VĂN THƠ NHẠC: Thơ Bích Khê - Bàn về thơ tượng trưng

Thứ Năm, 22 tháng 10, 2020

Thơ Bích Khê - Bàn về thơ tượng trưng

Thơ Bích Khê - Bàn về thơ tượng trưng

Nhân nhớ Bích Khê và đọc thơ Bích Khê
Bàn về thơ tượng trưng.
(Kính tặng Cụ bà Lê Mai Khê, thân mẫu Bích Khê,
Và mến tặng bạn Lạc Nhân - Nguyễn Quý Hương, anh rể Bích khê).
Hồi tiền chiến, có hai người viết về Bích Khê như sau này "... mà thơ Bích Khê, đọc đôi ba lần thì cũng như chưa đọc...”. Người ấy là Hoài Thanh và Hoài Chân viết trong cuốn Thi nhân Việt Nam. Hồi đó, chiếu thi nhân nhiều người ngồi: Có đến mấy chục người - kể cả những người làm thơ ngồi vào đó cho đông mà thôi! Trong cuốn sách ấy, mỗi người làm thơ chiếm mấy trang phê bình của Hoài Thanh và Hoài Chân. Riêng Bích Khê có mấy dòng...
Có ai ngờ vài ba dòng ấy lại là vài ba dòng rất đúng - đúng vì thơ Bích Khê đọc một lần chưa phải là đọc. Hoài Thanh và Hoài Chân có ngờ đâu đó gần là lời "thú tội" đối với người hiện đã là người thiên cổ cũng như đối với văn thi giới hai ba chục năm sau đọc lại Bích Khê và hiểu Bích Khê... nhất là hiểu thơ Bích Khê và cảm thông với Bích Khê. Tôi nói cảm thông, vì người ta cảm thông với thơ với tranh. Người ta cảm thông với nghệ phẩm, cùng với nghệ phẩm là một rồi yên lặng trong phi thời gian và phi không gian: cái đẹp không trần truồng trong tưng bừng cũng như không lõa lồ trong những cõi thiếu thông minh, thiếu tế vi... chẳng hạn là thế! Người đề tựa thơ của chàng là Hàn Mạc Tử và người đề bạt thơ của chàng là Hoàng Trọng Miên: hai người này ngày đó say mê thơ Bích Khê thật đã không lầm.
Chỉ tiếc rằng thơ Bích Khê sắp ra đời thì chiến tranh lớn lần thứ hai sắp xảy ra: khí hậu nhân sinh bắt đầu thiếu thăng bằng. Lẽ tự nhiên, người ta quên thi nhân và quên thơ. Có chiến tranh là có quên: văn nghệ thiệt thòi nhiều nhất...
Tôi thường nói Xuân Diệu và Huy Cận tiền chiến là thi nhân tượng trưng, thuộc thi phái tượng trưng. Kể cũng hơi ép: vì đây là hai người đi vay mượn của những người làm thơ ở xa xôi lắm: Mallarmé, Verlaine... là những thi nhân của những chân trời mù mù mịt mịt đối với nước non này... Đã là kẻ vay mượn thì dù có tài người làm thơ chỉ có quyền hãnh diện một cách tương đối...
Có mấy người không hề vay mượn mà vẫn là những thi nhân có vị trí riêng biệt trong thi giới: vị trí của những người làm khuôn thuộc cho mai sau... những người dệt gấm Á Đông cho thanh niên tiền bán thế kỷ và những thi nhân làm thơ như chạm trổ đồ trang sức của những đời vương giả đã khuất trên sử xanh: Quách Tấn, Đông Hồ...
Chúng ta thêm vào đó hai người có kích thước: Hàn Mạc Tử, Bích Khê, hai người làm thơ tượng trưng và gần như không vay mượn của chân trời mới âu tây một mẩu âm thanh nào. Đất Á Đông vốn là đất phong phú về nhạc tính: nhạc tính là vốn liếng Á Đông có từ ngàn năm từ muôn thuở: người làm thơ chỉ cần nuôi dưỡng tình ý và nuôi dưỡng tài làm thơ nhạc tính từ đó vang lên, vang lên...
Ngôn ngữ Á Đông vốn là ngôn ngữ đơn âm và chứa rất nhiều thanh... tượng trưng bắt đầu từ đó...
Thơ tượng trưng?
Người ngàn năm sau thường bội bạc với người đời trước và phủ nhận chất tri thức của kẻ đã có mặt trong sử xanh; đôi khi họ cứ tưởng cái họ tìm ra là cái mới nhất. Họ có biết đâu rằng cách đây bảy tám trăm năm, Dante đã nói về nhạc tính trong thơ: một bài thơ chỉ là một giai âm (ùn poème est composition de mots disposés d'une manière musicale). Ly khai với nhạc tính, thơ chỉ còn là một nhan sắc trơ trẽn, thiếu duyên. Mô Phật! Văn học Việt Nam nếu rất phong phú thì có lẽ chúng ta đã chẳng cần mượn cái Bà Huyện Thanh Quan để hãnh diện mà cũng chẳng phải mời chàng Lê Thánh Tôn lên làm "nguyên súy" của cả một hội Tao đàn: cái ông này chễm chệ lên ngồi đó rồi ngày sau con cháu vẫn rộng lượng như rộng lượng với bất kỳ một người đã chết nào...
Lom khom dưới núi tiều vài chú.
Lác đác bên sông chợ mấy nhà
Thật quả tình chưa làm rung động được bất kỳ một hồn thơ nào! Một Bích Khê mới gần hai mươi tuổi làm thơ Đường luật vịnh Đèo Hải Vân cho Phạm Quỳnh và Huỳnh Thúc Kháng đăng cách đây hàng gần thế kỷ, còn làm lòng người bâng khuâng và thê thê buồn đìu hiu hơn nhiều...
Bỗng nhiên, đời nhà Đường bên Tàu xưa, có một ông Trẩm Dự đem cái mớ bằng trắc ra ngăn mọi hướng của lòng người, của tình người... rồi gọi nó là âm luật. Ở đời, thật không có ai dại dột hơn là người lấy khuôn thước để do tình người, lòng người, ý người? Trong thơ có cả một vạn nẻo và một ngàn lẻ một... lối và hướng. Cái ông Trẩm Dự ấy có ngờ đâu những bài thơ hay nhất lại là ngoài một số thơ Đường luật, những bài Cổ phong và bài Từ. Và có ai ngờ thơ tự do ngày nay lại cũng chỉ là một loại... từ.
Tôi có một ông bạn ở lâu năm bên Pháp mới về, và vốn lại là người yêu thơ, mơ thơ, hay hỏi tôi về thơ và... thơ. Tôi nghịch ngợm chép bài Tống biệt và đưa cho xem, nói dối rằng đó là của Đông Hồ và Thanh Tâm Tuyền cùng chung làm. Đọc xong anh cho rằng không ngờ thơ tự do mà lại có bài hay đến vậy. Tuyệt tác! Tuyệt tác! Đến lúc tôi nói rằng tác giả bài ấy là Tản Đà và bài ấy đã có từ một thuở xa xôi lắm và là một bài Từ ngắn, ông bạn mới ngã cả cái con người ra, rồi ông đâm ra thẩn thờ và không hiểu giữa Từ và thơ tự do, biên giới ở đâu? Kể ra tôi có một ông bạn thơ cũng hơi quá đáng! Nhưng biết làm sao!
Sự thật chỉ có vấn đề hay và dở? Và nhạc tính trong thơ.
Nhưng Bích Khê không phải chỉ là người làm thơ Đường luật, thơ Cổ phong và từ một cách rất tượng trưng. Một hôm, chàng ly khai với thơ cũ và trưởng thành trong những nhịp thơ mới: nhịp của những Hàn Mạc Tử, Xuân Diệu, Huy Cận... Người của thời mới có nhịp mới. Bích Khê, thi nhân tượng trưng của thơ Đường trở nên thi nhân tượng trưng của Thơ Mới. Thời làm sao, ngâm làm sao, nhịp làm vậy: Câu thơ chỉ là phản ảnh của cá tính nhìn qua một thứ quang tuyến... Mariane Moore, một thi bá của Mỹ, nói đúng lắm: "Le rythme est la personne, la phrase n'est que la radiographie de la personnalité". Cùng với những thi nhân tiền chiến, chàng sáng tạo lại (recréation) âm thanh của chàng trong một số thi tiết mới. Tôi chưa hiểu mấy câu thơ sau đây là thơ mới hay thơ tự do, hay thơ siêu tự do:
Mâm vàng đây, đũa ngọc đây
Tiệc hoa sang
Rượu chung đầy
Trông ra mây nước muôn trùng biếc
Nước ái non tình bóng nguyệt rây
Tiếp ly cạn, cạn ly đầy.
Năm con một vợ ngồi vòng xây
Nhạc chim thanh tước rót về đây
Đổ cành vàng lá lục
Nâng chén tình ròng
Ca một khúc
Tiệc hoa hề chén ngọc hề
Giang hồ vút cánh say chung rượu
Năm vẻ rồng bay, ánh sắc mây
Tiền ròng bạc tốt trong tay trắng
Danh nghĩa cao sang tợ mặt trời
Tiếng xe rổn rảng sau bờ trúc
Bóng vợ bóng con lẩn bóng cây
Đông liễu tây đào ngồi khép nép
Nẻo xuân rủ gấm phủ hon đay
Mình ơi!
Rót chén này
Nu cười Bao Tự điểm xuân ngây
Rạng màu yến tiệc ngọc lung lay
Xa xa đường thoảng tiếng châu reo
Dặm cỏ
Ven đồi
Hoa lác đác
Ngực ai ai rung lạc tiếng trong veo .
Đó là thơ
Và là thơ Bích Khê - trong bao nhiêu bài thơ như vậy của con người tài hoa bạc mệnh: thơ là sự phối hợp của âm thanh: thơ là sự tràn trề của tình ái, nhiều nhịp, nhiều khúc, nhiều hướng, một ngàn lẻ một đêm nhiều trăng sao, thiếu trăng sao buồn như nước mắt, buồn như những nỗi, những mối, những ngổn ngang, buồn như tha ma mà không buồn như tang, buồn như rượu nồng, buồn hề, buồn đũa ngọc mâm vàng... buồn như một bài nhạc buồn đầy nhạc tính... buồn không ủy mị; buồn một thứ thê thê không gây đam mê, buồn của kẻ ngắm cái đẹp, thưởng ngoạn rồi một đi trên một ngàn lẻ một hướng dũng trong nhân sinh.
Ngàn năm mới thường có một thuở... thơ như thế. Cũng như ngàn năm một thuở Nguyễn Du trong Truyện Kiều; một thuở Tình quê của Hàn Mạc Tử; một thuở Tống biệt và Cảm thu của Tản Đà cũng như ngàn sau về ngàn xưa có Hoàng Hạc lâu của thi bá họ Thôi... chẳng hạn.
Những nghệ sĩ - theo cái nghĩa chân chính của nó - của cả loài người cũng như của riêng một dân tộc nào đó , đều có một nếp sống, một tác phong tư tưởng và tưởng tượng... một mình một cõi, không giống ai. Họ sống khác người mà khi buông xuôi hai tay, họ cũng không giống thiên hạ. Cummings gọi nó là "unicité". Có người gọi tác phong ấy là độc đáo. Tôi thì tôi gọi nó là cái một. Ai đã gần Bích Khê đều thấy chàng có cái một ấy. Cả một đời Bích Khê chàng trung thành với cái một ấy, và không muốn ai chạm đến cái một của chàng - cho đến ngày chàng nằm xuống, một đi... Tôi xin nói lại: cái một ấy, chàng nâng niu nó, nuôi dưỡng nó... đến cái trình độ người ta nhìn chàng như nhìn một ngôi sao lẻ tránh một ngàn lẻ một ngôi sao khác để đi con đường hành tinh riêng của mình. Thi nhân họ bướng bỉnh và ngửa nghiêng như vậy: ai lại gần được Bích Khê thì lại gần đuốc Edward Cummings, một nhà thơ trứ danh của Mỹ hiện thời. Không ai hiểu được Cummings, không ai chịu nổi Cummings vì không ai dám chạm đến cái một trong đời sống cơ thể, tinh thần và trí thúc ngược với tất cả những công thức giả dối của đời sống; không ai thương Cummings... Nhưng hiện thời Cummings đứng hàng đầu trên chiếu thi nhân âu Mỹ... Về cái một Cummings, chàng thường nói: “Être un individu c'est surtout reconnaitre une valeur sacrée à Iunicité de tout être humain, sauvegarder cette unicité ét se battre sans cesse pour l’affirmer". Ý Cummings muốn nói rằng cái độc đáo của một cá nhân có một giá trị thiêng liêng, đã là con người thì phải bảo vệ cái độc đáo ấy và tranh dấu để cho nó phát hiện. Cummings nói về con người như vậy, như¬ng ông áp dụng vào ông nhiều nhất, và trước hết...
Và chúng ta thêm vào đó một nguồn: Bích Khê.
Ai đã gần Bích Khê đều biết: mỗi bài thơ của chàng là mỗi một và cả tập thơ là cả một cái một toàn diện. Ngày nay Bích Khê đã khuất để lại cho chúng ta một sự nghiệp làm Hoài Thanh, Hoài Chân chưa kịp đọc... Chị ruột chàng là bà Ngọc Sương vẫn đọc; anh rể chàng là Lạc Nhân Nguyễn Quí Hương vẫn đọc; bạn chàng là tôi vẫn đọc; cháu chàng là Nguyễn Lê Thu An, một thiếu nữ tuổi đôi mươi đương làm thơ chờ ngày ra đời và có mặt trong thi giới, cũng vẫn đọc... nhiều lần.
Nhung tượng trưng là gì?
Cũng mãi vài chục năm nay, người ta mới hay nói đến danh từ tượng trưng. Thực ra, danh từ ấy là dịch chữ "Symbolisme" của văn học âu Mỹ. vậy tượng trưng trong văn thơ là gì? Nói cho đúng, thật khó nói: có người cho rằng tượng trưng là một thực thể thần bí và tượng trưng vọng từ cõi thông minh của Á Đông... Có người cho rằng vấn đề tượng trưng chỉ là một vấn đề kỹ thuật trong thơ: một vấn đề bằng trắc và thi tiết... Có người nữa lại cho rằng thi nhân tượng trưng là người đi "lột" ngôn ngữ của họa, nhạc, điêu khắc... để áp dụng vào thơ và nhà thơ tượng trưng tìm nguyên lý của vận văn trong tinh hoa của âm nhạc. Nói một cách khác: nhạc tính là căn bản của thơ... còn có người khác nữa lại cho rằng thơ tượng trưng là một thứ thẩm mỹ siêu hình (esthétique métaphysique)...
Ấy đấy! Những người nói về thơ tượng trưng như vậy đều là những thế lực trong thi giới Âu Mỹ; và đã vậy thì chúng ta cũng khó mà tổng hợp được một ý tưởng về tượng trưng trong thơ.
Nhưng dù khó mà nói cho ra thế nào là tượng trưng, chúng ta cũng nhận thấy mấy điều. Một là nguyên lý của thơ tượng trưng là nhạc tính - hơn thế: tinh tuý của âm thanh. Hai là phải có tài mới làm được thơ tượng trưng. Remy de Gourmont, một nhà văn và là một nhà tư tưởng hiện đại kích thước cỡ âu châu đã nói: "II y a deux classes d écrivains, ceux qui ont du talent - les symbolistes; ceux qui n’en ont pas - les autres". Ý ông muốn nói rằng chỉ có hai hạng văn thi nhân: một hạng có tài là văn thi phái tượng trưng, còn một hạng nữa là hạng không có tài: hạng không phải là văn thơ tượng trưng. Ý tưởng ấy là một ý tưởng hơi quá đáng, nhưng nó cũng phản ánh được thái độ của văn giới đối với thi phái tượng trưng.
Có tượng trung Âu - Mỹ. Cũng có tượng trưng Á Đông. Tôi nghĩ rằng về thi phái tượng trưng Á Đông - thuần túy Á Đông - chúng ta có hai đại diện: Bích Khê và Hàn Mạc Tử.
Tự thuở rất xa xưa, người làm thơ đã làm nhạc. Ngày nay những ngày rất mới này, những nhà thơ tự do bây giờ cũng vẫn tạo cho họ một nếp nhạc tính mới. Nhạc không phải là một thực thể thẩm mỹ (entité esthétique) cố định muôn đời chỉ có một, mà là một thục thể tiến hóa theo thông minh của con người: nhạc không phải là âm thanh bằng trắc của cuối thế kỷ thứ 19 trở về trước, mà cũng chẳng phải là âm thanh riêng trong những thính đường âm nhạc của một địa phương nào bây giờ.
Lịch sử vẫn đi cái nhịp của nó: người của thế hệ sắp tới sẽ đòi hỏi cho thính giác một thứ nhạc tính mà hiện thời rất có thể là chúng ta đương... từ chối: Chứ sao!
Chỉ có người làm thơ giỏi và người làm thơ dở mà thôi. Cũng như chỉ có thơ hay và thơ không hay. Có lẽ Remy de Gourmont muốn nói rằng chỉ có một thứ thơ có nhạc tính và một thứ thơ khô khan - nghĩa là một thứ thơ thiếu sáng tạo (création). Và ý tưởng ấy là một ý tưởng nói cho cả muôn thuở, cho cả ngàn năm... Cứ nghe thi bá Dante là người của thuở rất xa xưa nói thì rõ, và chúng ta có thể kết luận với Dante rằng: thơ tượng trung có từ thuở có thơ Lý Bạch, Bạch Cư Dị, Thôi Hiệu... đã là thi nhân tượng trưng, vì thơ của các thi bá ấy đọc lên nghe như những giai âm: những câu thơ... Bạch vân thiên tải không du du. Tình xuyên lịch lịch Hán Dương thụ. Phương thảo thê thê Anh Vũ châu là gì, nếu không phải là nhạc trước thính giác người đời xưa, người ngày nay và cả người mai sau...
Chẳng có Baudelaire... thì chẳng có Valéry và Valéry vẫn hãnh diện rằng mình là đứa con lộng lẫy cuối cùng của dòng họ tượng trưng bên âu Mỹ. Còn Jacques Prévert không bao giờ từ chối thơ ông là nhạc. Từ ngày Bích Khê làm thơ, chàng đã chú trọng đến nhạc tính: bài thơ Đường xưa nhất và bài thơ dài dài ngắn ngắn hay loạn nhất của Bích Khê sau này vẫn là những bản dàn quen tai và lạ tai.
Chiến tranh thường vạch biên giới, cho nên bỗng nhiên Bích Khê đứng ra một bên. Thực ra đừng có việc những người gây lộn với những người, thực ra nếu ai cũng rủ nhau đi tắm mát, lên nền Vũ Vu hóng gió rồi hát mà về... như ở một thời thịnh trị thái bình nào đó và ở trong giấc mơ của thầy Tăng Điểm thi những thi nhân như Bích Khê, đương có mặt đâu đây, sẽ có mặt đâu đây...
Nhất là bên chàng có một người rất có thế lực cũng làm thơ đầy nhạc tính Á Đông - tôi nói lại: nhạc tính Á Đông - cho người Việt Nam là người Á Đông đọc: Hàn Mạc Tử.
8/1/2017
Tam Ích
Theo http://www.chuyencafebuoisang.com/

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét

Đăng ký: Đăng Nhận xét (Atom)