Đào Duy Anh nghĩ về văn, triết, sử, địa...
Sau khi tiếp xúc với văn minh Tây phương một thời gian, người Việt Nam bắt
đầu chuyển từ cái học để làm người qua cái học tìm tòi
chuyện nọ chuyện kia. Nền học mới rất nhanh chóng nẩy sinh những tài năng
xuất chúng, trong số đó có Đào Duy Anh.
Đào Duy Anh "học" rất rộng, bao
quát văn (hóa), triết, sử, địa và ngôn ngữ. Ông là nhà nghiên cứu khoa học xã
hội với tầm đề tài rộng nhất trong thế hệ mình, và cả về sau, vì càng về sau
cái học càng trở nên chuyên môn hơn.
Đào Duy Anh đặc biệt quan tâm đến việc tìm
hiểu lịch sử Việt Nam, nhất là cổ sử. Công trình nghiên cứu của ông có giá trị
động viên những nhà sử học lớp kế tiếp như Phan Huy Lê, Hà Văn Tấn, Trần Quốc
Vượng, Lương Ninh...
Chúng tôi sẽ trích tuyển đóng góp của Đào
Duy Anh nhiều lần. Sau đây là lần thứ nhất.
1. Không phải bất dịch
Đừng nên xem những tính chất ấy (tức những
tính chất căn bản của văn hóa Việt Nam) là bất di bất dịch.(1)
Cùng con gà, nuôi lối cũ thịt nó dai và
thơm, nuôi lối mới thịt nó nhão như cháo và thơm như... cháo. Người Việt trẻ ăn
thịt gà cháo, đã có người suýt soa khen ngon!
Cùng miếng nem chua, gói trong lá ổi ngoài
lá chuối nó ráo và thơm. Nem Tuy Phước đã thôi gói lá ổi, chắc vài năm nữa sẽ
gói bằng mảnh ni-lông như nem Thái-lan. Người Việt trẻ ăn miếng nem chua thơm
như... ni-lông, sẽ suýt soa khen ngon!
Dĩ nhiên nào chỉ thịt gà với nem chua...
"Dịch" mắc dịch! Nhưng vô phương
bất dịch!
2. Dụng võ là bất thường
Sự sinh hoạt bằng nông nghiệp đã gây cho
dân tộc ta cái tính tình ưa chuộng hòa bình, chỉ cốt an cư lạc nghiệp chứ không
muốn cạnh tranh với ai. Những cuộc đánh nhau với người Tàu ở trong lịch sử,
những chiến công lừng lẫy của lịch triều, chẳng qua là tình thế khiến phải ra
sức tự vệ, chứ không phải là do lòng thượng võ của quốc dân gây ra. Đến như
việc chiếm cứ đất Chiêm Thành và Chân Lạp thời phần nhiều là do công phu tàm
thực rất kiên nhẫn của nông dân, chứ chiến tranh chỉ là để giữ lấy những miền
đất đã lấn được bằng cách hòa bình thôi. Chế độ sương binh ở đời Lý, chế độ
bách tính giai binh ở đời Trần, đều để binh lính bình thời ở nhà cày ruộng, đến
khi hữu sự mới triệu ra. Lê Lợi đánh xong quân Minh, rồi thì giải tán quân đội
cho về làm nông. Triều Lê và triều Nguyễn, quân lính thường dùng để khai khẩn
đất hoang. Cứ thế thì nước ta xem việc dụng võ là bất thường (...) không như
các nước Âu châu khi nào cũng cường binh độc võ (...) dân ta vốn trọng hòa bình
chủ nghĩa.(2)
Sẵn đất hoang thì
tốt, không thì đành trồng lúa trên đất không hoang vậy. Chủ đất kia tất nhiên
không chịu, đánh đuổi ra. Ta cũng không chịu, đánh chủ để giữ đất mới
"lỡ" trồng...
Có muốn trồng lúa
trên đất của người khác đâu, có muốn đánh ai đâu. Nhưng để sống còn, không
trồng không đánh mà được ư.
Cũng để sống còn,
mình đang đội nón trồng lúa mà bị kẻ đội mũ cưỡi ngựa từ phương bắc chạy xuống
đánh là mình nhất định đánh lại kịch liệt. Ngộ, thứ lính nhà quê vốn quen đi cày
mà đánh bay quân đội chuyên nghiệp của nhà Tống, đế quốc Mông Cổ, nhà Minh nhà
Thanh!
(Nhân nhắc chuyện
ta chiếm đất của người Chăm, người Khơ-me, tưởng cũng nên nhắc luôn ở đây cái
sự thực là về thành tích bành trướng, dân tộc Việt Nam thua người Tàu, người
Tây rất rất xa.
Tàu từ Hoa Bắc nam
tiến ngốn không biết bao nhiêu đất của Việt tộc mới thành "vĩ đại"
như bây giờ. Tây từ Tây Á và châu Âu tiến lung tung nuốt hơn nửa châu Á, trọn
châu Mỹ, châu Úc, một phần châu Phi!
Để ngốn được, nuốt
được đất của người, Tàu và Tây đã đánh giết không biết bao nhiêu người. Ngốn
xong, nuốt xong, Tàu và Tây, nhất là Tây, lại còn đối xử hết sức tàn tệ với
phía bại trận. Thế mà Tàu và Tây có đấm ngực ăn năn, có che mặt xấu hổ bao giờ!
Tại sao đang có
những người Việt Nam tự cắn rứt mình về câu chuyện mở nước tương đối rất khiêm
tốn, hiền lành của dân tộc ta, hở Trời?!)
3. Hai đặc tính
Cách nay hơn sáu
mươi năm, vào thời có lẽ tiếng Việt chưa có từ "văn hóa học" (mà nay
nhiều người ưa dùng), Đào Duy Anh đã viết hẳn một quyển sách để trình bày những
ý kiến của mình về lịch sử văn hóa Việt Nam. Trong sách ấy, ông vắn tắt nêu chỗ
khác nhau về văn hóa giữa ta với Tàu và giữa ta với Tây như sau.
--
Đặc tính thứ
nhất của văn hóa nông nghiệp ấy (tức văn hóa Việt Nam) là xã hội lấy gia tộc
làm cơ sở (...)
Gia tộc chủ
nghĩa ở Trung Quốc (...) về địa vị của con cái và địa vị của đàn bà con gái
(...) rất là tàn nhẫn (...) pháp luật và phong tục nước ta (...) thể tất nhân
tình hơn (...)
Phong tục nước
ta thuần hậu, không như ở Tây phương, từ trong gia tộc ra ngoài xã hội việc gì
cũng lấy pháp trị làm chủ, là thói khắc bạc phi nhân tình. Văn hóa nước ta lấy
cảm tình làm bản vị, đó là (...) đặc tính thứ hai vậy.(3)
(Người Việt)
giàu trí nghệ thuật hơn trí khoa học, giàu trực giác hơn luận lý.(4)
"Trí nghệ
thuật" nghe lạ. Nghệ thuật do tâm hồn, do tim, do lòng, chứ đâu phải do
óc, mà "trí"?
Thực ra, dĩ nhiên,
tim với lòng không nghĩ cũng chẳng cảm gì hết, tất cả do óc thôi. Cùng khối
chất xám đó, khi cảm xúc là tâm hồn, khi nghĩ ngợi là trí óc.
"Giàu trí
nghệ thuật hơn trí khoa học", nghĩa là óc hay cảm hơn nghĩ.
Người Việt vốn ít
nghĩ, mà nghĩ thì hay trực giác hơn suy luận.
Không phải cảm
thua nghĩ, trực giác thua suy luận đâu!
Hơn thua tùy ứng
dụng. Nhưng chuyện rất dài...
5. Âm vần Việt
và Hán Việt
Vì hệ thống âm
của tiếng Trung Quốc vốn nghèo hơn hệ thống âm của tiếng Việt Nam cho nên so
với tiếng Việt Nam thì hệ thống âm Hán Việt cũng nghèo hơn (...)
Chúng ta hãy
đối chiếu hệ thống âm vần của tiếng Việt Nam với hệ thống âm vần của tiếng Hán
Việt.
Về âm thì trong
22 phụ âm của tự mẫu tiếng Việt, có âm r và âm g là không có trong hệ thống âm
của tiếng Hán Việt.
Về vần thì
chúng tôi căn cứ vào cách ghép vần thơ thường dùng của ta mà xếp đặt thành một
bảng vần theo từng nhóm vần gồm những vần quan hệ gần gũi với nhau (...)
Trong số 150
vần của tiếng Việt, chỉ có 75 vần có trong tiếng Hán Việt thôi. Trong số ấy các
vần o, oe, ăn, im lại là những vần rất hiếm trong tiếng Hán Việt.(5)
Âm Hán Việt cơ bản
là tiếng Tàu đời Đường bị Việt hóa đi.
Đọc Đào Duy Anh
sau đây, biết rằng khi Việt hóa tiếng Tàu, các cụ ta xưa kia chỉ mới vận dụng
có khoảng một nửa số vần có trong tiếng Việt.
Nước Việt thì bé,
nước Tàu thì to, thế mà tiếng Việt lắm vần hơn hẳn tiếng Tàu!
6. Ai cảm được
Đạo
Trong cuộc trao
đổi giữa Cao Xuân Huy và Đào Duy Anh, sau khi ông Cao trình bày cái nghĩ của
mình về Bản thể, thì ông Đào đáp lại như trích dưới đây.
Già như... ông già
(Lão Tử) mà hồn nhiên như mới đẻ, chắc chắn hiếm.
Tìm bản thể, là
tìm lại hồn nhiên...
Cái Bản thể của
Đạo học thì cảm giác của người thường không thể cảm thụ được mà phải là cái
thiên chân của đứa trẻ sơ sinh chưa mất gốc hay cái trực quan - không phải là
cái trực quan của nhà khoa học - huyền diệu của người nào còn giữ được ít nhiều
cái thiên chân của đứa trẻ con, hay nói đúng hơn là của người nào có một trí
tưởng tượng rất phong phú, trong trẻo và hồn nhiên (...) (người như thế) mới
cảm thụ được một cách tổng quát mông lung gần như đứa trẻ sơ sinh cảm thụ cái
thực tại ở xung quanh nó (...) con người hiếm có ấy, như Thích ca, Lão tử,
Trang tử.(6)
Học thuyết
Trang tử là trực tiếp thừa kế tư tưởng "đạo" của Lão tử. Nhưng đạo
của Trang tử là cái tồn tại khách quan độc lập, là cái phạm trù "tự bản tự
căn", không có quan hệ gì với thế giới hiện tượng. Trang tử thì chỉ nhận
bản thể là chân thực, và cho thế giới (...) là hư ảo. Vậy Trang tử đã phá cái
nội dung biện chứng của "đạo" của Lão tử mà biến thành cái
"đạo" tuyệt đối hoàn toàn trừu tượng. Thế giới hiện tượng thì toàn
nhiên là tương đối, không có gì là hiện thực cả.(7)
Trang bảo vật
"tề" (ngang nhau). Trang có ngụ ý vật "hư ảo" hay không
nhỉ?
Nếu có, như Đào Duy Anh nghĩ, thì Trang khác Phật thế nào?
8. Thiền tôn
Trong lúc trình
bày kết quả nghiên cứu chữ nôm, Đào Duy Anh tình cờ viết một đoạn về Thiền tôn.
Cái viết tuy ngắn mà đủ...
Phật ở trong lòng,
trau dồi tâm tính tức là nên Phật (...) Người tu hành có thể do giác ngộ thình
lình mà thành Phật (...) Đó là hai điều chủ yếu trong giáo lý của Thiền tôn,
tức là tâm ấn và đốn
ngộ, khác với giáo lý của các tôn phái khác cho rằng người khéo tu hành thì
khiến nhẹ bớt được nghiệp báo cho kiếp sau rồi trải qua bao nhiêu kiếp luân hồi
mới dần dần thành Phật được (...) Thiền tôn là một tôn phái của Phật giáo đặc
biệt phát triển ở Trung Quốc, do Đạt-ma tổ sư từ Ấn-độ sang Trung Quốc lập nên
ở thời nhà Lương (Nam Bắc triều), được nhiều phần tử trí thức của Trung Quốc
ngưỡng mộ, vì giáo lý của nó bao gồm những yếu tố triết học tinh vi. Ở Trung
Quốc thiền tôn truyền được sáu đời, đến Tuệ Năng thời nhà Đường ở Tào Khê (tỉnh
Quảng Đông) là tổ thứ sáu. Sau vị tổ thứ sáu ấy Thiền Tôn chia làm nhiều phái,
có phái truyền sang Cao Ly và Nhật Bản, có phái truyền sang nước ta, đến thời
Trần thì nổi tiếng nhất là phái Trúc Lâm do Trần Nhân Tôn tức Điều Ngự thiền sư
làm tổ thứ nhất, căn cứ là chùa Hoa Yên trên núi Yên Tử. Trần Nhân Tôn truyền
cho Pháp Loa thiền sư là tổ thứ hai, rồi đến Huyền Quang thiền sư là tổ thứ ba,
đều ở thời Trần.(8)
Trong suốt gần
200 năm họ Nguyễn cát cứ ở miền Nam, nhân dân hai miền Nam Bắc vẫn không xem
nhau là người nước khác (...)
Để phân biệt
người ta chỉ gọi nhau là Đường Trong và Đường Ngoài (...) Họ Nguyễn, mặc dầu
cát cứ, cũng vẫn theo niên hiệu nhà Lê.(9)
Thời mười hai sứ
quân, hay thời hai chúa, hay bất cứ thời nào khác, đối với đông đảo nhân dân
Việt Nam, nước Việt Nam chỉ một.
10. Đơn vị địa lý
hoàn chỉnh
Lãnh thổ nước
ta là (...) một đơn vị địa lý (...) được cấu tạo trên sự phân biệt và sự phối
hợp của hai miền đối nhau, miền đồng bằng chạy dài theo dọc biển do những sông
lớn phát nguyên từ dải núi xương sống bồi thành, và miền núi cao chạy dài theo
triền phía đông của dải núi xương sống và liên tiếp với miền đồng bằng do một
dải trung du gồm những đồi và đất cao chân núi; sự phân biệt và sự phối hợp giữa
hai miền như thế là điều kiện rất thuận lợi cho việc thành lập một khu vực kinh
tế hoàn chỉnh với những nguồn tài sản và những ngành sản xuất khác nhau mà bổ
sung lẫn nhau, do đó cũng là điều kiện thuận lợi cho sự thống nhất chính trị,
tức sự kiến lập của nhà nước thống nhất, mặc dầu về điều kiện cư dân thì những
miền cao độ khác nhau như trên đã quy định sự tồn tại bên cạnh nhau của nhiều
chủng tộc và dân tộc khác nhau.
(...) lãnh thổ
ấy (...) bị chia cắt thành nhiều khu vực cách nhau bởi những nhánh ngang của
dải núi xương sống nói trên, nhưng mỗi một khu vực tự nó lại cũng là một khu
vực địa lý hoàn chỉnh nhỏ với một dải đồng bằng, một dải núi cao liên tiếp nhau
bởi một dải trung du, do đó cũng có thể làm thành một khu vực kinh tế tương đối
hoàn chỉnh. Những khu vực nhỏ ấy tuy cách nhau bởi những nhánh núi ngang, nhưng
lại thông với nhau dễ dàng bằng những đèo thấp và nhất là bằng đường biển dọc
theo bờ, cho nên sự ngăn cách thành nhiều khu vực như thế không những không
ngăn trở sự giao thông và do đó sự thống nhất kinh tế và chính trị, mà trái lại
lại là điều kiện thuận lợi cho sự ổn định tương đối sớm của lãnh thổ nhà nước
và cho sự phát triển đều đặn theo từng giai đoạn của lãnh thổ.(10)
Những chiếc xương sườn đâm ra tận biển Ðông của bộ xương Trường Sơn không cản
trở thống nhất kinh tế vả chính trị, nhưng thiết tưởng rõ ràng chúng đã có vai
trò giúp tạo nên những sắc thái địa phương trong văn hóa Việt Nam ở miền xuôi.
Những chiếc xương sườn đâm ra tận biển Ðông của bộ xương Trường Sơn không cản
trở thống nhất kinh tế vả chính trị, nhưng thiết tưởng rõ ràng chúng đã có vai
trò giúp tạo nên những sắc thái địa phương trong văn hóa Việt Nam ở miền xuôi.
Lúc đầu, văn hóa
ta đa dạng do chênh lệch cao độ. Khi mở rộng về phía nam, ở miền đồng bằng nó
lần lần trở nên đa dạng vì những đèo "ngang"...
Dĩ nhiên, hiện nay
phương tiện giao thông và truyền thông tiến bộ đang nhanh chóng đồng dạng hóa
văn hóa từ cao xuống thấp, từ Bắc vào Nam!.
Chú thích:
(1)
Đào Duy Anh, Việt Nam văn hóa sử cương (1938).
(2) ĐDA, sđd.
(3) ĐDA, sđd.
(4) ĐDA, sđd.
(5) ĐDA, Chữ
Nôm - nguồn gốc, cấu tạo, diễn biến, nxb. Khoa Học Xã Hội, Việt Nam, 1975.
(6) ĐDA, Nhớ
nghĩ chiều hôm, 1973, nxb. Trẻ, Việt Nam, 1989.
(7) ĐDA, Trung
Hoa sử cương - từ nguyên thủy đến 1937 (1942).
(8) ĐDA, Chữ
Nôm (...).
(9) ĐDA, Đất
nước Việt Nam qua các đời, viết xong năm 1964, không biết in lần đầu năm
nào, nxb. Thuận Hóa (Huế) tái bản năm 1994.
(10) ĐDA, sđd.
Thu TứTheo https://www.lienphathoi.org/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét