So sánh Gu-in-hoe (Cửu nhân hội)
và Tự lực văn đoàn
Lời mở
Lịch sử hiện đại Việt Nam và bán đảo Triều Tiên có một lịch sử
tương đồng. Sau 30 năm kể từ khi bắt đầu nổ súng xâm lược Việt Nam, thực dân
Pháp mới nắm được quyền thống trị lãnh thổ Việt Nam, biến Việt Nam thành một nước
nửa thực dân nửa phong kiến. Còn Chosun, một đất nước ẩn dật phương Đông, đã phải
rộng cửa giao thương trước sự thúc ép của phương Tây vào năm 1876. Mặt khác,
liên tục bị nước láng giềng Nhật Bản dòm ngó, sau hiệp định sáp nhập ký kết năm
1910, bán đảo Triều Tiên (sau đây xin được dùng từ ‘Hàn Quốc’ để thay thế)
chính thức trở thành thuộc địa của Nhật.
Về mặt văn hóa cũng có khá nhiều điểm tương cận. Việt Nam và
Hàn Quốc đều nằm trong vùng ảnh hưởng của văn hóa chữ Hán, và phần nào thể hiện
trong nếp sống và cả trong văn học của hai nước. Thế nhưng, bước sang thế kỷ
19, theo sự phát triển tất yếu của lịch sử, văn học của cả hai nước có sự chuyển
mình lớn lao để hình thành nên nền văn học hiện đại (trong bài viết này, xin
dùng từ hiện đại để thay thế cho cả từ ‘cận đại’ và ‘hiện đại’). Cuối thế kỷ
19, văn học của Việt Nam cũng như Hàn Quốc đứng trước hai nhiệm vụ lớn: phát
triển nền văn học hiện đại như một đòi hỏi nội tại tất yếu và lựa chọn cách đối
ứng trước những ảnh hưởng mới mẻ từ bên ngoài tràn vào-văn minh phương Tây qua
lăng kính thực dân.
Trải qua hai thập kỷ đầu của thế kỷ 20, xã hội Hàn Quốc và Việt
Nam đã bắt đầu biến đổi rõ rệt, và đến thập niên 30 đã có đủ cơ sở cho nền văn
học hiện đại. Ở Việt Nam, sự khai thác kinh tế của thực dân Pháp và sự tiếp xúc
với Pháp, ‘giáo dục’ theo kiểu Pháp đã biến những đô thị của Việt Nam thành một
mô hình thu nhỏ của xã hội Pháp. Chữ quốc ngữ đã phát triển gần như hoàn thiện
đáp ứng vai trò chất liệu cho văn học hiện đại. Sự phát triển mạnh mẽ của báo
chí tạo đất cho các phong trào cách tân trên mọi phương diện xã hội. Về văn học,
các thể loại phát triển mạnh, nhất là tiểu thuyết và thơ. Trong đó, nhóm Tự lực
văn đoàn là một trong những văn đoàn có đóng góp lớn trong quá trình hiện đại
hóa văn học Việt Nam.
Nhật Bản là nước đầu tiên ở Châu Á bước vào con đường hiện đại
hóa, phát triển ngang hàng với các quốc gia phương Tây. Và Hàn Quốc trở thành mảnh
đất đầu tiên để Nhật thực hiện tham vọng của mình. Bước sang thập niên 1930, sự
phát triển của chủ nghĩa phát xít lan rộng, Nhật tăng cường đàn áp thuộc địa,
văn học vô sản Hàn Quốc đi vào thoái trào, các nhóm đi vào hoạt động riêng lẻ
và chủ trương tách rời chính trị, chuyên sâu vào nghệ thuật. Trong những nhóm
văn học nhỏ giai đoạn này, các thành viên của Gu-in-hoe là những người đi đầu
trong việc thể nghiệm bút pháp mới và cách tân ngôn ngữ.
Dựa trên điều kiện tương đồng về văn hóa lịch sử xã hội giữa
Hàn Quốc và Việt Nam, bài viết này so sánh hai nhóm văn học tiêu biểu của thập
niên 1930 ở Hàn Quốc và Việt Nam là Gu-in-hoe và Tự lực văn đoàn, tìm hiểu quan
niệm văn học ‘mới’ mà họ muốn thiết lập. Qua đó bài viết cũng cố gắng tìm hiểu
những tương đồng trong quá trình hiện đại hóa nền văn học của hai nước.
2. "Tự lực văn đoàn" và "Gu-in-hoe" của những năm 1930
2.1 Quá trình hiện đại hóa văn học trước 1930
Hàn Quốc, may mắn hơn Việt Nam vì đã có được chữ viết do
chính người Hàn sáng tạo vào năm 1443-chữ Hangul (vua Sejong, Chosun đời thứ
4). Tuy một thời gian bị cấm đoán và không được xem là chữ viết chính thức,
nhưng đến năm 1894, Hangul trở thành Quốc ngữ của người Hàn. Bước sang giai đoạn
đầu thế kỷ 20, chữ Hangul càng được lan rộng nhờ công của Hội nghiên cứu quốc
văn (thành lập năm 1907) và các học giả như Chu Si Kyung, Yoo Kil Jun, Nam Gung
Eok… Đây có thể nói là một trong những cơ sở quan trọng cho sự phát triển mạnh
mẽ của văn học hiện đại Hàn Quốc.
Thật ra, những thay đổi về hình thức thi ca đã có từ cuối thế
kỷ 18 [1], nhưng đó chỉ có thể xem như là sự thử
nghiệm, bước chuẩn bị cho sự đột phá về hình thức thơ sau này. Và tính đến trước
1908, chưa hề có một bài thơ phương Tây mang tính hiện đại được giới thiệu trên
báo chí Hàn Quốc. Và những sáng tác trong giai đoạn này chủ yếu vẫn theo hình
thức truyền thống là sijo, hangga, gasa, changga, thơ 4 dòng, và một số nhỏ
theo thơ thể mới. Văn xuôi trong giai đoạn này vẫn còn theo lối kể chuyện, và chủ
yếu mang tính khai hóa, giáo dục luân lý. Nhưng về hình thức đã dần bắt đầu xuất
hiện các thay đổi về thì của động từ và đại từ nhân xưng - một dấu hiệu của bút
pháp hiện đại. Phải đến những năm cuối của thập niên 1910, văn học Hàn Quốc mới
bắt đầu thật sự chuyển mình sau những sáng tác của các trí thức du học Nhật về
và những bài giới thiệu về văn học phương Tây. Tiểu thuyết viết theo hình thức
mới đầu tiên là『Huyết lệ』(Lee In
Jik, 1906), bài thơ được viết theo hình thức thơ mới đầu tiên là < Biển gởi đến
thiếu niên > (Choi Nam Son, 1908), bài thơ cận đại đầu tiên là < Trò chơi lồng
đèn > (Chu Yo Han, 1919) và tiểu thuyết cận đại đầu tiên là『Vô tình』(Lee Gwang Su, 1917) ra đời trong
giai đoạn này. Như vậy, có thể nói, những năm đầu của thế kỷ 20 là giai đoạn hình
thành văn học cận đại, chuẩn bị chuyển tiếp sang giai đoạn hiện đại hóa văn
chương Hàn Quốc.
Bước sang 1930, văn học Hàn Quốc có sự thay đổi rõ rệt hơn. Nền
kinh tế tư bản đã bắt đầu hình thành, văn hóa phương Tây, thông qua Nhật, đã
mang lại diện mạo mới cho các đô thị hiện đại, các tầng lớp xã hội mới xuất hiện(tư
bản, lao động, dân thành thị, trí thức thành thị v.v...). Sự khai thác triệt để
về mặt tài nguyên và nhân lực nhằm phục vụ cho các cuộc chiến của thực dân Nhật(1931,
1937) đã làm cho cuộc sống của người dân Triều Tiên thêm cùng quẫn. Chính sách
cai trị của thực dân Nhật có sự thay đổi lớn, chuyển từ chính sách văn hóa
chính trị, sang chính sách ‘Nhật-Hàn nhất thể’, hoàn toàn Nhật hóa Chosun. Với
sự kiểm duyệt, đàn áp mạnh mẽ về văn hóa, dòng văn học vô sản suy yếu dần và hầu
như kiệt quệ. Cả khuynh hướng sáng tác theo chủ nghĩa dân tộc cũng không còn mạnh
mẽ như trước. Nhưng một mặt, đây cũng là giai đoạn chín mùi cho văn học hiện đại
phát triển. Các trào lưu mới phát triển- kết quả của quá trình tìm tòi giải
phóng cái tôi, sự giàu mạnh của ngôn ngữ dân tộc, các cuộc vận động ngôn ngữ và
hoạt động sáng tác, đa trào lưu, tiếp thu triết lý phương Tây và phương Đông. Một
thời đại mới mở ra cho văn học, thoát khỏi lệ ước của văn học mang tính tư tưởng
chính trị, hay ủy mị của những năm 20, và chuyển sang những hướng tìm tòi mới
và đa dạng hơn, đi sâu vào nghệ thuật và có cái nhìn hiện thực một cách phê
phán hơn.
Việt Nam đầu thế kỷ 20, một xã hội tư bản manh nha phát triển
với trung tâm là các đô thị mới và các tầng lớp thành thị mới, đối lập với xã hội
nông thôn và những con người thôn quê theo kiểu cũ. Ảnh hưởng của nghệ thuật
phương Tây, nhất là Pháp đã mang lại những thẩm mỹ mới cho lớp thành thị, trí
thức. Mặt khác, việc phổ biến chữ Quốc ngữ đã tạo cơ sở cho sự phát triển văn học,
nhất là sau khi khoa cử được bãi bỏ vào năm 1918. Ngôn ngữ văn chương thay đổi,
ít từ Hán Việt, tăng từ thuần Việt (điều này cũng nhờ vào vai trò của báo chí),
ngôn ngữ đời sống đi vào văn chương, ngữ pháp thay đổi, vốn từ vựng gia tăng.
Đây là tiền đề cho sự thay đổi của phong trào thơ cả về hình thức(ngôn ngữ thơ,
niêm luật) lẫn nội dung(tư tưởng, cảm xúc). Tiểu thuyết hiện đại và các thể loại
sáng tác mới ra đời. Một mặt, sự phát triển của kỹ thuật in ấn và sự phát triển
của báo chí, sự xuất hiện tầng lớp viết báo, viết văn và tầng lớp độc giả là một
yếu tố nữa gắn liền với sự phát triển của văn học. Tình hình dịch thuật các tác
phẩm văn học phương Tây, nhất là Pháp cũng là yếu tố thúc đẩy quá trình hiện đại
hóa văn học(nhất là về mặt bút pháp, thể loại). Cũng như Hàn Quốc, những đổi mới
thế này đã có từ cuối thế kỷ 19. Nhưng Việt Nam muộn hơn, phải đến cuối những
năm 1920, phong trào ‘mới’ bắt đầu bùng nổ. Thế rồi sự thất bại của phong
trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh, sự đàn áp của thực dân mang đến tâm trạng hỗn loạn, lo
buồn cho xã hội. Văn học giai đoạn này vừa sôi nổi với những cách tân, vừa man
mác buồn trước hiện thực.
2.2 Sự
xuất hiện của ‘Tự lực văn đoàn’ và ‘Gu-in-hoe’
Năm 1931 và 1934, trải qua hai lần đàn áp gắt gao của thực
dân Nhật, KAPF cuối cùng bị giải thể vào năm 1935. Cùng với sự kiện này, dòng
văn học mang tính đấu tranh chính trị, xã hội hoạt động mạnh mẽ dưới ngọn cờ của KAPF từ giữa thập niên 20 đã suy yếu và tắt hẳn (ngoại trừ một số sáng
tác và công trình phê bình của Im Hwa, Lee Ki Yong, Kang Kyung Ae). Ngược với
chính sách thắt chặt văn hóa của thực dân Nhật, các phong trào quốc ngữ(do hiệp
hội Hangul tiên phong, nhận thức về ‘quốc ngữ=ngôn ngữ dân tộc’) nổ ra, các tạp
chí văn học mở rộng mảnh đất cho sáng tác và phê bình (tranh luận về bút pháp,
về hình thức và nội dung, về chủ nghĩa hiện đại, chủ nghĩa hiện thực, văn học
thuần túy v.v...). Bước sang thập niên 1930, hàng loạt các nhóm văn học nhỏ xuất
hiện, nhiều trường phái văn học nở rộ, mở ra một giai đoạn phát triển rực rỡ của
nền văn học đang trong quá trình hiện đại hóa. Các nhóm văn học đều phát hành tạp
chí riêng của nhóm, điển hình như - ‘Thi văn học phái (Shi-mun-hak-pa)’ với
≪Thi văn học≫ (1930), ‘Cửu nhân hội (Gu-in-hoe)’ với
≪Thơ và tiểu thuyết≫ (1933), nhóm 1934 với ≪Văn học tam tứ≫ (1934), ‘Hải ngoại văn học phái(Hae-oe-mun-hak-pa)’
với ≪Hải ngoại văn học≫, ‘Sinh mệnh phái (Saeng-myung-pa)’ với
≪Làng thi nhân≫(1937) v.v.... Ngoài ra còn có các tạp
chí tổng hợp ≪Shindongal≫ (1931), ≪Jogwang≫ (1935)
và các tạp chí chuyên văn học như ≪Munjang≫ (1939),
≪Nhân văn bình luận≫ (1939) v.v… Điểm chung của văn học
giai đoạn này đều hướng đến tính thuần túy của văn học(rời xa tính chính trị, tư
tưởng) và mặc dù hoạt động theo nhóm nhỏ nhưng sáng tác theo cảm hứng cá nhân.
Tuy ngay từ đầu Gu-in-hoe không đưa ra 10 tôn chỉ mục đích rõ
ràng như Tự lực văn đoàn, nhưng qua phần đề tựa của 9 thành viên trong tập san ≪Thơ và tiểu thuyết≫ (1936) [8] đã cho thấy quan điểm sáng tác và
văn chương của họ. Một điều lý thú là qua 10 tôn chỉ (Tự lực văn đoàn) và đề tựa (Gu-in-hoe)
ta có thể nhận ra những tương cảm giữa họ ① tình yêu cuộc sống, ② đề cao ngôn ngữ dân tộc, ③ sự dằn vặt của thời đại và trí thức,
④ hướng đến tự do, bản ngã và nghệ thuật.
Trên cơ sở này, bài viết phân tích những nét ‘hiện đại’ và ‘tự
chủ’ trong tác phẩm của hai nhóm Gu-in-hoe và Tự lực văn đoàn về mặt nội dung
và hình thức nghệ thuật. Đồng thời, bài viết cũng muốn nhấn mạnh vai trò của
báo chí và xuất bản trong việc xác lập quan điểm văn học mới của hai nhóm.
3. Xác lập ‘quan điểm văn học mới’ thông qua báo chí
(journalism)
Thật ra các sáng tác của các thành viên Tự lực văn đoàn
cũng như Gu-in-hoe rất khó xét vào một thế giới quan nhất quán. Mỗi thành
viên của hai nhóm đều có một phong cách khác nhau. Cho dù vậy, tại sao họ lại tập
trung vào một nhóm như Tự lực văn đoàn hay Gu-in-hoe? Đó chính là sự tập trung
của sức mạnh báo chí mà qua đó họ có thể khẳng định quan điểm chung về văn học
mà họ hướng đến, ‘hiện đại và tự chủ’. Cuối thế kỷ 19, báo chí bắt đầu xuất hiện,
và ra đời tầng lớp sống bằng nghề viết như đã đề cập qua ở trên. Và cũng từ đó,
sự hình thành văn đàn và quá trình hiện đại hóa văn học (ở cả hai nước) có quan
hệ mật thiết với báo chí, nhất là giai đoạn 1930.
Tờ báo cận đại đầu tiên của Hàn Quốc là ≪Hanseongsun-bo≫ (1883.10.31~1884.10.17), nhưng được
phát hành hoàn toàn bằng tiếng Hán, chủ yếu mang nội dung thông tin tình hình
chính trị và tư tưởng khai hóa, phục vụ cho tầng lớp trên. Mãi đến năm 1896, tờ
báo bằng tiếng Hangul đầu tiên mới ra đời, tờ ≪Báo độc
lập≫ (1896.4.7~1899.12.4) do hai học giả yêu nước Yoon Chi Ho và
Seo Jae Pil sáng lập. Tờ báo ra đời đã đánh dấu bước phát triển mới trong lịch
sử ngành báo chí cũng như xã hội Hàn Quốc. Sau đó, một loạt báo ra đời như ≪Maeil-shinbo≫(1898), ≪Jeguk-shinmun≫(1898), ≪Hwangseong-shinmun≫(1898), ≪Daehanmaeil-shinbo≫(1904), ≪Mansebo≫(1906, tờ báo đăng tiểu thuyết hiện đại
đầu tiên của Lee In Jik 「Lệ huyết血의 淚」), ≪Daehanminbo≫(1909), ≪Chosun-ilbo≫(1920), ≪Donga-ilbo≫(1920).
Gu-in-hoe, tự thân nhóm, cho rằng họ chỉ là một nhóm các bạn
hữu văn chương với nhau. Nhưng các thành viên của nhóm đa phần lại là những người
phụ trách các chuyên mục văn nghệ của các tờ báo lớn đương thời (Jeong Ji Yong,
Kim Ki Rim, Lee Tae Jun). Qua đó có thể nhận xét một điều rằng Gu-in-hoe là một
nhóm văn học vừa mang tính bạn hữu vừa mang tính ‘tập thể’, tính tư tưởng (ideology) [12]. Nói một cách khác, động lực sáng
tác của các thành viên của nhóm dựa trên sự rung động cảm giác của từng cá nhân
vừa gắn với tư tưởng chung của các bạn hữu trong nhóm, sáng tác của họ vừa có
tính đặc trưng của từng người vừa mang lại đặc trưng riêng của nhóm trong giai
đoạn này. Mỗi thành viên của nhóm đều theo đuổi cái đẹp của văn chương với cách
tiếp cận riêng, mang tính tự do cá thể nhưng cũng hình thành nên một tập thể
tiên phong giữ một vị trí quan trọng trong quyền lực mang tính chính trị xã hội (ở
đây là báo chí), thổi lên hồi còi tiên phong đối với văn đàn giai đoạn này. Về
điểm này, Gu-in-hoe vừa có vẻ ngoài tự do với quyền lực nhưng vừa mang tính tư
tưởng tập thể mạnh mẽ so với các nhóm văn học khác cùng thời. Và điều này, như
đã đề cập phía trên, có thể giải thích trong mối quan hệ chặt chẽ giữa văn đàn
và báo chí trong quá trình hiện đại hóa văn học.
Trong các thành viên của Gu-in-hoe, Jo Yong Man là trưởng
biên tập mục văn nghệ của báo ≪Maeil-shinbo≫, Lee Mu Young, Kim Ki Rim và Lee Tae Jun cũng đảm nhận vai
trò quan trọng của ba tờ báo lớn nhất bấy giờ là ≪Donga-ilbo≫, ≪Chosun-ilbo≫, ≪Chosunjungang-ilbo≫. Và điều này giúp củng cố không gian ‘sống’ cho các sáng tác
của nhóm. Nói một cách khác, hoạt động sáng tác của nhóm(hay quan điểm văn học
mới mà nhóm hướng đến) có thể được là nhờ vào không gian ‘báo chí’ (cụ thể là mục
văn nghệ) giai đoạn này. Ví dụ, luận buổi sáng> của Kim Ki Rim đăng
trên ≪Chosun-ilbo≫ (1935) và trở thành ‘người tiên phong
về lý luận cho chủ nghĩa hiện đại (modernism)’ có thể nói chính là nhờ vào quyền
lực báo chí mà ông có thể lôi kéo nhiều văn nghệ sĩ kiêm ký giả thời ấy. Hay tập
thơ kỳ lạ, khó hiểu ≪Ô giám đồ烏瞰圖≫của Lee
Sang được giới thiệu trong mục văn chương của báo ≪Chosunjungang-ilbo≫ (1934) chính là nhờ vai trò biên tập
báo của Lee Tae Jun và sự hỗ trợ của Kim Ki Rim và Jeong Ji Yong. Đó chính là sức
mạnh mà Kim Ki Rim và Jeong Ji Yong ví là ‘sức mạnh của chữ in活字’[13], hay nói cách khác là ‘sự ảnh hưởng
của báo chí’.
Khác với Gu-in-hoe, Tự lực văn đoàn có hẳn một tờ báo và một
tạp chí, một nhà xuất bản riêng của nhóm, phục vụ cho hoạt động của nhóm và cả
các sáng tác của thế hệ văn sĩ mới. Phải kể đến công đầu của Nhất Linh khi quyết
định tụ tập những bạn hữu cùng làm tờ《Phong hóa》(số 14,
22.9.1932) theo kiểu mới.《Phong hóa》mới tuyên
bố ‘làm (báo) theo những người viết báo bên Âu Mỹ’, tức là ‘phải căn cứ vào hiện
trạng, phải săn sóc đến dư luận, đến thời sự, phải là những bức tranh hoạt động
của xã hội trước mắt’, và ‘báo Phong hóa không phải của riêng người nào mà là của
chung hết thảy những người viết báo Phong hóa’.
Cũng như các thành viên của Gu-in-hoe, thuần thục ngôn ngữ thực
dân (Nhật, Pháp) và tiếng Anh, bản thân họ cũng đóng vai trò là dịch giả. Những
bản dịch này vừa ảnh hưởng đến quan niệm sáng tác của họ vừa là công cụ để rèn
giũa quốc ngữ. Và như vậy, có thể nói các thành viên của hai nhóm vừa là nhà
văn nhà thơ vừa phát huy được vị trí của mình trong giới báo chí để củng cố
‘không gian trình làng’ những sáng tác của họ, và khẳng định vị trí của mình
trên văn đàn.
4. Một số nội dung chính trong tác phẩm của hai nhóm
4.1 Hình ảnh đô thị và mô típ khách bộ hành
Ở Hàn Quốc những năm 1930, tiểu thuyết phát triển với nhiều đề
tài đa dạng và hiện đại hẳn về bút pháp. Tiểu thuyết đô thị, tiểu thuyết nông
thôn, tiểu thuyết thế sự, tiểu thuyết nữ giới, tiểu thuyết đại chúng, tiểu thuyết
lịch sử v.v… miêu tả đời sống xã hội thuộc địa Hàn Quốc bằng nhiều hình thái
khác nhau. Tác phẩm của Gu-in-hoe rất đa dạng, nhưng chủ yếu lấy bối cảnh đô thị
làm trung tâm.
Về thơ giai đoạn này chủ yếu có thể chia làm ba dòng chính [16], dòng thơ trữ tình (lyricsim) với các nhóm
chủ trương thơ thuần túy (pure peotry), dòng thơ có nội dung phê phán văn minh
hiện đại và đề cao sự thể nghiệm ngôn từ với các khuynh hướng thơ theo chủ
nghĩa hiện đại (modernism) và tiên phong (avant-garde), dòng thơ theo khuynh hướng
chủ nghĩa hiện thực. Đặc biệt là khuynh hướng thơ theo chủ nghĩa hiện đại phát
triển mạnh mẽ, nội dung phê phán những nét hiện đại, văn minh của cuộc sống mới.
Kim Ki Rim của Gu-in-hoe không những sáng tác theo khuynh hướng này mà còn là một
trong những người đưa ra cơ sở lý luận cho modernism.
Các thành viên của Gu-in-hoe cùng chia sẻ, đồng cảm với nhau
quan điểm văn chương phải là sự phản ánh hiện thực khách quan vừa phải là tiếng
nói phản ánh tâm tư của người nghệ sĩ trong xã hội thực dân. Ta có thể thấy qua
mô típ khách bộ hành trong các tác phẩm của họ, nhất là trong tiểu thuyết của
Park Tae Won, Lee Tae Jun và trong thơ của Lee Sang, Kim Ki Rim và Jeong Ji
Yong. Ở đây ta xem xét trên hai không gian - không gian thực tế và không
gian văn học (trong tác phẩm). Trên thực tế, những thành viên của nhóm thường tụ
tập tại các phòng trà, tiệm cà phê, trên đường đi bộ qua các đường phố của
thành phố Gyeongseong (Hán Thành). Và không gian hiện thực này một lần nữa được
chuyển tải vào trong tác phẩm của họ theo nhiều cách khác nhau. Chính đây là điểm
mà một số nhận định cho rằng đó là thái độ của những trí thức mềm yếu, bất lực.
Thế nhưng, xét ở góc độ khác, ta có thể đọc được một tâm trạng ‘phản kháng’ của
họ qua hai không gian này.
Gyeongseong, không gian chính trong các tác phẩm giai đoạn
này, vừa là thủ đô của Hàn Quốc, vừa là nơi đóng đô của chính quyền thực dân Nhật.
Đầu thế kỷ 20, đây là nơi tiếp thu nhanh nhất văn minh phương Tây thông qua Nhật,
và cũng là nơi thay đổi nhanh nhất, nơi diễn ra quá trình hiện đại hóa nhanh nhất. Các
phòng trà, tiệm cà phê của những con đường thành phố Gyeongseong đầu thế kỷ 20 ở
một góc độ nào đó có thể so sánh với Paris thế kỷ 19. Không gian ‘phòng trà’ trở
thành ‘không gian văn hóa’ cho các trí thức-những người hưởng sự giáo dục hiện
đại, là nơi cho văn nghệ sĩ có thể chia sẻ và thưởng thức nghệ thuật (văn
chương, hội họa, âm nhạc, phim ảnh) phương Tây. Điều này cũng không khác với
các thành viên của Gu-in-hoe. Đường phố Gyeongseong những năm 1930 đã có diện mạo
rõ ràng của một đô thị hiện đại. Xe hơi và xe kéo tay, tiếng còi lanh lảnh của
xe điện, tiếng rít máy của xe lửa, các bảng hiệu tiếng Hangul và tiếng nước
ngoài, các tiệm đồ Tây, bách hóa, tiệm cà phê, rạp hát, cửa hàng dụng cụ âm nhạc v.v… Những điều mới mẻ này mang đến cho họ những tình cảm mới, những tư tưởng mới.
Khơi gợi trong họ những cảm xúc mới về đô thị, về cuộc sống mới. Thế nhưng họ
nhanh chóng nhận thức sự tồn tại của bản ngã trong không gian hiện đại này, sự
đè nén, tù túng của con người trong xã hội thuộc địa. Họ nhận ra những mặt trái
của xã hội, chỉ là sự ‘bắt chước’ những đô thị của đế quốc, nơi mà mọi giá trị
đều có thể mua bán, và cuộc sống được mô tả trong hai chữ ‘mệt mỏi’ và ‘tuyệt vọng’.
Họ đứng trong hai dòng cảm xúc đó, vừa thôi thúc bởi ảo tưởng về hy vọng nghệ thuật
mới, vừa nung nấu tình cảm của dân tộc và có cái nhìn phê phán sự hiện đại mang
màu sắc thực dân này. Họ quay sang xem xét các khía cạnh cuộc sống đô thị trong
vòng quay thường nhật của nó mà văn học trước đó ít quan tâm đến.
Tiểu thuyết「Một ngày của nhà văn Gubo,「Phong cảnh ven sông」của Park Tae Won là những tác phẩm tiêu biểu. Tác phẩm đầu miêu
tả cảnh thành phố trải ra trước mắt bạn đọc như chính nó qua con mắt bàng quan
của nhà văn Gubo. Song song đó là mạch tâm trạng của tác giả. Nhân vật chính là
một nhà văn, ra khỏi nhà từ sớm và dạo quanh tất cả các ngóc ngách của thành phố
và đến tối lại quay về nhà. Người bạn đồng hành của anh là quyển vở để ghi chép
lại những cảnh vật, những con người, những sự kiện trên đường để tìm kiếm mô
típ cho quyển tiểu thuyết mà anh đang muốn viết lại theo một cách mới. Còn tác
phẩm thứ hai miêu tả thành phố Seoul và những con người thành thị đủ mọi tầng lớp
và cuộc sống đang diễn ra quanh con suối Cheonggye. Nó như một bộ phim gồm nhiều
toàn cảnh của thành phố này. Với thủ pháp ghép cảnh (montage), tác giả đồng thời
cho ta thấy hai không gian, một đô thị hiện đại được miêu tả khách quan, và một
không gian đô thị khác trong tâm trí của tác giả mà trong đó ta có thể cảm thấy
sự bất lực, mất mát của trí thức thuộc địa.
Mô típ khách chinh phu và đô thị phồn hoa có lẽ rõ nét hơn
trong thơ của Thế Lữ. Nếu truyện ngắn của ông là những miêu tả về vẻ đẹp làng bản,
vùng cao thì những bài thơ như <Trả lời>, <Tự trào> v.v… là lời tâm
sự về cuộc sống ảo vọng của chốn Hà thành, đầy tiếng ‘còi ô tô, chuông xe điện’
nhưng ‘chẳng có chút nào thi vị’, ‘người thì chen chúc tranh kiếm kế sinh
nhai’. Ông mơ mộng tìm lại nàng Ly-tao của ‘chốn tiên bồng’ nhưng vẫn không muốn
xa rời đô thị. Đó là mâu thuẫn của thi nhân cũng như trí thức đương thời. Họ vừa
say mê, vừa chán ngán cái ‘phồn hoa’ của đô thị.
4.2 Tâm trạng u uất và hai tiếng cười phê phán
Những nhà văn, nhà thơ chính là những người nhạy cảm với hiện
thực xã hội nhất. Họ u uất trước hiện thực, nhưng cũng nhanh chóng tìm cách đối
kháng với nó. Các thành viên của Gu-in-hoe và Tự lực văn đoàn đã dùng tiếng cười
để mỉa mai cái hiện thực đó.
Tập thơ《Khí tượng đồ氣象圖》của Kim
Ki Rim là một trường thơ phê phán chủ nghĩa hiện đại phương Tây và quá trình hiện
đại của xã hội Hàn Quốc. <Bình minh của thế giới>, <Phong cảnh nhuốm bệnh>, <Bài ca vành sắt> , <Khí tượng đồ> v.v... miêu tả những thay đổi vật
chất hiện đại của Phương Tây đã bành trướng khắp nơi như một cơn bão quét qua
xã hội Hàn Quốc. Sự tham vọng của đế quốc phương Tây được ông ví như “giấc mơ của
bò bít tết (beefsteak) tham lam/ giấc mơ của thịt băm (ham) ngạo mạn”. Tập thơ gồm
7 phần. Phần 1 kể về văn minh hiện đại phương Tây, phần 2 là sự vươn rộng của
chủ nghĩa đế quốc, phần 4~6 miêu tả cơn bão phương Tây mang đến sự hỗn loạn cho
phương Đông, và phần cuối cùng lại là bài ca về hy vọng trên đống tro tuyệt vọng
“Hãy thoát ra/ chúng ta mạnh mẽ như thái dương/ giấu bóng trong ánh sáng/ nuốt
chửng nỗi buồn/ đốt cháy bóng đêm”.
Tứ giác trong tứ giác trong tứ giác trong tứ giác trong tứ giác./
Vòng tròn của tứ giác vận động vòng tròn của tứ giác vận động vòng tròn của tứ giác./…
Vườn sân thượng. Những tiểu thư (Mademoiselle) đang bắt chước con khỉ [17]. (trích)
Những năm cuối đời của mình, nhà thơ Lee Sang đã quyết định
sang Nhật. Tại sao ông phải sang tận đấy, trong khi những sáng tác trước
đó của ông đã tỏ rõ sự phê phán chủ nghĩa hiện đại. Có phải ông đi tìm bản chất
của hiện đại, của chủ nghĩa thực dân ẩn sau hai từ ‘hiện đại’, hay đi tìm con
đường khắc phục chủ nghĩa hiện đại thực dân đó. Lee Sang đã đến Tokyo. Thế
nhưng ấn tượng đầu tiên về thành phố hiện đại của thực dân Nhật là ‘một thành
phố đầy mùi xăng dầu’. Ông than lên trước sự trái ngược của thành phố hiện đại
nhất của Nhật này.
Những người dân ở đây được giáo dục rằng ga độc còn đáng sợ
hơn cả cơn hồng thủy của Noa, nói thật ra họ cũng đi bằng tàu điện ngầm thay
cho đường bộ về nhà. Hỡi ánh trăng của Lý Thái Bạch! Ngươi chắc cũng thích cánh
đồng đã biến mất cùng số phận với thế kỷ 19 biết bao nhiêu. (trích 「Đông kinh」)
Trong thư gởi cho bạn thơ Kim Ki Rim từ Tokyo, Lee Sang ông tả
lại cho bạn thơ về cảm nhận của ông về thế giới này. Những con người ‘quyện đãi倦怠(mệt mỏi và lười biếng)-đặc trưng của con người hiện đại, là
biểu hiện của căn bệnh quá độ của tự ý thức’, ‘không khác gì những xác chết’. (「Quyện đãi倦怠」1936), phố xá với ‘những bách hóa cao
ngất chóng mặt’ và ‘các boys và girls bạch nhãn thị白眼視’(「Đông Kinh」1939). Các tác phẩm cuối cùng của ông
đều nhắc đi nhắc lại “không có thiên thần ở đâu cả”. Tiếng cười mỉa mai của ông
không có cơ hội trở thành tiếng cười vui. Tuyệt vọng và cái chết là kết thúc của
nhà thơ lỳ lạ như cái tên của ông, Lee Sang [18].
Các phóng sự, ký (Hoàng Đạo, Nhất Linh, Thạch Lam), các hí họa (thông
qua nhân vật Lý Toét, Xã Xệ), các bài thơ trào phúng của Tú Mỡ đã lột tả một
cách chính xác những khía cạnh của xã hội nửa thực dân nửa phong kiến lúc bấy
giờ. Những bức hí họa hay thơ trào phúng của《Phong hóa》chính là điểm rất ‘hiện thực’ của nhóm - ‘cái cười’ châm biếm.
Độc giả qua ‘cái cười’ đã nhận thấy những cái cổ hủ, lạc hậu cần ‘cải cách’, cần
‘cách tân’ trong xã hội, và thậm chí trong chính bản thân của mỗi người. Một nét
rất hiện thực của nhóm nữa, phải kể đến chuyên mục phóng sự của tờ《Ngày nay. Họ đã phần nào làm được cái việc mà
chính nhóm tự cho là ‘sẽ đưa các bạn đi từ rừng đến bể, từ thành thị đến thôn
quê xem các trạng thái hiện có trong xã hội’ [19].
4.3 Giải phóng cái tôi
Một điểm chung của hai nhóm là đi sâu vào ‘cái tôi’. Thế
nhưng cách thể hiện ‘cái tôi’ trong hai nhóm hoàn toàn khác nhau. Trong sáng
tác của Tự lực văn đoàn ‘cái tôi’ gắn với nhu cầu cần giải phóng của cá nhân [20] và chính vì vậy mà nó có màu sắc
lãng mạn. Đó là nhu cầu về tự do(trong tình yêu, trong bản thể), hướng đến một
lý tưởng mới của những thanh niên được giáo dục theo kiểu mới và quen với nếp sống
đô thị, nhu cầu thể hiện mà không bị bó buộc bởi rào cản cũ (tình cảm, tư tưởng).
Đây vừa là sự mở đường cho sáng tạo nghệ thuật, và cũng là yếu tố hình thành
tính độc đáo riêng biệt của mỗi tác giả. Như nhiều nhận định, giọng văn của Tự
lực văn đoàn vẫn còn mang màu sắc lãng mạn, nhưng sự lãng mạn đó không còn màu
sắc u buồn như thế hệ trước bởi còn thêm chất giọng văn trong sáng của Thạch
Lam, phê phán của Hoàng Đạo, hiện thực của Khái Hưng, Nhất Linh, phiêu lưu, kỳ
bí của Thế Lữ.
Trong khi đó, ‘cái tôi (na, ja-a)’ trong sáng tác của
Gu-in-hoe thường mang tính hai mặt, hoặc tách làm hai bản ngã, một cái tôi hiện
thực (mang tính xã hội) và một cái tôi trong thế giới khác (mang tính tự sự).
Trong thơ của Lee Sang, đó là ‘tôi của thế giới bên ngoài’ và ‘tôi trong gương’
(<Gương>). Trong truyện của Park Tae Won đó là cái tôi đang chuyển động
theo cuộc sống đô thị thường nhật, và một cái tôi khác trong mạch tư tưởng của
tác giả. Hai cái tôi này, mở rộng hơn, đó chính là tính hai mặt của xã hội thuộc
địa. Hai cái tôi này bị ngăn cách, ‘tôi bên ngoài không thể bắt tay với tôi
trong gương’, ‘cái tôi trong mạch tư tưởng chưa thích ứng với những thay đổi của
hiện thực’, nhưng thật ra vốn chúng không phải là hai cái tôi đối lập. Cần phải
có một sức mạnh (hay một tư tưởng?) đánh tan bức vách ngăn cách đó, để dung
hòa (hay giải phóng?) cái tôi.
Cái tôi trong sáng tác của các văn sĩ Việt Nam trong giai đoạn
này mang tính giải phóng (chủ nghĩa cá nhân) nên gắn với cả nhân vật nam và nữ.
Trong sáng tác của Tự lực văn đoàn, nhân vật nữ vừa là chủ thể của ‘cái tôi’(nhận
thức nhu cần muốn giải phóng tình cảm, xác thịt…), vừa là khách thể (đối tượng cần
được giải phóng ‘cái tôi’…). Trường hợp đầu ta có thể thấy trong các tiểu thuyết
ái tình của Nhất Linh và Khái Hưng, các nhân vật nữ chính dằn vặt giữa cũ và mới,
ràng buộc và giải phóng, họ khao khát được thoát mình để tự do với những nhu cầu
của người phụ nữ. Nhưng đa số các nhân vật nữ trong truyện ngắn của Tự lực văn
đoàn chỉ đóng vai khách thể trước cái nhìn của nhân vật nam - chủ thể. Họ tượng
trưng cho cái cũ, nông thôn, là rào cản sự giải phóng của chủ thể nam, hoặc là
đối tượng cần được giải phóng khỏi những rào cản cũ, thế nhưng chuyện thường kết
thúc bằng cái chết của họ (Khái Hưng「Dưới ánh trăng, Thạch Lam「Đêm sáng trăng」). Hai hình ảnh đối lập này có thể thấy qua hình ảnh của Lạch
và Bìm trong truyện ngắn 「Hai chị em」của Nhất
Linh.
5. Vài nét nghệ thuật trong sáng tác của hai nhóm
5.1 Say mê nghệ thuật phương Tây
Cùng một thời gian, tại hai không gian địa lý khác nhau, hai
nhóm văn học - Tự lực văn đoàn và Gu-in-hoe- lại cùng chia sẻ sự đồng cảm về niềm
say mê các môn nghệ thuật (âm nhạc, hội họa, phim ảnh, kịch v.v…), và nhất là
Pháp bởi họ cùng đam mê cái đẹp. Thế nhưng đó chỉ là chất xúc tác cho hoạt động
sáng tác của họ. Chính trong các sáng tác của thành viên hai nhóm cũng cho thấy
rõ điều này.
Một điều hẳn nhiên là dưới chính sách giáo dục của thực dân,
các nhà văn nhà thơ giai đoàn này đều giỏi tiếng Pháp cũng như quốc ngữ. Họ học
văn học cổ điển Pháp trong nhà trường, đọc sách báo hiện đại bằng tiếng Pháp.
Trong không khí ảm đạm của xã hội thuộc địa, họ đã gặp các nghệ sĩ phương Tây.
Nhưng mỗi người lại có cách tiếp nhận và sự quan tâm riêng. Các thành viên Tự lực
văn đoàn đặc biệt quan tâm đến nghệ thuật Pháp. Họ đi từ chủ nghĩa lãng mạn thế
kỷ 19 với Chateaubriand, Huygo, Musset, Lamartine đến Gautier, Henri Rousseau,
rồi đến Baudelaire Andre Gide. Trong các sáng tác của họ, ban đầu cũng thấp
thoáng hình ảnh của phương Tây, nhưng rồi nó nhanh chóng bị nhấn chìm trong
chính bản sắc của nhà văn, nhà thơ.
Và một sự tích cự trong việc say mê và tiếp thu cái hay (nghệ
thuật và khoa học) phương Tây một cách tự chủ, Tự lực văn đoàn đã đưa mỹ thuật
và âm nhạc lên báo, đến gần với công chúng. Trong các sáng tác của họ, ta cũng
dễ bắt gặp hình ảnh ‘nàng mỹ thuật’, ‘nàng Ly tao’ ( lời thơ Thế Lữ). Họ
cũng xây dựng các nhân vật trí thức (thậm chí ở thôn quê) hiện đại, thành thạo
nhạc cụ hiện đại (dương cầm,..), biết vẽ tranh, vừa thưởng thức cà phê vừa đọc
sách, ngắm cảnh.
Sự quan tâm đến nghệ thuật phương Tây, nhất là Pháp cũng dễ
dàng nhận thấy qua các tác phẩm của Gu-in-hoe. Như đã đề cập phần trên, những
năm 1930 đường phố Gyeongseong như một hình ảnh mô phỏng Paris. Và các phòng
trà, các tiệm cà phê và thậm chí cả đường phố mang vẻ hiện đại trở thành không
gian văn hóa của các trí thức văn nghệ sĩ Choson, hình thành nên ‘văn hóa phòng
trà’ trong cả cuộc sống hiện thực và trong sáng tác của họ. Điều này càng đậm
nét trong các tác phẩm của Gu-in-hoe. Bởi hơn ai hết, họ là những văn nghệ sĩ
đam mê cái đẹp của nghệ thuật và hiểu chân giá trị của nó. Nhà thơ Jeong Ji
Yong, đầu những năm 1930 ông tham gia sáng tác cùng nhóm Thi văn học
phái (Shimunhakpa) [21], nhưng các sáng tác của ông được xếp vào
chủ nghĩa hiện đại (modernism), cụ thể là chủ nghĩa hình ảnh (imagism). Thơ ông đầy
hình ảnh hội họa nhưng không biểu lộ cảm xúc cá nhân như thơ lãng mạn hay trữ
tình. Những bài văn xuôi của ông là những bức tranh về một Gyeongseong hiện đại
mang nét nghệ thuật. Hình ảnh người thanh niên ngậm tẩu thuốc lá Modoros
trong màn sương cảng trong 「愁誰語 1-3」, tiệm cà
phê ‘La Bohem’ trong 「平壤 1」, phòng trà
Robin trong 「Những cô nàng kẻ môi trong phòng
trà 」. “Hội họa, điêu khắc, âm nhạc, múa
không thể không phải là chị em gần gũi của thi ca.” (Jeong ji Yong, <Ủng hộ
thơ>). Trong một không gian nghệ thuật này, người nghệ sĩ có thể đạt cảm hứng
về một nghệ thuật khác. Trong tác phẩm 「平壤 1」, Jeong Ji Yong ngồi trong quán cà phê La Bohem, nghe tiếng
nhạc du dương từ máy hát đĩa, và khi ngắm bức tranh của Modigliani, nhà thơ đã
cảm nhận một sự giao hòa cảm hứng (inspiration).
Chủ quán Phương lan trang芳 蘭 莊」. Ngay tên gọi của quán trà của ông cũng thể hiện phong cách
chơi chữ của ông như trong thơ (chim nhạn, 69). Đó cũng là một cách ông nhạo
báng, mỉa mai những dục vọng cá nhân của con người trong xã hội hiện đại.
5.2 Cách tân ngôn ngữ
Sự thể hiện cái tôi đi đôi với nhu cầu cách tân ngôn ngữ. Tự
lực văn đoàn và Gu-in-hoe đã góp phần quan trọng trong việc làm giàu ngôn ngữ
dân tộc với những sáng tác của họ. Trong 10 tôn chỉ của Tự lực văn đoàn, tôn chỉ
số 4 và 5, 6 cho thấy quan niệm của nhóm về cách tân ngôn ngữ. Thay vì dùng
ngôn ngữ khó hiểu của thế hệ trước, họ chủ trương dùng thứ ngôn ngữ gần
gũi với đời sống thường nhật, hạn chế dùng từ ngoại quốc mà thay vào đó là từ
thuần Việt. Về mặt cách tân ngôn ngữ, phải kể đến công của nhà thơ Xuân Diệu
trước hết. Thơ ông là cả một kho tàng ngôn ngữ mới lạ, lóng lánh nhưng rất dễ
truyển cảm, gần gũi không những trong thế hệ của ông mà còn đến tận ngày nay.
Ngôn ngữ thơ vừa tượng thanh vừa tượng hình, truyền tải trọn vẹn cái đẹp của cuộc
sống, ví dụ như ‘tháng giêng ngon như một cặp môi gần’ (<Vội vàng>), ‘trên
đồng lỏng lẻo khói giờ cơm’ (<Xuân rụng>), ‘đôi nhánh khô gầy xương mỏng
manh’ (<Đây mùa thu tới>) v.v…, hay tràn ngập sự sống với những động từ
mạnh như ‘uống tình yêu’ (), ‘cắn xuân hồng’ (<Vội vàng>) v.v…đôi khi
mang tính triết lý như ‘cái bay không đợi cái trôi’ (<Đi thuyền >) v.v… Những
lời thơ nghe tưởng xa lạ, nhưng đó chính là những ngôn từ lấy ngay trong từ ngữ
hàng ngày của chúng ta.
Cùng với bút pháp miêu tả tâm lý nhân vật, miêu tả cuộc sống
hiện thực và thiên nhiên một cách chân thực, ngôn ngữ trong tiểu thuyết của Tự
lực văn đoàn cũng đạt đến độ nhuần nhuyễn, hiện đại, gãy gọn. Những câu văn mạch
lạc của họ đến nay ta đọc vẫn không cảm thấy lạ. Mỗi thành viên với phong cách
độc đáo riêng của mình có một đóng góp riêng cho vốn từ vựng dân tộc.
Trong quá trình hiện đại hóa thi ca Hàn Quốc, nhà phê bình
Paek Cheol khi nhận định về kỹ thuật và cảm xúc - những đặc trưng quan trọng của
thơ ca hiện đại - ông đã đưa nhà thơ Jeong Ji Yong lên hàng đầu, trước cả nhà
tiên phong Kim Ki Rim. Và chính bản thân Kim Ki Rim cũng ca ngợi rằng trong cảm
xúc Jeong Ji Yong “là nhà thơ vừa đồng thời khai phá nên lịch sử mới của thơ hiện
đại, vừa có công đặc biệt trong việc làm nên ngôn ngữ thơ hiện đại mang tính
Choson một cách hoa mỹ”. Nhà phê bình Kim Hyun cũng cho rằng “Jeong Ji Yong là
nhà thơ Hàn Quốc đầu tiên có thể chế ngự được cảm xúc đến mức độ có thể”. Đó
chính là điểm khác biệt, mới của nhà thơ so với dòng thơ đầy những biểu hiện buồn,
ca thán, lâm ly trước đó. Thật ra từ 1926, với bài thơ đầu tay <Cà phê
France> đã cho thấy những nét mới. Trong những bài thơ sáng tác giai đoạn
1920, ông cố ý dùng một số từ nước ngoài như - cà phê, France, Bohemian, necktie
v.v... - đó cũng là một nét mới. Nhưng ở đây cần lưu ý thái độ của ông trong
cách dùng ngôn ngữ thơ. Bởi những từ nước ngoài này đi cùng với hình ảnh đô thị
và cuộc sống hiện đại, nhưng được nhìn qua lăng kính của một trí thức bị thực
dân với cái nhìn mỉa mai, phê phán.
Bản thân chủ soái của phong trào thơ hiện đại Kim Ki Rim luôn
nhấn mạnh các mới của thơ hiện đại so với thơ thời kỳ trước chính là ngôn ngữ
thơ [22]. Nhưng trong ‘việc cách tân ngôn ngữ
thơ’, Kim Ki Rim và Jeong Ji Yong có sự khác biệt nhau. Thơ Kim Ki Rim không phải
là những từ ngữ gần gũi với cuộc sống thực tế, mà nó là ngôn ngữ tri thức cô đọng
trong đầu của nhà thơ. Còn Jeong Ji Yong thì cho rằng “ngôn ngữ thơ không phải
là ngôn ngữ của một nước phát triển mà chính là tiếng nói của dân tộc, không phải
là ngôn ngữ của một đất nước xa lạ mà chính là ngôn ngữ của đời sống”.
Lòng cô đơn// Để một ngày//
Gọi biển -
Trên biển// Màn đêm// Đang bước đến.//
(1927)
Biển bốn bề tứ tung// Định trốn chạy đấy ư//
Như bầy thằn lằn xanh// Nhộn nhạo nháo nhào//
Những chiếc đuôi thật khó// Không thể nào bắt được.//
(1935)
Hai bài thơ của Jeong Ji Yong cùng một chủ đề - Biển. Thế
nhưng bài thơ đầu viết vào những năm 1927 ta vẫn còn thấy hơi hướng trữ tình của
chủ thể trong đó, ngôn ngữ thơ tràn đầy cảm xúc. Nhưng đến bài thơ sau (1935)
chỉ còn hình ảnh của biển trong con mắt người quan sát, ngôn ngữ thơ rất hình ảnh,
sinh động. Ông giữ khoảng cách với thiên nhiên và quan sát nó. Thiên nhiên
trong thơ ông được tái hiện như chính nó, với vẻ đẹp tự nhiên vốn có của nó,
không bị bước chân hay cảm tính của con người xen vào.
Còn nhà thơ Lee Sang, các tác phẩm của ông là những câu đố kỳ
lạ về các con số và hình học. Vốn xuất thân là một kiến trúc sư, ông vận dụng
nhiều ngôn ngữ tự nhiên vào ngôn ngữ thơ. Thơ ông là sự tổng hợp những kiến thức
về số học, hình học, ký hiệu học, biểu thức v.v… Ông đặc đề cập đến số 4 và
số 13 trong nhiều bài thơ và truyện ngắn. Đây phải chăng là một cách ông
phản kháng(phê phán?) những quan niệm lỗi thời của phương Đông (số 4 tiếng Hàn
phát âm giống chữ ‘tử’) và phương Tây (kỵ số 13).
1
2 3
1
.
. .
2
.
. .
3
.
. .
3
2 1
3
.
. .
2
.
. .
1
.
. .
∴ nPh = n (n-1) (n-2)…… (n-h+1)
(bản số 3)
Trên là một bài thơ tiêu biểu cho cách sáng tác của Lee Sang.
Cách dùng các con số, công thức, và đặc biệt là cách viết không cắt quãng. Ông
hay đưa các công thức toán vào trong thơ như một cách phê phán tính máy móc của
phương Tây. Ngôn ngữ thơ tưởng như trò đùa của thi sĩ nhưng lại đầy tính triết
lý. Não, cánh quạt, vận động, quay tròn. Có lẽ chưa ai có cách ví von kỳ lạ như
ông. Có thể đó là một tư tưởng vĩ đại, nhưng cũng có thể chẳng là gì cả
ngoài trò đùa con chữ của nhà thơ. Chính vì vậy, đến nay, tư tưởng kỳ lạ của
ông vẫn còn là ẩn số với các nhà nghiên cứu không những giới văn học mà cả giới
kiến trúc, thiết kế… thậm chí cả giới lịch sử.
5.3 Bút pháp miêu tả (thiên nhiên, cuộc sống và tâm lý
nhân vật)
Về mặt bút pháp, một điều không thể phủ nhận là họ đã học hỏi
được nhiều ở Phương Tây. Và một điểm khiến các nhà văn, nhà thơ của hai nhóm
tuy hoạt động cùng một nhóm nhưng lại tạo được phong cách riêng so với những
thành viên khác và với những tác giả đương thời chính là sự say mê các
môn nghệ thuật (cả của phương Tây) như đã đề cập ở trên và biết vận dụng chúng một
cách sáng tạo vào trong sáng tác của mình.
Ở Hàn Quốc, sang những năm 1930, tuy KAPF đã giải thể, nhưng
các phê bình về tiểu thuyết vẫn xoay quanh đề tài chủ nghĩa hiện thực (realism) (quan
hệ giữa cá nhân và xã hội, đạo đức nhà văn, khắc phục hiện thực v.v...). Song, sự
phát triển của tiểu thuyết với bút pháp theo khuynh hướng chủ nghĩa hiện đại đã
tạo nên bước mới cho sáng tác. Tiểu thuyết theo khuynh hướng hiện đại(modernism)
miêu tả cuộc sống thường nhật nhưng đi sâu vào tính cá thể, cảnh quan đô thị, vấn
đề giới v.v… Về bút pháp, tiểu thuyết giai đoạn này chú trọng ‘miêu tả’ hơn
là ‘kể chuyện’. Tiểu thuyết của Gu-in-hoe là những đại diện xuất sắc nhất cho
khuynh hướng sáng tác mới này.
Về mặt thi ca, trái ngược với thi ca mang tính chính trị của
KAPF, đầu những năm 1930 nhóm Thi văn học phái ra đời chủ trương thi ca thuần
túy, cho rằng thi ca phải bắt nguồn từ cảm xúc của cá nhân, là kết tinh của
tinh thần và tình cảm thi nhân, đề cao tính nhạc. Muộn hơn một chút, các khuynh
hướng thơ theo modernism phát triển với sự thử nghiệm bút pháp mới, ức chế cảm
xúc chủ quan, duy lý (intellectualism), miêu tả hình ảnh đô thị, đề cao tính
hình tượng của ngôn ngữ, đi sâu vào tìm hiểu sự sống và con người. Kim Ki Rim của
Gu-in-hoe không những sáng tác theo khuynh hướng này mà còn là một trong những
người đưa ra cơ sở lý luận cho modernism (「Thái độ chủ
nghĩa duy lý trong sáng tác thơ」(1933),「Thi luận
buổi sáng」(1935)). Ông phê phán sự lạc hậu của
nho giáo và phong kiến và kêu gọi xã hội hiện đại Hàn Quốc cần tình cảm mới
theo nhu cầu của thời đại. Ông phê phán tính ướt át của chủ nghĩa lãng mạn và tính
chính trị của văn học vô sản và cho rằng thơ viết ra không phải dựa trên cảm
tính mà phải dựa trên lý tính [23].
Về không gian tiểu thuyết, Gu-in-hoe chủ yếu là không gian đô
thị, trong khi Tự lực văn đoàn vừa có không gian đô thị vừa không gian nông
thôn. Điều này ảnh hưởng đến cách xây dựng nhân vật, hành động và tâm lý nhân vật,
chủ đề của tác phẩm. Đây là sự khác biệt lớn giữa hai nhóm. Không gian trong tiểu
thuyết của Park Tae Won gắn với cách miêu tả, dẫn dắt câu chuyện. Ví dụ, trong
truyện「Một ngày của nhà văn Gubo」, không gian tiểu thuyết được xâu dựng theo trình tự như sau:
không gian ở nhà (đối thoại giữa con và mẹ) àkhông gian trên phố (cảnh những
thanh niên trông có vẻ hạnh phúc) àga xe lửa (nhớ về thời xưa, bạn cũ) à ngân
hàng (cảm giác cô độc) à phòng trà (với bạn văn chương) v.v… Hay trong truyện「Đôi cánh」của Lee Sang, sự xác lập không gian gắn
với sự hình thành tâm lý của nhân vật. Ở nhà ‘tôi’ là kẻ sống bám vào ‘vợ’ - kiếm
tiền bằng nghề bán thân à trong phòng mình, tôi như con thú nhồi bông trong bốn
bức tường, suốt ngày bị vợ cho uống thuốc ngủ à phòng của vợ là một không gian
hoàn toàn khác, sự đối lập càng khiến nhân vật khát vọng có đôi cánh để thoát
ra khỏi không gian này à ra ngoài đường phố, ga xe lửa, tiệm bách hóa, tôi lại
càng thấy mình cô độc à kết cục tôi leo lên sân thượng của tiệm bách hóa và ‘cất
cánh bay’.
6. Kết luận
Lịch sử dân tộc và lịch sử văn học của Việt Nam và Hàn Quốc
có những điểm tương đồng kỳ lạ. Và có lẽ điểm tương quan lớn nhất giữa hai nước
đó chính là giai đoạn thuộc địa. Quá trình hiện đại hóa văn học của hai nước
chính vì thế cũng có nhiều điểm tương đồng.
Cuối thế kỷ 19, hai nước (dù có sự chênh lệch về thời điểm và
hoàn cảnh) bắt đầu bước vào quá trình hiện đại hóa. Thế rồi sự xâm lược của thực
dân đã khiến quá trình đó trở nên phức tạp hơn trước nhiều nhiệm vụ lịch sử,
nhiều tác động nội tại và ngoại tại. Nhưng, đồng thời cùng với sự phát triển của
ngôn ngữ dân tộc, của báo chí và sự thay đổi trong cơ cấu xã hội do tác động của
bên ngoài đã thúc đẩy nhanh quá trình hiện đại hóa văn học. Xét trên khía cạnh
từng là đối tượng của chủ nghĩa thực dân, quá trình hiện đại hóa của Việt Nam
và Hàn Quốc vừa có nhiều điểm tương đồng vừa khác biệt do lịch sử, truyền thống
và chính sách thực dân của từng nước.
Hàn Quốc có vẻ đi sớm hơn Việt Nam, với chữ Hangul có lịch sử
lâu đời hơn. Chính sách thực dân khiến hoạt động văn chương chịu ảnh hưởng của
hai thứ tiếng, Hangul và Nhật. Trong khi Việt Nam, chữ quốc ngữ ra đời muộn hơn
và phải đến đầu thế kỷ 20, chữ quốc ngữ mới chính thức thay thế cho chữ Hán.
Bên cạnh đó, sự giáo dục ngôn ngữ của nước thực dân, một mặt, đã giúp các trí
thức Hàn Quốc và Việt Nam tiếp cận trực tiếp một cách dễ dàng hơn với nguồn tri
thức, thông tin phương Tây thông qua báo chí, sách vở, và qua kinh nghiệm du học.
Bước sang những năm 1930, sự trải nghiệm cuộc sống đô thị và
sự phát triển của chủ nghĩa tư bản là điểm khởi đầu cho sáng tác của tác giả.
Sáng tác của các thành viên Tự lực văn đoàn và Gu-in-hoe không thể bị đánh giá
đơn thuần là sự ảnh hưởng của văn học phương Tây, mà thậm chí tác phẩm của họ
là sự đối kháng với xã hội thực dân với một hình thức văn học mới (khác với thời
kỳ trước) không kém gì dòng văn học theo khuynh hướng chủ nghĩa dân tộc hay chủ
nghĩa hiện thực xã hội với quan điểm văn học ‘hiện đại’ và ‘tự chủ’.
Tính hiện đại do chủ nghĩa thực dân mang lại có tính hai mặt,
vừa mới lạ vừa áp bức, và chủ thể thuộc địa cũng tiếp nhận nó trên hai mặt, vừa
say mê vừa đối kháng. Các thành viên của Gu-in-hoe và Tự lực văn đoàn đều là những
trí thức nhận sự giáo dục của thực dân, có khả năng tiếp cận trực tiếp với văn
học phương Tây và văn học của thực dân. Họ say mê nghệ thuật ‘mới’, tiếp thu
nó, nhưng không ‘copy’ nó. Các sáng tác của họ là sự thể nghiệm mới, cách tân về
cả hình thức và nội dung mang tính hiện đại, nhưng không phải là sự ‘sao chép’
bản gốc, bởi nó là sự sáng tạo mang tính ‘tự chủ’, nội tại.
Cũng như những trí thức đương thời, các thành viên của
Gu-in-hoe và Tự lực văn đoàn cũng mang tâm trạng u uất của người dân trong xã hội
thuộc địa. Nhưng họ nhanh chóng tìm cách đối ứng với nó, mỉa mai nó bằng tiếng
cười phê phán. Trong các tác phẩm của Gu-in-hoe, ta nghe thấy tác giả cười mỉa
mai những trái ngược của con người và xã hội hiện đại, cười phê phán mặt trái của
văn minh hiện đại phương Tây và thực dân. Nhưng tiếc thay, họ vẫn chưa tìm được
con đường khắc phục hiện thực. Trong khi đó, trong các tác phẩm của Tự lực văn
đoàn, ngoài tiếng cười châm biếm, ta còn nghe thấy tiếng cười vui của con người
và cảnh sắc tươi đẹp của đất nước. Đây là một nét tích cực của Tự lực văn đoàn.
Ta bắt gặp mô típ khách bộ hành trong sáng tác của cả hai
nhóm. Nhưng trong tác phẩm của Gu-in-hoe không gian chính là đô thị hiện đại với
nhiều mặt của nó, thì trong tác phẩm của Tự lực văn đoàn là sự chuyển tiếp
không gian từ nông thôn lên thành thị. Ở đó, ta gặp những nhân vật nam và nữ. Trong
tác phẩm của Gu-in-hoe, những nhân vật nam thường là những trí thức mới, nhưng
bất lực hoặc không tỏ rõ vai trò chủ thể của mình. Trái lại, nhân vật nữ tuy là
khách thể (đối tượng) trong cái nhìn của nhân vật nam nhưng chủ động, bị tha hóa
hoặc biến đổi khác với hình ảnh truyền thống trong đô thị hiện đại. Còn trong
tác phẩm của Tự lực văn đoàn, hình ảnh nhân vật nữ thường gắn với nông thôn, lạc
hậu, hoặc là nạn nhân của những ràng buộc phong kiến và cần được giải phóng
‘cái tôi’, vừa là niềm đam mê (cái đẹp) nhưng cũng là khoảng cách với lý tưởng mới
của nhân vật nam. Đây cũng là sự khác biệt về nội dung ‘cái tôi’ trong tác phẩm
của hai nhóm. ‘Cái tôi’ trong tác phẩm của Gu-in-hoe thường mang tính hai mặt (cái
tôi xã hội và cái tôi tự sự), trong khi ‘cái tôi’ trong tác phẩm của Tự lực văn
đoàn gắn liền với nhu cầu giải phóng của cá nhân. Sự khác biệt này giữa hai
nhóm có thể giải thích dựa trên sự khác biệt về xã hội thực dân và xã hội nửa
thực dân nửa phong kiến.
Về mặt hình thức, phải thừa nhận một điều Hàn Quốc đã đi trước
ta một bước. Trong văn học Hàn Quốc, sự phân chia những khuynh hướng sáng tác
rõ ràng hơn, các thể nghiệm bút pháp hiện đại đa dạng hơn, phong cách cá thể rõ
nét hơn. Gu-in-hoe là nhóm theo khuynh hướng hiện đại (modernism) rõ nét, trong
khi Tự lực văn đoàn vẫn còn nhiều nét lãng mạn, đôi khi cũng có phần tiêu cực.
Thế nhưng đóng góp của hai nhóm vào quá trình hiện đại hóa nền văn học hai nước
quả không nhỏ, nhất là về mặt cách tân ngôn ngữ và thể nghiệm bút pháp sáng
tác, đặc biệt là miêu tả. Hình ảnh cuộc sống thường nhật của những con người, của
đô thị thuộc địa được miêu tả một cách rất hiện thực với bút pháp và ngôn ngữ rất
mới nhưng là thứ ngôn ngữ đời sống, ngẫm ra rất gần gũi với chúng ta. Tâm lý
nhân vật được miêu tả rõ nét, bố cục tác phẩm chặt chẽ.
Dù chỉ là một nhóm văn học nhỏ, nhưng Tự lực văn đoàn cũng
như Gu-in-hoe đã biết dựa vào sức mạnh của báo chí để xác lập quan điểm văn học
của mình. Bản thân các nhà văn nhà thơ của hai nhóm cũng là những nhà báo, dịch
giả đa tài. Và họ cũng đã góp phần phát hiện, giúp đỡ nhiều cây viết mới cho nền
văn học hiện đại nước nhà.
Trên là vài nét so sánh giữa hai nhóm văn học tiêu biểu của
thập niên 1930 của hai nước Việt Nam và Hàn Quốc. Qua đó, ta có thể mở rộng
thêm khả năng so sánh nền văn học hiện đại của hai nước nói chung trên những cơ
sở tương đồng về lịch sử và văn hóa và xã hội.
Chú thích:
[1] Oh Se Young,『Nghiên cứu thi ca Hàn Quốc thế kỷ XX』, Semunsa,
2001, p.26. (theo Oh Se Young, sự thay đổi của sijo truyền thống sang sijo (3 đoạn,
6 dòng) sang sijo dài (3 đoạn, không hạn chế số dòng) chính là dấu hiện của thơ
ca hiện đại).
[10] Theo thống kê du học sinh của
báo ≪Daehan hakhoe wolbo≫, số 6. (Oh Se Young chủ biên,『Lịch sử thơ hiện đại Hàn Quốc 한국현대시사』, p.49)
[23] Đây là sự hiểu lệch của ông
trong quá trình tiếp nhận chủ nghĩa hiện đại của Anh, và trở thành đề tài chỉ
trích của giới phê bình sau này.
Nguyễn Thị HiềnTheo https://bookhunterclub.com/
Theo https://bookhunterclub.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét