Quan niệm của Xuân Diệu về thời gian

Quan niệm của Xuân Diệu về thời gian

Trong văn chương nghệ thuật, viết về thời gian cũng vận động trên cả ba chiều: quá khứ, hiện tại, tương lai. Tuy nhiên văn chương không gò bó cách thức thể hiện quan điểm về thời gian mà nó có thể được đảo lộn trình tự hoặc cũng có thể bỏ qua một hoặc hai trong ba chiều vận động vốn có của nó. Có nhiều cách thức thể hiện thời gian khác nhau, tác phẩm nghệ thuật xuất phát từ một mốc thời gian nhất định trong thời gian. Từ đó có thể làm ngưng lại một khoảnh khắc của dòng đời dài đằng đẵng mà cũng có thể dồn nén một quãng thời gian hàng chục năm, hàng trăm năm vào một thời khắc.

Với bàn tay của người nghệ sĩ, thời gian không còn theo chiều vận động vốn dĩ của nó mà đã được đưa vào cái nhìn, suy nghĩ chủ quan của người nghệ sĩ, và trong thơ ca, quan điểm về thời gian của người nghệ sĩ gắn liền với nguồn cảm hứng sáng tạo của thi nhân bởi hình tượng thơ và hình tượng cảm xúc. Sự cảm thụ thời gian trong thơ chính là mối rung động của nhà thơ trước cuộc đời và ý nghĩa chung của đời sống nhân sinh. Nhà thơ càng nặng cõi đời thì sự quan tâm trước mọi thời khắc càng trở nên mãnh liệt. Quan niệm về thời gian đã là vấn đề được lưu tâm từ xưa, thơ xưa không ít bài than thở về sự hữu hạn của thời gian, về một kiếp người. Cổ nhân từng coi đời người trôi qua nhanh chẳng khác gì bóng ngựa qua cửa sổ.
Thế nhưng, cố nhân không vì thế mà hoang mang hoảng hốt, họ quan niệm vũ trụ tuần hoàn, thời gian quay tròn trở lại và con người là một phần tư của vũ trụ sẽ hòa nhập vào cái vĩnh hằng của trời đất. Trước Xuân Diệu, cũng không ít thi sĩ nhắc đến thời gian trong thơ ca của mình, với đại thi hào Nguyễn Du thì:
“Sầu đông càng lắc càng đầy
Sen tàn cúc lại nở hoa
Sầu dài, ngày ngắn, đông đà sang xuân”
Nguyễn Công Trứ:
“Nhân sinh ba vạn sáu nghìn thôi
Vạn sáu chơi nhăng đã hết rồi”
Còn Tản Đà thì :
“Đời người thử ngẫm mà hay
Trăm năm là ngắn, một ngày dài hơn”
Đến Xuân Diệu và thế hệ thơ mới thì thời gian là một đi không trở lại, vũ trụ là khách thể độc lập với con người. Và với Xuân Diệu, thời gian không còn tính theo chiều vĩ mô: một đời, nghìn năm, vạn năm, thiên thu… như trong thơ cổ mà với sự thức tỉnh ý thức cá nhân sâu sắc, nhà thơ cảm nhận rõ hơn ai hết sự thật đáng buồn “tuổi trẻ chẳng hai lần thắm lại”, cho dù mùa xuân của đất trời vẫn cứ tuần hoàn, vũ trụ có thể vĩnh hằng.
Những luồng tư tưởng phương tây đưa lại giúp Xuân Diệu nhận ra cái giới hạn của đời sống cá nhân. Đời người thì ngắn ngủi mà khát vọng lại vô cùng. Vì vậy phải mau mau chiếm đoạt hương hoa cuộc đời. Giới hạn cuộc đời nằm trong vòng tuổi trẻ, giới hạn của tình yêu nằm trong vòng khoảnh khắc. Thơ Xuân Diệu ghi lại rất nhiều khoảnh khắc cuộc đời, khoảnh khắc của tình yêu, của tuổi trẻ. Trong các nhà thơ thời bấy giờ, có lẽ Xuân Diệu là nhà thơ đã dành nhiều sáng tác của mình nhất vào vấn đề thời gian, đồng thời qua đó khái quát lên thành những ý nghĩa về nhân sinh, về cuộc sống.
Những bài thơ viết về thời gian của Xuân Diệu thì nhiều như: Đi thuyền, Thời gian, Giờ tàn, Chiếc lá, Vì sao, Giã từ thân thể, Vội vàng, Giục giã, Hết ngày hết tháng… đều thể hiện những quan điểm cá nhân của nhà thơ về thời gian, dòng thời gian hay cũng là dòng đời luôn luôn chuyển động, thay đổi không ngừng. Bài “Thời gian” có thể coi là sự phát ngôn đầy đủ cho sự cảm nhận về thời gian của nhà thơ:
“Dưới thuyền nước trôi
Trên nước thuyên chuồi
Và nước, và thuyền
Xuôi dòng đi xuôi”
Thông qua hình tượng “nước” và “thuyền” nhà thơ nói lên sự nhận thức rõ ràng nhịp điệu trôi chảy của thời gian. Thời gian trong thế giới vũ trụ thì vĩnh cửu, còn thời gian đời người là hữu hạn. Con người bất lực hoàn toàn trước sức mạnh của thời gian vũ trụ và luôn có nguy cơ bị cuốn trôi hoặc bị nhấn chìm, bài: “thời gian” là tiêu biểu cho ý trên:
“Nước cũng mất luôn
Nhưng nước còn nguồn
Thuyền chìm trong lúc
Đêm ngày nước tuôn”
Bài “Đi thuyền” nhà thơ cũng vẫn mượn hai hình ảnh ấy:
“Thuyền qua mà nước cũng trôi
Lại thêm mây bạc trên trời cũng bay
Tôi đi trên chiếc thuyền này
Dòng mơ tô tưởng cũng thay khác rồi”
Với cách mượn dòng chảy cảu nước để nói đến dòng chảy của thời gian là quá quen thuộc, thơ ca từ xưa đến nay nói đến điều đó không ít. Xuân Diệu với cách nghĩ, cách nhìn của một nhà thơ mới, thì thời gian còn gấp rút hơn rất nhiều:
“Cái bay không đợi cái trôi
Từ tôi phút trước sang tôi phút này”
Nói lên sự nhạy cảm vô cùng trước sự thay đổi của thời gian, sự thay đổi không còn là năm là tháng là ngày nữa mà sự thay đổi diễn ra trong từng phút một, cái “tôi” của phút trước đã khác với cái “tôi” của phút này. Chính vì ý thức rõ rệt được từng sự biến chuyển của thời gian nên Xuân Diệu đã sống vội vàng, sống cuống quýt để tận hưởng cuộc sống, trong “vội vàng”:
“Tôi sung sướng nhưng vội vàng một nửa
Tôi không chờ nắng hạ mới hoài xuân”
Rồi đến bài “Giục giã” thì:
“Mau với chứ, vội vàng lên với chứ
Em, em ơi, tình non đã già rồi,
Con chim hồng, trái tim nhỏ của tôi,
Mau với chứ! Thời gian không đứng đợi”
Thái độ sống nôn nao, mọi sự đợi chờ thi sĩ đều sợ bỏ phí mất từng khắc của tuổi thanh xuân, trong bài thơ có tựa “thanh niên” Xuân Diệu viết:
“Ngươi đang ở! Ta vội vàng dữ quá!
Sống toàn tâm, toàn trí, sống toàn hồn!
Sống toàn tâm và thức cả giác quan
Và thức cả trong giấc nồng phải ngủ;
Sống, tất cả sống, chẳng bao giờ đủ.”
Xuân diệu phát hiện ra ở thiên nhiên, ở con người gần gũi quanh ta biết bao điều mới lạ thật đáng yêu, cuộc đời trần thế đẹp và hấp dẫn biết bao càng thấy đẹp ta càng muốn tận hưởng, càng muốn tận hưởng thì lại thấy cuộc đời càng đáng sống biết bao, nhưng không ai có thể sống mãi mãi để hưởng mọi lạc thú trần gian. Năm tháng trôi chảy , thời gian một đi không trở lại, với “vội vàng” càng làm ta thấm thía hơn:
“Xuân đương tới nghĩa là xuân đương qua
Xuân còn non nghĩa là xuân sẽ già”
Do đó người thi sĩ này không chờ đợi nắng mới hoài xuân, và cũng chính ước mơ ấy mà nhà thơ có một suy nghĩ thật táo tợn và ngược đời, được thể hiện trong “vội vàng”:
“Tôi muốn tắt nắng đi
Cho màu đừng nhạt mất
Tôi muốn buộc gió lại
Cho hương đừng bay đi”
Thi sĩ muốn đoạt quyền tạo hóa, muốn đi ngược lại sự vận động của thiên nhiên, muôn tự mình nắm giữ điều chỉnh thời gian, bởi một người như Xuân Diệu sống để yêu và yêu để sống thì thời gian mà tự nhiên định sẵn từ ngàn xưa đến nay không thể nào đủ, Xuân Diệu muốn lưu giữ lại cái khoảnh khắc của tuổi xuân, muốn thời gian ngưng đọng lại, muốn và muốn như vậy mới có đủ thời gian để thỏa mãn lòng khao khát trong tâm hồn nhà thơ. Thiên nhiên đẹp quá, nó được nhà thơ hình dung thật gần gũi, mà cũng thật táo bạo và mới mẻ :
“Và đây ánh sáng chớp hàng mi
Mỗi sáng sớm thần vui hằng gõ cửa
Tháng giêng ngon như một cặp môi gần”
Mỗi buổi sáng thức dậy mở mắt là thi sĩ được chứng kiến một cảnh tượng mới mẻ, diễm lệ. Ánh bình minh rực rỡ chiếu sáng thế giới vạn vật. Nguồn ánh sáng ấy như được toát ra từ vẻ đẹp của người thiếu nữ, và ở đây khác với thơ xưa, luôn lấy thiên nhiên làm chuẩn mực cho cái đẹp thì ở đây con người lại làm chuẩn cho cái đẹp của thiên nhiên, cái đẹp trở nên mới mẻ hơn và cũng trần thế, gần gũi hơn rất nhiều. Cái đẹp của thiên nhiên dường như chẳng đợi thời gian, chỉ cần trong lòng thi sĩ thấy cảnh đẹp thi được rồi và “xuân không mùa” cũng nói:
“Xuân đã sẵn trong lòng tôi lai láng
Xuân không chỉ ở mùa xuân ba tháng”
“Kể chi mùa, thời tiết, với niên hoa
Tình không tuổi, và xuân không ngày tháng”
Bởi thi sĩ là kẻ yêu bất kể thời gian, bất kể tuổi tác, tình yêu là bất diệt và trong “đa tình” thì:
“Tôi đã yêu từ khi chưa có tuổi
Lúc chưa sinh, vơ vẩn giữa dòng đời”
Và “Tôi đã yêu khi đã hết tuổi rồi
Không xương vóc, chỉ huyền hồ bóng dáng”
Rồi “Kẻ đa tình không cần đủ thịt da
Khi chết rồi, thì tôi yêu ma”
“Thơ Xuân Diệu còn là một nguồn sống rào rạt chưa từng thấy ở chốn nước non lặng lẽ này Xuân Diệu say đắm tình yêu, say đắm cảnh trời, sống vội vàng, sống cuống quýt, muốn tận hưởng cuộc đời ngắn ngủi của mình. Khi vui cũng như khi buồn, người đều nồng nàn, tha thiết”
Tuy nhiên thực tế vẫn là thực tế:
“Hoa nở để mà tàn
Trăng tròn để mà khuyết,
Bèo hợp để chia tan
Người gần để ly biệt”
Vũ trụ vẫn chuyển động như vốn dĩ, thời gian vẫn trôi, cuộc sống vẫn cứ tiếp diễn. Với sự thức tỉnh ý thức cá nhân sâu sắc, nhà thơ cảm nhận hơn ai hết một sự thật đáng buồn “Tuổi trẻ chẳng hai lần thắm lại”, cho dù mùa xuân của đất trời vẫn cứ tuần hoàn, ngày hôm nay đã khác hôm qua, huống chi năm này với năm khác, nàng xuân thì trường sinh còn tuổi trẻ mỗi người đều có giới hạn.
Đến đây cái vui rạo rực của phần trên dường như đã tan biến, nhường chỗ cho một nỗi u buồn, một nỗi niềm nuối tiếc khôn nguôi đối với cuộc sống tươi đẹp trên thế gian này. Nỗi buồn ở đây chẳng qua là cách biểu hiện khác của lòng ham sống lòng yêu đời tha thiết mà thôi. Tình cảm mãnh liệt này trong “vội vàng” lại được diễn tả một cách tài hoa bằng chính những hình ảnh, màu sắc đầy quyến rũ của mùa xuân:
“Cơn gió xinh thì thào trong gió biếc
Phải chăng hờn vì nỗi phải bay đi?
Chim rộn ràng bỗng dứt tiếng reo thi
Phải chăng sợ độ tàn phai sắp sửa?”
Cảnh xuân càng đẹp càng lộng lẫy bao nhiêu thì sự nuối tiếc của thi sĩ càng lớn bấy nhiêu. Người ta chỉ ham sống khi họ thấy cuộc sống của họ có ý nghĩa, Xuân Diệu cũng vậy càng yêu, càng đắm càng say cảnh đời lại càng phát hiện ra biết bao cái tươi đẹp đang chờ đón, để rồi lại cay đắng nhận ra rằng thời gian trôi đi càng lúc càng vội vã, “chưa có một nhà thơ nào luyến tiếc thời gian đến xót xa như Xuân Diệu. Vì vậy trong niềm say sưa bồng bột trước cuộc đời, tình yêu, sự hiện hữu của thời gian khiến ông chưa bao giờ bình thản”, “Đọc Thơ thơ và Gửi hương cho gió ta dễ dàng nhận ra một Xuân Diệu đang cô đơn chống trả lại sự tàn phá của thời gian”. Trong “Núi xa” ông viết:
“Lẫn với đời quay, tôi cứ đi
Người ngoài không thấu giữa lòng si”
Và cô độc trong “Hư Vô” với:
“Đêm lùa ta thức, một mình đau
Nghe tiếng giờ đi, não dạ sầu”
Bởi không như các thi nhân xưa, vốn quan niệm rằng, thời gian đi rồi sẽ trở lại, con người sống luân hồi từ kiếp này sang kiếp khác, còn Xuân Diệu thì không. Ông là nhà thơ sống ở hiện tại và sống cho hiện tại, tuổi trẻ đi thì tuổi già sẽ đến đó là sự thật trước mắt mà nhà thơ không thể không nghĩ tới. Tuy nhiên, không vì thế mà nhà thơ chịu khuất phục trước thời gian, để tận hưởng ông sống thật vội vã, bởi ông biết ngày sẽ trôi rất nhanh:
“Những ngày cứ thắt đi từng phút
Rồi mặt trời cao. Nắng cháy tràn
Trưa đến thôi rồi! Bình đã vỡ
Nửa ngày xinh đẹp đã tiêu tan”
Nhà thơ dường như chú ý đến từng bước đi của thời gian từng chút một, như chính “mùa thu tới”:
“Hơn một loài hoa đã rụng cành
Trong vườn sắc đỏ rủa màu xanh”
Thời gian chuyển động qua từng sắc lá trong vườn, và trong “Đây mùa thu tới” tác giả Đỗ Lai Thúy đã có nhận định rằng: “Đó là tiếng gọi của thời gian, hối hả và thôi thúc bằng một điệp khúc “Đây mùa thu tới – mùa thu tới”. Thời gian là dấu hiệu của tàn phai và rơi rụng. Thời gian là sự tuôn chảy “một đi không trở lại”. Chính ý thức về thời gian một chiều chứ không phải tuần hoàn, thời gian định hướng chứ không phải định tính, đã tạo nên cái nhìn nghệ thuật trong toàn bộ sáng tác của anh” .
Theo Đỗ Lai Thúy thì: “Nếu mùa xuân được coi là bình minh của tuổi trẻ thì mùa thu được Xuân Diệu coi như bình minh của tuổi già... Mà bình minh bao giờ cũng là thời khắc ngắn ngủi, nhất là bình minh - thu, bởi vì sau đó không phải là trưa nồng mà là chiều lạnh. Bởi vậy ý thức về thời gian trong mùa thu trở nên sâu sắc”.
Với năng lực trực cảm, Xuân Diệu đã nắm bắt cái độ di chuyển nhạy bén của thời gian. Thơ của ông không chỉ có tả cảnh mà còn là sự nhận thức của các giác quan về sự biến chuyển của thời gian qua “xuân không mùa”:
“Thế là xuân này chỉ ấm hơi hơi
Như được nắm một bàn tay son sẻ”
Hay trong “ Mùa thu tới”:
“Đã nghe rét mướt luồng trong gió
Đã vắng người sang những chuyến đò”
Và “ý thu” cũng vậy:
“Bông hoa rét cánh rơi không tiếng
Chẳng hái mà hoa cũng hết dần”
Thi sĩ như dồn tất cả các giác quan để dõi theo từng bước chuyển của thời gian, một sự tinh tế đến vô cùng. Thời gian trong thơ Xuân Diệu có nhiều khoảng ngưng đọng chẳng hạn trong bài “Vội vàng”:
“Của ong bướm này đây tuần tháng mật
Này đây hoa của đồng nội xanh rì
Này đây lá của cành tơ phơ phất”
Chữ “này đây” như cái đinh ghìm ghìm cho thời gian đứng lại, mặc dù cũng cảnh sắc ấy nhưng thời gian tạm ngừng trôi, được giữ nguyên ở trạng thái “này đây” và giây phút ấy con người như đã cảm nhận hết cái vô biên của tạo vật:
“Trái tim ngừng trong một lúc vô biên
Thời gian hết đất trời không có nữa”
Và trong giây phút ấy, thời gian như kéo ra, con người đã hòa tan vào trời đất lúc này có lẽ là lúc mà Xuân Diệu đã chiến thắng thời gian, làm cho thời gian ngưng đọng lại để tâm hồn hòa nhập vào thiên nhiên. Nhưng cái giây phút tồn tại không lâu, thế nên không chỉ sống vội vàng mà ngay cả trong tình yêu Xuân Diệu cũng vội vàng gấp gáp:
“Gấp đi em anh rất sợ ngày mai
Đời trôi chảy lòng ta không vĩnh viễn”
Bởi lẽ đối với ông thì:
“Thà một phút huy hoang rồi chợt tối
Còn hơn buồn le lói suốt trăm năm”
Cho dù rất hiểu rằng “yêu là chết ở trong lòng một ít” thế nhưng Xuân Diệu cũng không vì thế mà không yêu bởi cuộc đời đẹp nhất là tuổi trẻ mà tuổi trẻ đẹp nhất là tình yêu. Một người như Xuân Diệu yêu cuộc sống đến vậy thì tình yêu của ông cũng mãnh liệt biết bao và khi đọc “Mời yêu” chúng ta mới cảm nhận hết:
“Và hãy yêu tôi một giờ cũng đủ
Một giây cũng cam một chút cũng đành”
Hay:
“Mở miệng vàng và hãy nói yêu tôi
Dẫu chỉ là trong một phút mà thôi”
Trong tâm tưởng của Xuân Diệu, ngày hôm nay qua đi rồi tháng, rồi năm, rồi đời người sẽ hết, tuổi già, cái chết là nỗi ám ảnh lớn trong lòng nhà thơ:
“Nhưng mà tôi sẽ chết than ôi
Tóc ngời mai mốt không đen nữa
Tuổi trẻ khô đi mặt xấu rồi”
Và với những vần thơ trong bài “thanh niên” ta mới thấy hết được sự nuối tiếc thời gian của nhà thơ:
“Ôi thanh niên! Người mang hết xuân thì
Hình ngực nở nụ cười tươi màu tóc láng
Già sẽ đến giơ tay xua ánh sáng
Đuổi bướm đi làm sợ cả hương hoa”
Thời gian với những bước chuyển động tàn nhẫn, sự đối lập giữa thời gian vũ trụ với thời gian của một kiếp người:
“Ngọn gió thời gian không ngớt thổi
Giờ tàn như những cánh hoa rơi”
Trong bài “cảm xúc” với tuyên ngôn sống của nhà thơ là:
“Tôi chỉ là một cây kim nhỏ bé
Mà vạn vật là muôn đá nam châm”
Nhà thơ bị thu hút bởi muôn mặt của cuộc sống, Lý Hoài Thu đã có nhận xét rằng: “xuyên suốt hai tập Thơ thơ và Gửi hương cho gió thời gian là người đếm nhịp là chất xúc tác kì dịu tạo nên độ nồng nàn đắm đuối riêng mà chỉ người thật sự lưu luyến nuối tiếc từng giọt thời gian như Xuân Diệu mới có được”.
Với một quan niệm nhân sinh tích cực luôn sống sôi nổi, mãnh liệt hết mình vì cuộc sống, Xuân Diệu đã dâng cho đời một sự nghiệp văn học đồ sộ, kết quả của những năm tháng lao động nghệ thuật miệt mài, quyết liệt, không hề biết mệt mỏi. Con người ấy đến phút chót của cuộc đời vẫn để lại những dòng thơ yêu đời đến cháy bỏng, đến si mê:
“Trong hơi thở chót dâng trời đất
Cũng vẫn si tình đến ngất ngư”
Đọc thơ Xuân Diệu ta thấy cuộc đời thật đáng yêu, đáng sống hơn biết bao nhiêu và phải mở lòng hơn nữa với cuộc đời. Không thể dửng dưng, hờ hững đến phải nuối tiếc những năm tháng đã trôi qua vô ích.

Theo http://tuthienbao.com/