ý trang trọng.
Các vị ấy tài cao, ý
sâu mà lòng thì rộng rãi ; cho
Hôm qua trăng sáng lờ
mờ
Em đi tát nước, tình
cờ gặp Anh
Người con gái Việt Nam
da vàng, ngày xưa, đã hát như thế trong ca dao, là để che dấu khát vọng tình
yêu, chứ trong đời sống nông thôn thời ấy, làm gì có cái tình cờ.
Đời sống thế giới hiện
nay, nghĩ cho cùng, cũng vậy thôi. Những giai điệu blues, nhạc phản kháng Bob
Dylan, Joan Baez, thơ Prévert, Aragon, Eluard … Trịnh công Sơn đã gặp gỡ, trên
dòng nhạc, dòng thơ, dòng tâm tư. Và dòng lịch sử, dân tộc và thế giới. Trong
cao trào lớn của loài người, giữa lòng thế kỷ hai mươi : cao trào giải phóng
dân tộc, chủng tộc và giai cấp. Đừng quên việc giải phóng phụ nữ : người phụ nữ
Pháp đi phá ngục Bastille từ 1789, mãi đến 1944 mới có quyền đầu phiếu.
Người phụ nữ Việt Nam
cũng vậy thôi : sau khi chờ chồng hoá đá, họ bước chân vào thế kỷ XX, thì ngồi
đan áo. Từ Buồn Tàn Thu của Văn Cao, qua Bếp Lửa của
Thanh Tâm Tuyền, thơ hiện đại của Ý Nhi, cho đến năm 2000, trong ca khúc Đêm
Xanh của Bảo Chấn, cô ấy vẫn ngồi đan áo, trong khi dọc hè phố, áo
pull bán rẻ mạt.
Đan áo là hình ảnh ẩn
nhẫn, thụ động mà người đàn ông đòi hỏi. Đan áo cho ai đó, hay để tưởng nhớ,
chờ đợi ai đó. Ca khúc Trịnh Công Sơn, rất nhiều phụ nữ, nhưng không thấy họ
đan áo. Mà chỉ … gồi chơi, khi nghiêng vai, khi nghiêng đầu, khi nghiêng sầu.
Ngồi chơi chán rồi thìĐứng lên gọi mưa vào Hạ. Nếu khóc, cũng chỉ
khóc cho những Chiều mưa đỉnh cao… Mai kia, có ra đi, thì cũng
là Như những dòng sông nhỏ.
Người đàn bà trong
Trịnh Công Sơn đẹp dung dị và tự do bình thường. Tự do với cuộc đời, với tình
yêu, thậm chí với tình dục. Nhạc Trịnh Công Sơn không nói đến tình dục, vì nói
đến … làm gì ?
Người phụ nữ nghe và
hát nhạc Trịnh Công Sơn thoải mái, vì chỉ hát, hay nghe, mà không phải làm gì
cả, không phải Hái Mơ, Lái Đò, bán Hàng Cà Phê, Hàng
Nước, không phải thay quần áo làm cô Sơn Nữ, cô Láng
Giềng hay mua lấy số phận Người Yêu của Lính. Và nhất là
không phải … đi lấy chồng : hạnh phúc không thấy đâu mà chỉ nghe oán trách dài
dài suốt nửa thế kỷ : Em đi trên xác pháo, anh đi trong nước mắt… Em ơi
tình duyên lỡ làng rồi, còn chi nữa mà chờ … Và, ở một chân trời khác,
họ cũng không phải ba đảm đang, ba sẵn sàng, làm Người Mẹ Cầm Súng,
xung phong đi gỡ mìn ở Ngã Ba Đồng Lộc …
Sau 1975, khi “Em ở
Nông trường, em ra Biên giới” thì người nghe có cảm giác cô Tấm đã trở
thành cô Cám, và Trịnh Công Sơn sẽ gào gọi Bống hỡi Bống hời, cô
Tấm thỉnh thoảng có tái hiện, nhưng cũng đã tân trang nhiều lắm.
Trong xã hội Việt Nam,
cho đến hôm nay, chưa chắc gì người phụ nữ đã được giải phóng, và tôn trọng
đúng mức. Trong ca khúc Trịnh Công Sơn, họ được giải phóng và tôn trọng. Tôn
trọng người đàn bà, không phải là tán tỉnh, Trịnh Công Sơn, rất hồn nhiên đã
hiểu ra và nói vào điều đó.
***
Nhạc phản chiến, đòi
hỏi hoà bình của Trịnh Công Sơn thì nhiều người biết, sẽ có nhiều người viết về
đề tài này. Mới đây, trong buổi tưởng niệm Trịnh Công Sơn, tại Californie, anh
Đỗ Ngọc Yến có nói rõ và nói đúng, khác với Đỗ Ngọc Yến cách đây 40 năm và 20
năm.
Tôi không đủ thì giờ
viết về đề tài này, nhưng sẽ đề cập đến ở một dịp khác, nay chỉ vội nói ngay
mấy ý kiến chủ quan :
1.- Dù đánh giá ra sao
đi nữa, nhạc Trịnh Công Sơn cũng là sản phẩm của chế độ Việt Nam Cộng Hoà,
trong cả hai mặt tích cực và tiêu cực của chế độ này.
Không có Miền Nam,
cũng có thể có một Trịnh Công Sơn, nhưng là một Trịnh Công Sơn khác, đại khái như
một Phạm Tuyên hay Phan Huỳnh Điểu.
2.- Chính quyền Cộng
Sản, sau 1975, sau những thăm dò, đã lưu dung một phần trong nhạc phẩm Trịnh
Công Sơn và đã khéo sử dụng Trịnh Công Sơn. Có thể nói sau 25 năm chiến thắng,
thành công hiếm hoi, nếu không phải là duy nhất, của chính sách văn hoá của
chính quyền cộng sản, là tiếp thu nhạc Trịnh Công Sơn, mà công đầu là Thành Uỷ
TPHCM. Dùng chữ “chính sách”, là để nhìn toàn cảnh, chứ đối với một cá nhân,
chắc chỉ có những quyết định cục bộ, nhất thời, bất thành văn. Dù sao, họ cũng
chỉ kế thừa kinh nghiệm Liên Xô vào thời kỳ Tân Chính Sách Kinh Tế (NEP) những
năm 1920, sau cuộc nội chiến, khi Lenine thu dung những nhà văn, nhà thơ “bạn
đường” (Popoutchiki) như Alexis Tolstoi hay Zamiatine.
Trong chiến tranh
chống Pháp, người Cộng Sản đã không thu phục được Phạm Duy. Sau 1954, họ không
thu phục được Văn Cao. Nhưng sau 1975, họ thu hoạch được Trịnh Công Sơn, như
vậy đã là thành công. Thành công về mặt hiện tượng, không phải về mặt bản chất.
Về mặt bản chất, chuyên chính vô sản không bao giờ chấp nhận cái gì khác họ,
không phải do họ tạo ra. Mặt khác, ca khúc Trịnh Công Sơn trước kia và bây giờ
không có “tiêu chuẩn” đáp lại quy luật của hiện thực xã hội chủ nghĩa. Cố gắng
đến đâu thì cây cam cũng không tạo được quả chanh. Trước kia “hai mươi năm
nội chiến từng ngày” là sai đường lối, bây giờ hỏi “Em còn nhớ hay em đã
quên” vẫn sai lập trường.
Chấp nhận – dù trong
giới hạn – những dư vang của một chế độ chính trị mà mình cố công bôi xoá,
chính quyền TPHCM, trong chừng mực nào đó, đã nhượng bộ quần chúng, đã gián
tiếp thừa nhận mình thất bại, trong việc ngăn chặn nhạc vàng, và nhất là trong
việc đào tạo một nền âm nhạc mới đáp ứng với quần chúng. Chính quyền Trung Ương
Hà Nội “wait and see” để cho TPHCM “phát huy sáng kiến” ; nếu rách việc thì ra
tay chận đứng một “quyết đinh địa phương”, nếu vô hại thì án binh bất động, và
thêm được tiếng là cởi mở, hoà hợp.
3.- Về phía Trịnh Công
Sơn, anh cũng khéo thoả hiệp với chính quyền mới. Việc anh ở lại Việt Nam sau
1975, hợp tác với các hội văn nghệ Huế, rồi TPHCM là hợp lý, sau khi đã sáng
tác Khi đất nước tôi thanh bình, tôi sẽ đi thăm… Đó là sự chọn
lựa tự do của anh. Cũng như Nguyễn Trãi xưa kia, cháu ngoại nhà Trần, mà không
phò tá các phong trào kháng chiến Hậu Trần, lại đi hợp tác với đám nông dân Lam
Sơn. Hay như Ngô Thời Nhậm, nhiều đời ăn lộc chúa Trịnh vua Lê, mà đã đi hợp
tác với nhóm áo vải Tây Sơn. Từ đó người ta có thể thông cảm khi anh làm một số
bài ca ngợi chế độ mới, không hay lắm và ít được hát, ít người biết : âu cũng
là điều may mắn cho anh, vì anh đã có một số câu chữ không hay và không cần
thiết.
Anh là người được
hưởng nhiều bổng lộc của chính quyền, nhiều hơn những cán bộ đã vào sinh ra tử
trong cả hai cuộc chiến tranh. Anh có thể hát Đời Cho Ta Thế. Thật
ra, đời không cho ai cái gì mà chỉ đổi chác ; anh đã phải trả giá, có khi là
giá rất đắt. Anh không trả thì nhiều người khác phải trả. Ý thức điều đó có lần
anh viết : “Tôi không bao giờ có tham vọng trở thành một người viết ca khúc
nổi tiếng. Nhưng đời đã tặng cho tôi món quà ấy thì tôi không thể không nhận.
Và khi đã nhận rồi thì phải có trách nhiệm với mọi người “.
Nói thì ngon lành như
thế. Thực tế không đơn giản : người ta cho anh bó hoa, chai rượu. Ai cho anh
trách nhiệm ? Anh hát “mỗi ngày tôi chọn một niềm vui“, khi bạn anh,
Thái Bá Vân, phó viện trưởng Viện Mỹ Thuật Hà Nội than : “một năm không được
một ngày vui“. Muốn mua vui, phải vào Sài Gòn … chơi với Sơn. Nhưng chẳng
qua là niềm vui của phận “chim lồng cá chậu” ; Hiểu như thế, bạn bè không đòi
hỏi gì nhiều ở một nghệ sĩ yếu đuối, sống chết giữa trùng vây như anh.
Người ta đánh giá một
tác giả qua những tác phẩm anh ta đã thực hiện, chứ không qua những tác phẩm mà
“lẽ ra” anh ta phải thực thực hiện. Nhân danh cái “lẽ ra” ấy, người làm văn học
nghệ thuật đã là nạn nhân của bao nhiêu là oan khiên, oan khốc và oan khuất.
Không những vì chút
tình riêng, nhưng còn vì tình đời, luật công bình, luật tương đối, luật chơi,
chúng ta nên gạt sang một bên nhiều cái “lẽ ra” đối với Trịnh Công Sơn, mà chỉ
xét những cái anh đã làm ra.
4.- Qua bốn mươi năm
truân chuyên, Trịnh Công Sơn đã có những đóng góp lớn lao vào nền văn học nghệ
thuật, vào đời sống xã hội, và lịch sử chính trị. Phần lớn sự nghiệp anh đã
thành hình và thành công dưới chế độ Việt Nam Cộng Hoà, mà mọi người đã biết.
Bài này tạm thời chưa nói đến.
Ngoài quần chúng cũ,
nghe nhạc Trịnh Công Sơn vì yêu thích hay để nhớ lại ngững âm hao xưa cũ, thì
thính giả khác, giới thanh niên Việt Nam ngày nay, hay người miền Bắc trước
1975, đón nhận ra sao ?
Trong xã hội Việt Nam
ngày nay, ca khúc Trịnh Công Sơn mang lại chất Thơ cho đời sống. Nhìn qua một
số đĩa hát CD, thu nhiều bài của nhiều soạn giả, thì cái tên chung thường mượn
tiêu đề của Trịnh Công Sơn, như Lời Thiên Thu Gọi (Hồng
Nhung), Xin Mặt Trời hãy ngủ yên (Mỹ Linh), những tiêu đề
nhiều âm vang, nhiều thi vị. Những nhạc sĩ khác, Dương Thụ, Phú Quang, Trần
Tiến, Bảo Chấn… đều tài cao, nhưng được đào tạo và trưởng thành trong một xã
hội duy dụng và thực dụng, óc sáng tạo cao siêu của họ không đặt ra những câu
hỏi vớ vẩn như làSóng Về Đâu ? Vì thực tế : sóng thì
… về đâu ? Trong một mẩu xã hội nào đó, đặt những câu hỏi như
thế, là có cơ nguy bị nhốt vào nhà thương điên.
Chủ nghĩa hiện thực xã
hội rất nghiêm khắc, yêu chuộng văn vần, một loại văn xuôi diễn ca (prose
versifiée), với điều kiện loại văn vần ấy không có chất Thơ. Thi phẩm của “công
thần” Nguyễn Đình Thi còn bị gạt ra nói gì đến “hàng thần” Trịnh Công Sơn ?
Nhưng ca khúc Trịnh Công Sơn đã lọt qua được các mắt lưới, vì đã cấp thời đáp
lại được “lời gọi của khoảng trống” (l”appel du vide) và ca khúc là một thể
loại nhẹ, phù phiếm (genre léger), chính quyền dung dưỡng vì có khả năng chận
đứng bất cứ lúc nào – như đã làm với nhạc Văn Cao ngày xưa : thậm chí bài Quốc
Ca còn bị hăm doạ thay đổi. Và đang làm với Phạm Duy ngày nay. Trong các CD thu
tại Việt Nam hiện nay có ai thấy Giấc Mơ Hồi Hương, nhạc Vũ Thành ?
Chính quyền dung dưỡng
ca khúc Trịnh Công Sơn không phải vì động cơ nghệ thuật, nhưng như một thế phẩm
(ersatz), trong thời kỳ quá độ, như bác sĩ ban thuốc an thần cho bệnh nhân mất
ngủ. Trong khi chờ đợi, thính giả hưởng lạc khoản, được ngày nào hay ngày ấy.
Họ đang được nghe bài Sóng Về Đâu một trong ca khúc cuối đời
Trịnh Công Sơn :
Biển sóng, biển sóng
đừng xô tôi
Đừng xô tôi ngã dưới
chân ngườI
Biển sóng, biển sóng
đừng xô nhau
Ta xô biển lại sóng về
đâu
Sóng bạc đầu và núi
chìm sâu
Ta về đâu đó
Về chốn nào mây phủ
chiêm bao
Xã hội chủ nghĩa có
thể tạo ra nhiều bài hát hay hơn. Nhưng tạo ra được cái gì na ná như thế thì vô
phương. Thiên tài không phải là người không bắt chước ai, mà là người không để
ai bắt chước được mình.
5.- Chứng từ cho giá
trị một tác phẩm nghệ thuật, là khả năng kết hợp rộng rãi và lâu dài của nó.
Nhạc Trịnh Công Sơn được hát rộng rãi ở Miền Nam trước 1975, chúng ta đã biết.
Nhưng trước 1975, Miền Bắc đã nghe và đã thích nhạc này, như Văn Cao đã kể lại7.
Nguyễn Duy kể thêm rằng ở dọc Trường Sơn, bộ đội miền Bắc cũng đã nghe :
“Mặt trận Đường
Chín-Nam Lào (1971)… trong căn hầm kèo bên dòng sông Sêbănghiêng … Nghe, nghe
trộm – vâng, lúc đó gọi là nghe trộm – đài Sài Gòn, tình cờ ‘gặp’ Trịnh Công
Sơn qua giọng hát Khánh Ly… Diễm Xưa… Mưa vẫn mưa rơi … làm sao em biết bia đá
không đau … Quỷ thật ! giai điệu ấy và lời ca ấy tự nhiên ‘ghim’ lại trong tâm
tưởng tôi ngay từ phút bất chợt ấy. Rồi Như Cánh Vạc Bay… Quái thật ! … Cảm
nhận bất chợt, những bài hát rất mượt mà, đắm đuối ấy… ừ thì có buồn đấy, đau
đấy, quặn thắt nữa đấy… nhưng còn là cái gì lành mạnh nảy nở trong đó. Hình như
là cái Đẹp… Bảng lảng, lờ mờ, khó phân định cho đúng nghĩa, nhưng rõ ràng là
đẹp, đẹp làm sao… Và cũng hơi ma quái thế nào … “8
Người ác ý có thể ngờ
vực : Nguyễn Duy là nhà báo có quyền nghe đài, sau này là bạn rượu của Trịnh
Công Sơn, nên thêm thắt. Thì đây, một chứng từ khác đến từ một anh bộ đội, không
quen biết gì, không điếu đóm gì với Trịnh Công Sơn, nhà văn Nguyễn văn Thọ,
hiện ở Berlin :
“Năm 1972, khi ấy
tôi là bộ đội trong rừng Trường Sơn. Thằng bạn tôi, sau chiến dịch Lam Sơn 719
vớ được cái đài Sony rất tốt.
Đêm Trường Sơn, chờ
cho mọi người đi ngủ hết, chúng tôi lén mở đài BBC và cả đài Sài Gòn. Đấy là
lần đầu tiên tôi được nghe tiếng hát Khánh Ly với nhạc Trịnh Công Sơn.
Chúng tôi là lớp người
lớn lên từ Miền Bắc, thường quen với những khúc thức hùng tráng. Trong tiếng
chộn rộn rú rít của sóng vô tuyến, tôi vẫn thấy một giọng lạ của một thứ âm
nhạc mới. Một thứ nhạc da diết, đầy lãng đãng từ ca từ, tới khúc thức. Một thứ
nhạc xanh không giống bất cứ nhạc xanh nào mà tôi từng nghe, kể cả trong những
đĩa hát quay tay cổ mở suốt ngày rên rỉ ở đầu chợ trời những ngày sau hoà bình.
Rất lạ, với tôi khi đó
nhạc Trịnh Công Sơn như làn gió khởi từ xa xăm đâu đó, tách khỏi hận thù trận
mạc, tha thiết một tình yêu đồng loại, giống nòi, yêu bè bạn, hoà bình, đạo lý.
Nó lạ, vì lối ca từ phi tuyến tính, không giống cách viết truyền thống trên
những ca khúc của Hà Nội khi đó”
Quý hoá hơn nữa, anh
Thọ đã ghi lại cảm giác khi tiến quân vào Sài Gòn, nghe nhạc Trịnh Công Sơn
hát Nối Vòng Tay Lớn, buổi trưa ngày 30/4/1975, trên đài Sài Gòn :
“Mặt đất bao la …
anh em ta về … gặp nhau trong bão lớn quay cuồng trời rộng …
Lời ca không phải là
tiếng thách thức tử thủ. Lời ca không phải là tiếng bể máu như kết cục thường
của chiến cuộc, lời ca khi ấy làm chùng xuống không khí thù hận và hằn học.
Chúng tôi tiến vào Sài
Gòn…
Nối Vòng Tay Lớn
Chiến tranh nào bao
giờ chẳng có mặt trái, nhưng tiếng hát kia, bản nhạc ấy, mở ra cho cả hai bên
nghe như một liều thuốc vô hình đã làm chùng xuống một thời khắc thường dễ nổi
cáu và nổi doá.
Đấy là kỷ niệm thứ hai
của tôi về anh“
Tiếng hát làm chùng
tay súng. Một ngày, một giờ mà sinh mệnh của hằng triệu con người nằm trên
đường tơ kẽ tóc, một sự kiện như thế không trọng đại hay sao ?
Văn học nghệ thuật
Việt Nam, đã bao nhiêu lần đóng vai trò đó ?
Sau này, Thọ sang sinh
sống tại Đức, theo diện xuất khẩu lao động, vẫn nghe nhạc Trịnh Công Sơn
“Ngay cả sau này,
đôi khi tự an ủi mình, nâng đỡ mình, tôi khe khẽ hát “Tôi ơi đừng tuyệt vọng”…
và nhiều bài ca khác trong nhiều hoàn cảnh khác nhau, nhưng tôi vẫn nhớ từng
chi tiết và cám ơn nhạc sĩ Trịnh Công Sơn ở trưa phát thanh trên làn sóng Sài
Gòn ngày đó “9
Ở một chân trời khác,
nhiều người oán trách Trịnh Công Sơn về việc lên đài hát Nối Vòng Tay
Lớn, trưa ngày 30.4.1975. Thật ra, anh có hát hay không hát, thì chế
độ Việt Nam Cộng Hoà cũng tan rã. Anh có hát, và có hợp tác với chính quyền
mới, âu cũng là một cách cứu vãn vết tích văn hoá của nền Việt Nam Cộng Hoà đã
đào tạo ra anh về mặt tài năng và sự nghiệp, thậm chí tạo ra cả một huyền thoại
Trịnh Công Sơn.
Một lần nữa, ông
Nguyễn Văn Trung, sau Ảo Ảnh Thanh Thúy nếu viết Trịnh Công Sơn Thực
Chất và Huyền Thoại cũng sẽ nghĩ ra nhiều điều hay.
Nếu có ai đó nói rằng:
Trịnh Công Sơn là một khổ nhục kế, để kéo dài hơi thở văn hoá của một chế độ
chính trị đã bị bức tử, thì là lời đại ngôn, duy cảm, nghịch lý, vớ vẩn.
Vớ vẩn như một số lời
ca trong tác phẩm Trịnh Công Sơn. Nhưng biết đâu chẳng là sự thực ? Sự thực
trong bao nhiêu cái vớ vẩn, kể cả trong lịch sử.
Chế Lan Viên, năm
1984, đã viết : ”Văn hoá của thực dân
mới là con đẻ của chủ nghĩa thực dân mới. Quân sự, chính trị thực dân mới có
chết, có băng hà thì nó cũng truyền ngôi cho văn hoá “10. Và Chế Lan
Viên không phải là người vớ vẩn, viết lách vớ vẩn.
“Không xa đời và cũng không xa mộ người…”
Trịnh Công Sơn đã xa đời lúc 12
giờ 45 tại Sài Gòn, ngày 01.4.2001.
Đám tang ngày 4 tháng
tư, nghe nói lớn lắm, hàng trăm tràng hoa ngập con hẻm 47 Duy Tân. Hàng vạn
người đưa tiễn, trong đó có thể có người đi tiễn một điều gì khác, một tâm tình
hay u hoài nào đó của riêng mình, chẳng hạn.
André Malraux có nói
đâu đây rằng “trong Thiên Chúa Giáo, chỉ có những pho tượng là vô tội”. Trịnh
Công Sơn đã sống non nửa sau cuộc đời, trong một chế độ chính trị mà các pho
tượng cũng không phải là vô tội.
Những đoá hoa đặt trên
mộ Toa, Sơn ơi, không phải là đoá hoa nào cũng vô tội.
Bây giờ moa mới khóc
Toa đây. Tại nhà moa, ngồi ở chỗ Toa ưa ngồi vẽ, nhìn dòng sông nhỏ, mà Toa đã
gọi là sông An Cựu.
Sơn ơi, đời này, và
sang đời khác nữa, làm gì có đến hai dòng sông An Cựu ;
an cựu, Sơn ơi.
3. Tóm tắt:
·
Trịnh Công Sơn quê
làng Minh Hương, tổng Vĩnh Tri, huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên.
·
Ông sinh vào giờ Thìn,
ngày 10 tháng Giêng năm Kỷ Mão tức ngày 28 tháng 2 năm 1939, tại Daklak.
·
Ông mất vào 12:45 trưa
ngày 1 tháng 4 năm 2001, tại Saigon. Ông an nghỉ tại nghĩa trang Gò Dưa chùa
Quảng Bình, tỉnh Bình Dương bên cạnh mộ của thân mẫu.
·
Năm 1943 từ Daklak ông
theo gia đình chuyển về Huế. Ông học trường tiểu học Nam Giao (nay là Trường
An), vào trường Pellerin, theo học trường Thiên Hựu (Providence). Ông tốt
nghiệp tú tài ban Triết tại Chasseloup Laubat, Sài Gòn. Học trường Sư Phạm Quy
Nhơn khoá I (1962-1964). Sau khi tốt nghiệp ông lên dạy học và làm Hiệu trưởng
một trường Tiểu học ở Bảo Lộc (Lâm Đồng). Sau 1965, ông bỏ hẳn nghề dạy học, về
sống và sáng tác tại Saigon.
·
Sau 1975 ông sống ở
Huế một thời gian dài và sau đó vào ở hẳn tại Saigon.
·
Ngoài Âm nhạc, tác
phẩm của ông còn gồm nhiều thể loại thuộc các lãnh vực như: Thơ, Văn và Hội
Họa.
·
Ông tự học nhạc, bắt
đầu sáng tác năm 1958 với tác phẩm đầu tay Ướt Mi (Nhà Xuất Bản An Phú in năm
1959). Cho đến nay nhạc sĩ đã sáng tác hơn 600 tác phẩm, có thể được phân loại
dưới 3 đề mục lớn: Tình Yêu – Quê Hương – Thân Phận.
·
Năm 1972, ông đoạt
giải thưởng Đĩa Vàng ở Nhật Bản với bài “Ngủ Đi Con” (trong Ca Khúc Da Vàng)
qua tiếng hát của ca sĩ Khánh Ly phát hành trên 2 triệu bản.
·
Giải thưởng cho Bài
hát hay nhất trong phim “Tội Lỗi Cuối Cùng
·
Giải Nhất của cuộc thi
“Những bài hát hay nhất sau 10 năm chiến tranh” với bài “Em Ở Nông Trường, Em
Ra Biên Giới”
·
Giải Nhất cuộc thi
“Hai mươi năm sau” với bài “Hai Mươi Mùa Nắng Lạ”
·
Năm 1997 ông đoạt giải
thưởng lớn của Hội Nhạc Sĩ cho một chuỗi bài hát: “Xin Trả Nợ Người”, “Sóng Về
Đâu”, “Em Đi Bỏ Lại Con Đường”
·
Trịnh Công Sơn có tên
trong tự điển Bách Khoa Pháp “Encyclopédie de tous les pays du monde” (Coll.
Les Millions)…
·
Quan niệm sáng tác:
“Tôi chỉ là một tên hát rong đi qua miền đất này để hát lên những linh cảm của
mình về những giấc mơ đời hư ảo…”
·
Quan niệm sống: “Sống
trong đời sống cần có một tấm lòng, dù không để làm gì cả, dù chỉ để… gió cuốn
đi!
·
Các tuyển tập ca khúc
nổi tiếng: Ca Khúc Trịnh Công Sơn,Tình Khúc Trịnh Công Sơn, Tuổi Đá Buồn, Khói
Trời Mênh Mông, Ca Khúc Da Vàng, Kinh Việt Nam, Ta Phải Thấy Mặt Trời, Phụ Khúc
Da Vàng, Như Cánh Vạc Bay, Tự Tình Khúc, Lời Đất Đá Cũ,Thần Thoại Quê Hương
Tình Yêu và Thân Phận, Một Cõi Đi Về, Huyền Thoại Mẹ, Cỏ Xót Xa Đưa, Em Còn Nhớ
Hay Em Đã Quên, Những Bài Ca Không Năm Tháng.
Khi nghe tin ông mất
ca sĩ Khánh Ly đã phát biểu: “Ông Trịnh Công Sơn không của riêng ai. Ông là của
tất cả mọi người. Ông yêu dân tộc và quê hương. Việc ông ở lại và nằm xuống
trên quê hương là điều đúng. Từ ông, tôi đã thành danh, và quan trọng hơn là
thành nhân. Sống cùng với tên tuổi của ông gần 40 năm với những lời ông dặn bảo
phải sống giữa đời với một tấm lòng, và sống với người bằng sự tử tế. Ông là
một nửa đời sống của tôi.”
TIỂU SỬ
Sâm Thương, nhà văn, biên kịch, một trong các người bạn
chí thân luôn luôn có mặt bên Trịnh Công Sơn trong nhiều năm tháng sau cùng, đã
khởi sự những trang viết về cuộc đời người nhạc sĩ. Nhân dịp năm thứ ba Trịnh
Công Sơn qua đời, Sâm Thương đã hân hạnh đưa lên mạng phần thứ nhất: từ thuở ấu
thơ cho đến năm Trịnh Công Sơn mười chín tuổi.
Một tháng sau hiệp ước
Munich, Nhật bắt đầu cuộc Nam tiến bằng việc chiếm đóng Quảng Châu, cô lập Hồng
Kông khỏi đại lục Trung Quốc. Ngày 10.02.1939, bước đầu Nhật tiến chiếm các cứ
điểm chiến lược ở biển Đông đảo Hải Nam gần bờ biển Đông Dương thuộc Pháp và
quần đảo Sinam, Trường Sa.
Mùa Xuân năm 1939, Đức
quốc xã kéo quân đến biên giới Tiệp Khắc, và ngày 13.03 năm đó, xâm nhập vào
thủ đô Prague của Tiệp Khắc. Một tháng sau, ngày 7.04, quân đội Ý đánh chiếm
lãnh thổ Albanie trong vùng Balcan. Các quốc gia Tây Âu yếu thế, không có
phương án đối phó, đành phải quay về một số nước nhược tiểu ở miền đông để
thiết lập một “phòng tuyến cuối cùng để bảo vệ hòa bình”. Ngày 13.04.1939, hai
chính phủ Anh, Pháp ký với chính phủ Ba Lan một hiệp ước liên minh quân sự.
Nhưng ngày 28.04.1939, Đức xóa bỏ Hiệp ước bất xâm phạm với Ba Lan, và tuyên bố
bãi bỏ luôn cả Hòa ước Anh–Đức.
Ngày 25.5.1939, Hitler
và Mussolini cùng ký kết một Hiệp ước mang tên Pact of Steel liên minh hai quốc
gia Đức -Ý về mọi phương diện. Đức quốc xã bắt đầu uy hiếp Ba Lan và lên tiếng
đòi lại hải cảng và eo đất Dantzig ở bên trong lãnh thổ quốc gia này. Chiến
Tranh Thế Giới thứ hai đã khởi đầu với những đau thương tang tóc chưa từng có.
Trong khi đó, Việt Nam
đang sống dưới ách thống trị của thực dân Pháp, một nước Pháp đang chà đạp các
dân tộc thuộc địa và run rẩy trước sức mạnh của bọn Phát-xít Đức đang lớn dậy.
Trịnh Công Sơn đã có mặt trên “cõi tạm” này trong một bối cảnh chính trị thế
giới và quốc nội như thế đó.
Trịnh Công Sơn sinh
ngày 28 tháng 2 năm 1939 tại Daklak, cha là Trịnh Xuân Thanh, mẹ là Lê Thị
Quỳnh. Thật ra, Daklak không phải quê quán của anh, cha mẹ anh trước đây đều
sinh sống tại Thừa Thiên – Huế, gốc làng Minh Hương, xã Hương Vinh, huyện Hương
Trà. Thân sinh Trịnh Công Sơn là một người yêu nước, không chấp nhận chế độ hà
khắc và bạo ngược của thực dân Pháp đối với đồng bào mình, nên đã có những họat
động bí mật chống đối nhà cầm quyền Pháp, ủng hộ những lực lượng kháng chiến.
Nói đúng, ông không đứng trong hàng ngũ những người Cộng Sản, mà chỉ là một
người yêu nước như bao nhiêu người Việt Nam yêu nước khác thời đó. Do luôn bị
mật thám của Pháp theo dõi và gây không ít khó khăn, năm 1937, ông đã lặng lẽ
đưa vợ vào sinh sống ở Daklak. Ở đây, ông mở cửa hiệu may mặc Kam Tik trên
đường Nguyễn Thái Học (nay là đường Điện Biên Phủ), cạnh rạp chiếu bóng Buôn Mê
Thuột.
Trịnh Công Sơn không
phải là đứa con đầu của cặp vợ chồng trẻ từ Huế vào đây định cư. Sơn có một
người anh tên Trịnh Xuân Dương, sinh trước Sơn ba năm tại Huế, nhưng chưa được
hai tháng tuổi thì mất. Trịnh Công Sơn nghiễm nhiên trở thành con trai trưởng
trong gia đình họ Trịnh. Nhưng gia đình Sơn cũng không ở Daklak được lâu, bốn
năm sau khi Sơn ra đời thì gia đình quay trở về Huế, ngụ tại Bến Ngự.
Mùa hè năm 1944, sau
khi nước Pháp được giải phóng, De Gaulle và nước Pháp tự do phải đối mặt với
vấn đề xây dựng một chính sách chung đối với đế chế thuộc địa Pháp trong thời
hậu chiến. Chính sách cơ bản của Pháp là muốn hất cẳng quân phiệt Nhật, quay
trở lại Đông Dương, tập trung vào việc tạo ra một cơ cấu chính trị, trong đó
toàn thể đế chế đều được đại diện, nhưng thực chất quyền kiểm soát chủ yếu vẫn
nằm trong tay các chính quyền bảo hộ.
Mùa Thu năm 1945,
Trịnh Công Sơn lên sáu, tuổi cắp sách đến trường thì chứng kiến nạn đói năm Ất
Dậu, Nhật đầu hàng Pháp và Cách Mạng tháng tám bùng nổ. Sơn theo học trường
tiểu học Trần Quốc Toản (Thành Nội, Huế), nhưng chỉ học ở đây một năm, rồi
chuyển về học trường Nam Giao. Thời gian này gia đình Sơn ở Bến Ngự. Qua khỏi
cầu Bến Ngự là đường Phan Chu Trinh, đi thẳng là đường Nguyễn Hoàng, nay đổi là
đường Phan Bội Châu. Qua đường rầy xe lửa, đi thẳng lên dốc, hẻm đầu tiên bên
trái có giếng nước là nhà Sơn. Nay là số 43B Phan Bội Châu, Huế.
Cũng cần nói thêm,
cách nhà Sơn không xa, có hai địa điểm rất quan trọng đối với tuổi thơ của Sơn
mà thỉnh thoảng Sơn vẫn nói tới trong chỗ thân tình. Địa điểm thứ nhất: quay
trở lại cầu Bến Ngự, thay vì đi thẳng đường Nguyễn Hoàng, đến đường Phan Chu
Trinh rẽ trái, khoảng 50 mét là đồn Hiến binh Pháp. Nơi đây là chỗ tạm giam
những người bị tình nghi có tham gia hoạt động chống đối chính quyền bảo hộ.
Hằng đêm, người dân sống quanh khu vực này vẫn thường nghe tiếng la hét, giẫy
giụa của những tù nhân bị tra khảo, hỏi cung. Đặc biệt, phía trước bờ rào của
đồn Hiến binh có một cây cóc, quanh năm trái xanh trĩu nặng. Không biết có phải
vì những trái cốc xanh chọc thèm hay vì một lý do tiềm ẩn nào khác, mà đám trẻ,
trong đó có Sơn, mỗi khi đi ngang qua thường tìm cách lấy đá ném vào, cho đến
khi bọn Tây trong đồn xách súng ra, cả đám mới chịu bỏ chạy.
Địa điểm thứ hai trên
đường Nguyễn Hoàng, qua khỏi đường rầy là một con đường nhỏ dọc theo đường xe
lửa. Ngay ngã tư này, bên trái có một cây bàng cổ thụ, thân cây to lớn, tàng lá
che cả một khoảng trời. Có những buổi sáng sớm, dân chúng nhốn nháo, tụ tập
trước cây bàng đó để chứng kiến những xác người chết, Tây có ta có, bị chém
treo ngoảnh, đầu quoặt ngược, với hàng chữ bằng máu viết lớn trên ngực áo hay
trên băng vải: “Đây là hình phạt dành cho những tên Việt gian bán nước” hoặc
“Tên xâm lăng, cướp nước phải đền tội”. Những hàng chữ và hình ảnh này vẫn luôn
gây sự xôn xao chú ý của dân chúng sống quanh vùng, kể cả đám học sinh nhỏ tuổi
như Sơn hồi đó. Những lần như thế, trước khi đến trường, Sơn theo chân một vài
đứa bạn lén lút theo dõi cảnh tượng đó, rồi tản đi một mình với những suy nghĩ
có lẽ chưa được định hình…
Một thực tế khác, trực
tiếp tác động đến suy nghĩ và hành động của Sơn, bắt anh phải nhìn thẳng vào sự
thật lịch sử. Đó chính là cuộc đời và thân phận nghiệt ngã của thân sinh anh.
Theo như lời Sơn kể thì từ 1945 đến 1949, năm năm liền, năm nào thân sinh anh
cũng bị bắt giam trong lao Thừa Phủ, Huế mỗi khi tình hình có dấu hiệu biến
động. “Thời gian này, tại Huế, mẹ tôi và tôi thay nhau đi thăm nuôi và năm 1949
tôi được vào nhà lao Thừa Phủ ở cùng ba tôi, một năm trước khi cả gia đình cùng
kéo nhau vào Sàigòn”. Nhìn thấy hình ảnh cha tiều tụy với thân thể đầy những
vết đòn roi hiểm ác khi bước ra khỏi cổng nhà tù, anh đã nghẹn ngào ôm chặt lấy
cha, lòng đầy đau thương và phẩn hận. Những ấn tượng đó chẳng bao giờ phai nhạt
trong ký ức anh. Nó sẽ theo đuổi, bám chặt lấy anh trong cuộc sống cũng như
trong sáng tác của anh sau này.
Sơn và thế hệ của anh
vẫn còn quá nhỏ để hiểu biết và trách nhiệm về tất cả những biến động lịch sử
đang diễn ra trước mắt.
Năm 1949, nói là “cả
gia đình kéo nhau vào Sàigòn“, nhưng thực tế, để thuận lợi cho việc khuếch
trương buôn bán, thân sinh anh cho mở văn phòng giao dịch ở Sàigòn; ông đưa
Sơn, Hà vào trước, những người còn lại năm sau mới vào. Ban đầu, Sơn cùng gia
đình ở đường Calmette, Tân Định (nay là Đinh Công Tráng) một thời gian, rồi
chuyển đến đường Dypre (một đường nhỏ cắt ngang đường Nguyễn Trãi) và cuối cùng
dọn đến đường Parinol (nay là đường Đặng Trần Côn). Vào Sàigòn, Sơn học lớp
nhất trường Hưng Đạo, Cống Quỳnh (1949-1950). Lên cấp hai, Sơn chuyển qua chương
trình Pháp ở Jean Jacques Rousseau cho đến khi thi xong Brevet (1950-1954).
Khoảng tháng tám 1954,
sau khi hiệp định Genève được ký kết, cả gia đình Sơn quay về Huế, mở cửa hàng
Thanh Tâm ở đường Hàng Bè (Huỳnh Thúc Kháng), sau đó chuyển về số 79 B đường Gia
Long (nay là Phan Đăng Lưu) giao dịch và phân phối phụ tùng xe đạp, xe gắn máy
cho các đại lý ở Huế và các vùng phụ cận.
Trở lại Huế, Sơn học ở
Lycée Francais một năm, năm sau chuyển qua trường Providence (Thiên Hựu), tốt
nghiệp Tú tài 1 (Bac I) niên khóa 1955-1956. Trường Providence là một trong ba
trường tư thục lớn thuộc Giáo hội Thiên Chúa giáo. Thời đó, ở Huế những ai được
theo học trường Providence, Pellerin (nam) hay Jeanne D’Arc (nữ) đều là những
gia đình khá giả. Trong thời gian này, Sơn đã bắt đầu tiếp cận với những tác
phẩm của Alfred de Musset, Alphonse Daudet, Anatole France, Saint Exupéry, v.v
…
Dù học trường Pháp,
được giáo dục theo chương trình Pháp, Sơn và thế hệ anh đều cùng chứng kiến đất
nước bị chia cắt, sông Bến Hải làm lằn mức phân ranh Bắc Nam. Một lần nữa, anh
và thế hệ của anh chưa phải là những kẻ chịu trách nhiệm trực tiếp về tình
trạng đau thương đó. Bởi anh chưa đủ trí khôn để tìm hiểu lý do tại sao lớp cha
anh mình cầm súng bắn vào nhau, coi nhau như thù địch.
Sau hiệp định Genève
cuộc chém giết tạm ngưng không lâu, tổng tuyển cử giữa hai miền được ấn định
vào năm 1956 bị hủy bỏ, máu lại tiếp tục đổ, xác đồng bào tiếp tục ngã xuống.
Sơn và thế hệ của anh lớn lên trong khung cảnh tưởng như thanh bình của chế độ
Ngô Đình Diệm. Tất cả đều được nuôi dưỡng, giáo dục tại miền Nam, do chính
quyền miền Nam đảm nhận. Chữ giáo dục ở đây tôi dùng theo nghĩa rộng, bao hàm
cả hệ thống thông tin, tuyên truyền.
Một sự thật không ai
có thể phủ nhận được, đó là chính quyền Ngô Đình Diệm đã tiếp nhận nửa phần đất
bên này trong tay thực dân Pháp do sự dàn xếp của người Mỹ với một xã hội mà
trong đó những giá trị cũ đã đỗ vỡ, hủy hoại. Bi đát là miền Nam không tìm thấy
một hệ thống lý thuyết nào thay vào chỗ trống. Thật ra, chính quyền Ngô Đình Diệm
cũng đã ý thức được sự thiếu hụt đó và đã nổ lực bù đắp bằng cách xây dựng một
học thuyết, nhưng thực chất học thuyết đó chỉ là một sự mô phỏng và vay mượn
chủ nghĩa Nhân Vị (Personnalisme) của Emmanuel Mounier.
Thực tế đã cho thấy
chủ nghĩa Nhân Vị của chính quyền Diệm không đáp ứng được nhu cầu lịch sử dân
tộc, không phù hợp với những biến chuyển chung của nhân loại, bao hàm như một
tư tưởng chủ đạo làm nền tảng để quan niệm và tổ chức xã hội. Tuy nhiên, dù
dụng tâm chủ yếu của chính quyền Ngô Đình Diệm là muốn rèn luyện cho thế hệ trẻ
của mình một tinh thần chống Cộng, nhưng không thể phủ nhận nền giáo dục đó đã
góp phần tạo được những ý hướng tốt đẹp như đề cao lòng yêu nước, tinh thần bất
khuất chống xâm lăng và lãnh thổ Việt Nam là một dải đất hình chữ S chạy dài từ
ải Nam Quan đến mũi Cà Mau, chứ không phải chỉ nửa nước với hình thù kỳ dị như
đã được vẽ trên các bản đồ của các căn cứ quân sự Mỹ, hay trong sách giáo khoa
bậc tiểu học do chính phủ Hoa Kỳ gửi tặng vào thời kỳ đó.
Dù chỉ đề cao bằng lời
nói, những bài học đó cũng có một tác dụng thật vô cùng quan trọng và lâu bền
trong tâm hồn những thế hệ trẻ ở miền Nam. Hình ảnh một Nguyễn Huệ, một Hoàng
Hoa Thám, một Phan đình Phùng, Nguyễn Thiện Thuật, Nguyễn Trung Trực v.v… vẫn
là hình ảnh chói sáng với gương anh hùng cứu nước.
Suốt thời kỳ đó, Sơn
và những người cùng thế hệ với anh đã bị che đậy, bị cấm đoán để không biết gì
về cuộc kháng chiến chống Pháp lần thứ hai mà trong đó những thế hệ cha anh họ
tham dự. Họ không biết gì về miền Bắc xã hội chủ nghĩa, ngoài những điều mà
chính quyền Ngô Đình Diệm muốn họ biết.
Sơn cũng như nhiều đứa
trẻ cùng tuổi khác, đã sống và lớn lên bên sông Hương, núi Ngự. Hằng ngày, nhìn
thấy vết tích trên những thành quách cổ kính, cầu Tràng Tiền sáu vài mười hai
nhịp, những chuyến đò ngang, những con đường chạy dài thẳng tắp với hai hàng
cây long não lá xanh, những chùm phượng vỹ đỏ rực, những tà áo trắng, những
chiếc nón lá nghiêng nghiêng ngày ngày cắp sách đến trường, những cơn mưa rả
rích kéo dài… Bên tai Sơn vẫn nghe tiếng cầu kinh niệm Phật, tiếng chuông chùa
buổi sáng buổi chiều, những câu hò nhịp nhàng từ giữa sông vọng lại càng làm
Sơn đắm chìm trong thế giới mơ mộng, khát vọng của riêng mình. “Thuở
ấy, tôi là một đứa bé thích ca hát. Mười tuổi biết solfège, chép lại những bài
hát yêu thích đóng thành tập, chơi đàn mandolin và sáo trúc. Mười hai tuổi có
cây đàn guitar đầu tiên trong đời và từ đó sử dụng guitar như một phương tiện
quen thuộc để đệm cho chính mình hát”.
Ngày 17.06.1955, thân
sinh Sơn đã cùng với ông Lộc Lợi và ông Lê Văn Tông (em trai mẹ Sơn) mỗi người
mỗi xe trên đường đi Quảng Trị- Huế với kế hoạch mở rộng mạng lưới làm ăn.
Trong khi ông đang điều khiển chiếc vespa trên đường thì bị một chiếc xe hàng
đụng phải và ông đã mất mấy tiếng đồng hồ sau khi được chở đến bệnh viện.
Trước nay, tất cả kinh
tế gia đình do cha anh đảm đương. Ông chính là trụ cột của gia đình. Mọi chu
cấp cho anh và các em ăn học, một cuộc sống đầy đủ, có thể nói phong lưu hơn
phần lớn những người cùng trang lứa với anh, nhất là ở một thành phố nhỏ và
trầm lặng như Huế đều do một tay ông sắp xếp. Ngay từ thời đó, gia đình Sơn là
gia đình đầu tiên có được một chiếc máy hát đĩa, khi thứ máy móc mới này bắt
đầu xuất hiện. Cha mất, đối với Sơn là một biến cố quan trọng. Chính Sơn đã thú
nhận: ”Thời thơ ấu tôi luôn
luôn bị ám ảnh về cái chết. Trong giấc ngủ hằng đêm tôi thường thấy cái chết
của ba tôi”.
Trong thời gian chịu
tang cha, Sơn quy y ở chùa Phổ Quang, lấy pháp danh là Nguyên Thọ. Có thể trong
nỗi đau mất mát quá lớn Sơn tìm đến Phật Tổ như một sự nương tựa của tâm hồn.
Thực ra, đối với Phật giáo, Sơn vốn có duyên nợ. Theo như Sơn cho biết, ngay từ
thuở bảy, tám tuổi, Sơn đã có thói quen một mình mang sách vở vào vườn chùa
ngồi học, đọc sách, suy nghĩ hoặc tập ngồi chép kinh Phật bằng chữ Hán. Chính
tư tưởng Phật giáo đã thấm dần trong máu huyết Sơn, giúp Sơn tiếp cận và thấu
hiểu được cái tâm của mình, cái tâm của người, điều khó khăn nhất trong những
điều khó khăn nhất của kiếp người.
Hết hè 1956, sau khi
tốt nghiệp Tú tài 1 (Baäc 1) Sơn một mình vào Sàigòn học ban triết (classe
Philo) ở Jean Jacques Rousseau. Từ đây, Sơn có những chuyến đi dài. Sơn không
còn ở tuổi mười lăm non trẻ để phải mơ ước làm người lớn. Sơn có thể thực hiện
cái mộng “ lãng du trong người, cứ lên đường và đi. Đi để có một khoảng cách
với quê nhà, với tình yêu, đi để có một cái gì để lại phía sau. Đi để có những
lá thư gửi về, để có thêm những nỗi nhớ nhung, những lời than thở”.
Sơn có một đặc tính
nổi bật, đó là thích “ăn ngon mặc đẹp”. Có lẽ phát xuất từ quan niệm giáo dục
của mẹ Sơn, một phụ nữ mang đặc trưng Huế quý phái và đảm đang. Đối với bà, bữa
cơm khi được dọn lên bàn, không chỉ ngon, nhiều món mà còn phải đẹp, màu sắc
thức ăn phải hài hòa mỹ thuật. Ngay từ năm học lớp chín (troisième) áo quần của
Sơn lúc nào cũng thẳng nếp, giày bóng loáng, tóc chải láng mượt. Đi chơi, đi
học và ngay cả khi ở nhà, khi ngồi vào bàn ăn đều rất lịch sự, tươm tất. Thói
quen đó Sơn vẫn giữ cho đến khi mất. Do đó, những khi ốm đau trên giường bệnh,
Sơn không thích ai đến thăm viếng. Sơn không muốn hình ảnh của mình không đẹp
trong mắt người khác, nhất là với phụ nữ. Bởi vì đối với Sơn: ”Con người đẹp nhất đối với tôi là thiếu nữ,
với những vẻ đẹp theo cách nhìn của tôi“. Và “(…) Bởi nó (nhan sắc-ST) làm cho con người thấy
cuộc đời là đẹp, là đáng tồn tại để ngắm nhìn. Là thật đáng sống bởi vì không
thể có một lời hứa hẹn thiên đường nào đòi hỏi con người phải yêu thương hơn
nơi đây. Quê hương là em. Các em làm sinh nở cuộc đời. Và từ đó cuộc đời mới
biết hát ca”.
Ở tuổi mới lớn, Sơn
cũng có những mối tình lãng đãng, sương khói, hoàn toàn không có gì cụ thể.
Dường như cả thế hệ của Sơn ở Huế đều như vậy, “yêu một mái tóc, một
dáng hình, mỗi ngày chỉ cần nhìn thấy mặt nhau, thấy em qua khung cửa sổ là cả
ngày thấy vui. Có khi đạp xe sau lưng em mà em không biết mình là ai, vẫn thấy
vui như thường“ .
Về mặt cơ thể, Sơn có
một đặc điểm không mấy người biết. Khác với chúng ta, Sơn có đến ba trái thận.
Không biết sự khác biệt này có ảnh hưởng gì đến tính cách và năng lực của Sơn ?
Có lẽ điều này phải nhờ đến những nhà chuyên môn giải thích. Có một điều trái
ngược với suy nghĩ của nhiều người khi bắt gặp hình hài ốm yếu của Sơn sau này.
Thời trai trẻ, Sơn có một thân hình rắn chắc, khoẻ mạnh, thích chơi thể thao.
Sơn không chỉ luyện tập điền kinh, mà còn học cả Vô Vi Nam đến đai nâu.
Trong chuyến về thăm
nhà giữa năm học, một lần Sơn dợt chơi với Hà, em trai kế của Sơn. Hà đã tung
một đòn vai, Sơn ngã xuống sàn, cùi chỏ Hà vô tình đập vào ngực Sơn làm vỡ mạch
máu phổi. Sơn phải nằm dưỡng bệnh hơn cả năm trời. Đây chính là nguyên nhân
chuyển biến cuộc đời Sơn sang một hướng khác. Nói như Nguyễn Du:
Bắt phong trần phải phong
trần
Cho thanh cao mới được
phần thanh cao
Những ngày tháng trên
giường bệnh, Sơn ngấu nghiến đọc Apollinaire, Marcel Pagnol, Jacques Prévert,
Rabindranath Tagore, Marcel Proust, v.v… trước khi đọc Nietzsche, Nikos
Kazantzakis, Albert Camus, Jean Paul Sartre, Heidegger, Merleau Ponti, … Sơn
đặc biệt yêu thích những tác phẩm của Albert Camus, truyện Kiều của Nguyễn Du
và triết lý Phật giáo. Sơn đọc đi đọc lại nhiều lần. Sơn không chỉ tiếp cận với
văn học, thi ca mà còn mày mò, tìm hiểu dân ca Việt Nam, âm nhạc của người da
đen: blues, gospel, v.v…
Sơn từng thổ lộ với
một vài người bạn thân thiết của anh: “Khi rời khỏi giừơng bệnh, trong
tôi đã có một một niềm đam mê khác – âm nhạc. Nói như vậy hình như không chính
xác, có thể những điều mơ ước, khát khao đó đã ẩn chứa từ trong phần sâu kín
của tiềm thức bỗng được đánh thức, trổi dậy” .
Trong một bài viết,
Trịnh Công Sơn đã khẳng định con đường anh đã đi trong quá khứ: “Tôi không đến với âm nhạc như một kẻ chọn
nghề. Tôi nhớ mình đã viết những ca khúc đầu tiên từ những đòi hỏi tự nhiên của
tình cảm thôi thúc bên trong… Đó là những năm 56-57, thời của những giấc mộng
ngổn ngang, của những viễn tưởng phù phiếm non dại. Cái thời tuổi trẻ xanh mướt
như trái quả đầu mùa ấy, tôi rất yêu âm nhạc nhưng tuyệt nhiên trong tôi không
hề gợi lên cái ham muốn trở thành nhạc sĩ…”
“Dạo ấy ba tôi mất, mẹ
tôi ở xa, tôi một mình giữa Sàigòn này phải tự quyết định mọi chuyện về đời
mình. Cái gánh đời tuổi tác còn quá nhẹ. Có lúc tôi bỏ dở cái trò lãng mạn viết
lách này với nỗi ám ảnh ngu ngốc “xướng ca vô loại”. Tôi trằn trọc đêm này qua
đêm khác, ray rứt ngày này qua tháng nọ. Nhưng càng cố lãng quên thì tiếng hát
trong tôi càng vang lên rõ rệt, tràn ngập cả lúc đứng ngồi, cả trong giấc ngủ.”
“Dần dà những năm về
sau, mới bắt đầu hình thành trong tôi một quan niệm rõ rệt: sống là sống với
người khác và muốn có cảm thông chúng ta phải luôn luôn diễn đạt mình. Trong
những cách diễn đạt bằng tiếng nói, bằng chữ viết và nhiều phương tiện khác,
tôi thấy tâm hồn mình có khuynh hướng nghiêng về phía ca khúc. Trên mảnh đất
nghệ thuật nhỏ nhắn này, tôi tìm thấy tự do và tôi nghĩ rằng ở nay tôi có thể bày
tỏ được với người khác về những niềm vui nỗi buồn của cuộc sống”.
Vào thời điểm này,
Trịnh Công Sơn sắp bước qua tuổi mười chín. Hành trang của anh nặng trĩu trên
đôi vai và trong trái tim cả một tuổi thơ đi qua trong chiến tranh. Trước mặt
anh, không gian mở rộng dần, cuộc chiến tranh tàn khốc tiếp nối sẽ phủ chụp
xuống thân phận của đồng bào anh và của chính anh. Các vấn đề của cuộc sống,
của chiến tranh, của con người, của thời đại đan chen vào nhau, tác động giao
thoa đã hình thành nơi Trịnh Công Sơn một nhân cách đặc biệt trước khi chính
thức nhập cuộc. Anh sẽ sống như thế nào và làm gì để chứng minh sự hiện hữu của
mình trước cuộc đời ?
Sưu tập by Trần Minh Quân
ghi chép - Suy ngẫm
Trả lờiXóahãng eva air có tốt không
đại lý vé máy bay đi mỹ
hang hang khong korean air tai tphcm
giá vé máy bay đi mỹ khứ hồi
đặt vé máy bay đi canada
Nhung Chuyen Di Cuoc Doi
Du Lich Tu Tuc
Kien Thuc Du Lich