Đọc Thân Phận của Hoài Khanh

Đọc Thân Phận của Hoài Khanh

Nếu Thượng Đế hữu hình người sẽ khóc một câu thơ của Hoài Khanh nghe dường như muốn ràn rụa nước mắt.
Tôi đã đọc nhiều câu thơ thật buồn:
Chao ôi ghê qua trong tư tưởng
Một vũng hoang liêu cũ vạn đời
Nhưng tưởng muốn cảm thấy nỗi buồn ghê rợn, ma quái ấy phải mang trong thân phận một căn bịnh hủi như Hàn Mặc Tử. Nỗi buồn bệnh lý kia vẫn xa xôi.
Tôi đã ngậm ngùi với nỗi xa vắng, mênh mông, đằng đằng của Huy Cận:
Một chiếc linh hồn nhỏ
Mang mang thiên cổ sầu.
Nhưng lại là nỗi buồn vạn cổ của thi nhân theo lời Xuân Diệu, làm tâm sự cơn gió nức nở trên rặng phi lao hay bóng mây bay qua cảnh lưng đèo quán chật.
Đọc Hoài Khanh, tôi cảm thấy sống dậy trong lòng nỗi buồn chính mình vừa bắt gặp hôm qua.
Nếu Thượng Đế hữu hình người sẽ khóc. Tôi chạnh nhớ đến Heine qua một câu thơ dịch sang tiếng Pháp:
Ces larmes qui n’ont pas été pleurées
(Những giọt lệ chưa bao giờ được khóc)
Hoài Khanh còn là một nhà thơ trẻ, trưởng thành trong cảnh xô bồ của một xã hội chưa tìm được lối đi. Anh đã làm quen với độc giả, với tập Dâng Rừng xuất bản năm 1957.
Hoài Khanh của Dâng Rừng là một chàng trai, vui tươi, hý hửng với những buổi mai hồng hẹn hò một hoàng hôn ngập nắng:
Thế hệ hai mươi vườn hoa thơm nắng
Nghe dịu hiền thắm thiết với sao trăng
Bước chân đi đường rộng mấy mươi lần
Mơ hay tỉnh hỡi thiên đàng rực rỡ?
Dâng Rừng. tr. 28
Niềm vui dễ dãi ấy đã tìm đến những vần điệu cổ điển, cổ điển đến thành khuôn sáo. Đọc Dâng Rừng sẽ bắt gặp những lời, những ý, những cảm xúc, những vần điệu tiền chế:
Nát từng nếp áo hoàng hoa
Tâm tư lạnh cả bài ca độc hành
Dâng Rừng. tr. 30
Tâm hồn dễ dãi như vậy, kỹ thuật làm thơ khuôn sáo như vậy, thi phẩm đã không tạo cho Hoài Khanh một chỗ đứng nào cả.
Sang đến Thân Phận con người thực Hoài Khanh và nhà thơ Hoài Khanh đã đổi khác. Trong khoảng năm năm, nỗi buồn của một thế kỷ đã chồng chất tâm sự Hoài Khanh.
Trong thơ chàng luôn luôn có cái ám ảnh của thời gian; bài thơ đầu là Sau lưng ngày tháng, bài thứ hai là Thời gian, tiếp theo là Ngày tháng trôi qua, Hao mòn… và cứ như thế dòng thời gian liên tục xoáy vào tâm hồn Hoài Khanh những vũng hoang liêu:
Tháng ngày qua hôm nay nữa dần trôi
Rồi như thế tôi biết làm sao được. Tr. 14
Tượng trưng cho thời gian là những dòng sông. Thi nhân vốn yêu dòng nước chảy từ một Apollinaire:
Sous le pont Mirabeau coule la Seine
Et nos amours
Faut-il qu’il m’en souvienne.
(Dưới cầu Mirabeau xuôi chảy nước sông Seine
Và tình ta
Cần chi mà nhớ mãi)
Đến một Nguyên Sa:
Hãy đưa tôi ra bờ sông
Để tôi nhìn cho rõ
Tôi nhìn dòng nước chảy
Tôi nhìn tôi bơ vơ.
Trong Hoài Khanh, dòng nước luân lưu là khung cảng thường xuyên của thi hứng:
Thôi em đời một lần quên
Dòng sông thuở ấy lênh đênh mất rồi. tr. 70
Nước ơi sông vẫn còn đây
Hồn ơi thơ vẫn lên đầy không trung. tr. 12
Khi Huy Cận viết:
Thuyền về nước lại sầu trăm ngả
Thì dòng sông và thi nhân vẫn là hai thực thể xa nhau. Con sông của Hoài Khanh là một linh hồn, một tri kỷ:
Con sông nào đã xa nguồn
Thì con sông ấy sẽ buồn với tôi tr. 24
Những hình ảnh khác trong Thân Phận cũng lại là những sự vật luân chuyển. Những áng mây bay đi sẽ không bao giờ trở lại:
Còn gì nữa với mây trời đang trắng
Đã vô tình trôi mãi bến sông xa. tr. 16
Ánh sáng trong Thân Phận cũng mong manh, ánh nắng hoàng hôn ngả sang bóng tối, với những sợi khói tan mờ trong gió thoảng.
Âm thanh trong Thân Phận là một điệu nhạc mơ hồ, đìu hiu trong lau lách, xa vắng như từ một kiếp nào thổi lại.
Hoài Khanh chỉ mến thương những chiếc lá sắp sửa không còn là lá:
Những ngày xanh những mầm xanh
Tôi nhìn chiếc lá rơi cành mà thương. tr. 68
Rồi đến tà áo của người yêu cũng chỉ xuất hiện để chợt biến trong niềm ly biệt thường xuyên của mây nước:
Màu áo đó phất phơ màu vĩnh biệt
Bay về đâu xin còn lại linh hồn. tr. 29
Trong sự thay đổi của linh hồn, Hoài Khanh nhìn sang những sự vật bằng hữu chung quanh đều thấy muôn màu đều chợt biến:
Nhưng núi rừng ngày tháng đã là mây
Bay vô định, tôi một loài vô định. tr. 58
Hoài Khanh chấp nhận ngoan ngoãn số phận thoảng qua. Niềm biệt ly thường trực và chua xót trong lòng chàng đã được gói ghém trong một bài thơ thật hay. Tôi xin trích trọn vẹn vì bài thơ này tượng trưng cho hồn thơ và lời thơ của Hoài Khanh. Thiết tưởng viết một trăm trang trình bày không bằng để cho tác giả tự nói trọn vẹn tiếng nói của mình:
Người em gái trở về đây một bận
Con đường câm bỗng sáng ánh diệu kỳ
Tôi lẩn trốn vì thấy mình không thể
Mây của trời rồi gió sẽ mang đi
Em thì vẫn nụ cười xanh mắt biếc
màu cô đơn trên suối tóc la đà
còn gì nữa với mây trời đang trắng
Đã vô tình trôi mãi bến sông xa
Thôi nước mắt đã ghi lời trên đá
Và cô đơn đã ghi dấu trên tay
Chân đã bước trên lối về hoang vắng
Còn chăng em nghĩa sống ngực căng đầy
Quá khứ đó dòng sông em sẽ ngủ
Giấc chiêm bao nguyên vẹn có bao giờ
Ta sẽ gặp trong ý tình vũ bão
Con thuyền hồn trở lại bến hoang sơ
Rồi em lại ra đi như đã đến
Dòng sông kia cứ vẫn chảy xa mù
Tôi ngồi lại bên cầu thương dĩ vãng
Nghe giữa hồn cây cỏ mọc hoang vu,
(Ngồi lại bên cầu. tr. 16)
Tôi tưởng đây là một trong những bài thơ hay của Hoài Khanh và của thi ca hậu chiến. Tình ý rất bình thản và kín đáo gây được những cảm xúc lâu dài và thấm thía. Hình ảnh trực tiếp tạo cho ngôn ngữ một gia tài riêng phong phú, và vượt hẳn những ngôn ngữ không phải là thi ca. Âm điệu nhịp nhàng và uyển chuyển, nhẹ như mây bay, buồn như nước chảy, êm đềm như một cuộc chia ly, trong tâm trạng của kẻ lẩn trốn vì thấy mình không thể…
Thỉnh thoảng người đọc Thân Phận đã bắt gặp nỗi buồn thản nhiên, ngậm ngùi, chua xót của một Verlaine.
Mỗi con người đều bị thời gian cuốn đi. Sở dĩ Hoài Khanh thường nói đến thời gian, vì chàng có một ý thức lưu đày trong thời gian: mỗi ngày mỗi tháng trôi qua, mòn mỏi một ít cô đơn, mà Hoài Khanh thì vẫn còn trơ vơ với số phận.
Sau lưng là một khoảng hư vô, trước mặt là con đường vô định:
Nước xuôi lạnh một dòng sầu
Biết về đâu hỡi mấy màu thời gian. tr. 24
Hoài Khanh tự biết mình đã luân hồi lộn kiếp, kiếp người - nhất là con người đa mang sầu hận - là một sự lưu đày mà chàng vô tình gánh chịu. Chàng tự hỏi kiếp sau sẽ làm gì.
Ta sẽ chết và rồi em cũng sẽ
Đành bỏ đi những luyến nhớ một thời
Những buồn giận cùng tấm lòng ước vọng
Sẽ là gì trong một kiếp xa xôi?. tr. 36
Có lẽ trong tiềm thức chàng cũng chỉ ước mong như người xưa làm cây thông đứng giữa trời mà reo.
Con người từ chối tương lai ấy luôn luôn có cái thái độ ngoái lại:
Ôi đồi thông những chiều nghiêng nhớ nắng
Lòng ta trôi chiều cũ dưới chân đèo
Gió heo hút dường nghe niềm u hận
Em đi rồi ta vẫn đứng nhìn theo. tr. 29
Hoài Khanh run sợ sự cô độc, phải chăng là trong sự cô độc kia, loài chim mù sẽ tiếc nuối đôi cánh trắng như sương? Chàng sẽ vui sướng trong gặp gỡ, dù chỉ là gặp gỡ mong manh của sự sống, dù chỉ là sự sống xa lạ:
Tiếng xe đò bỗng gặp giữa rừng mưa
Vui biết mấy một tiếng còi đơn độc
Rồi chuyến xe đi đường dài nối dốc
Biết làm sao tìm lại dẫu qua rồi
Tiếng còi buồn thông cảm đã xa xôi
Thế là hết mỏng manh niềm hạnh ngộ. tr.19
Trong Hoài Khanh là tiếng còi tàu đang tắt ngấm, là chiếc khăn tay đang mờ trong sương khói, là mùi hương trong mái tóc còn vương trong hơi gió, là tiếng ân tình còn thì thầm trong lau lách. Trong Hoài Khanh là sự giã biệt muôn đời của vật đổi sao dời, của người đi kẻ ở. Cuộc sống của người thơ chỉ là một âm thanh lướt nhẹ trên phím tơ, lúc gặp tri kỷ thì đã trở thành dư âm của một thời xưa thiên cổ.
Những câu thơ hay của Hoài Khanh là những cảm giác đong đưa dịu nhẹ:
Em đi lạnh một dòng mưa
Nguồn thanh xuân đó già nua nhánh cành
Bãi tràn  phơi nắng chiều hanh
Gió thương cây lá long lanh giọt đàn. tr. 27
Nhưng mối sầu của Hoài Khanh trái lại đôi khi mãnh liệt xô bồ như một tản núi u sầu vĩ đại cuốn theo dòng thời gian âm thầm thác lũ. Tấn thảm kịch bi thiết đó diễn khi Hoài Khanh, con người của một kiếp khác, muôn xưa đã sống trong rực rỡ huy hoàng nay muốn trở về trần gian tìm lại cuộc đời sang chói:
Ta là gió của nghìn năm xưa cũ
Tiếc huy hoàng một thuở trở về đây
Ta là nhạc của luân hồi chín kiếp
Hồn trầm luân thắm máu những bàn tay. tr. 34
Tâm tình của Hoài Khanh còn bi thiết gấp mấy lần của Lưu Thần Nguyễn Triệu lúc đòi trở lại trần gian. Vì loài đà điểu của sa mạc, loài hải âu của đại dương, loài đại thọ ở rừng già đã hồi sinh trong một căn phòng hẹp. Loài đà điểu kia vẫn tiếp tục nuôi trong linh hồn chân trời sa mạc, loài hải âu kia vẫn tương tư muôn trùng sóng gió cũng như loài đại thọ vẫn tìm mãi trong không gian lớp khói rừng bay lên từ những hốc đá của dĩ vãng. Cho đến một ngày kia, đôi chân đà điểu, đôi cánh hải âu, rễ cành đại thọ tàn lụi và mối sầu muôn thế kỷ chồng chất vào một giấc mơ muôn đời tuyệt vọng:
Vai mình mang một quê hương
Còn mang nặng cả nỗi buồn tử sinh. tr. 86
Nỗi tuyệt vọng của Hoài Khanh bắt nguồn từ một tấm lòng vị tha đọa đày trong một xã hội tăm tối. Ôi đẹp làm sao giấc mơ của tuổi trẻ như đại dương:
Ta từng mơ một con đường dẫn lộ
Kết tình thương giữa tất cả người người
Và hạnh phúc tuôn tràn như thác nước
Trên cuộc đời không ai thét: cho tôi. tr. 36
Hoài Khanh dễ yêu ở mối tình quê hương và nhân loại bàn bạc trong ý thơ. Tâm hồn chàng có lóe lên một tia nắng ấm, tia nắng ấy chàng sẽ trao về cho đồng loại. Tôi nhớ đến thuyết le pessimisme actif của Camus, tôi nhớ đến những thanh niên đi tìm lãng quên trong hạnh phúc của đồng loại.
Bao giờ đem nắng mười phương lại
Rộn rã nhân gian những tiếng cười. tr. 47
Hoài Khanh nuôi dưỡng tình vị tha cao quý đó trong tình yêu của một người con gái:
Em giúp tôi thấy lại hồn mình
Gìn giữ lại những mối tình đã mất
Tình yêu
Tổ quốc
Quê hương. tr. 53
Làm sao đọc những vần thơ tình như thế mà ngăn được ngậm ngùi, cảm động?
Loài người vốn thường hay nuôi dưỡng những mối tình rộng lớn bằng những niềm mến thương nho nhỏ. Quê hương đâu phải chỉ là một cành hoa cải lung linh trong nắng chiều hay mùi hương hoa cau phảng phất trong hơi gió những lúc nửa đêm về sáng? Nhưng đó lại là những hương sắc nuôi nấng tình yêu quê hương. Hoài Khanh vùng vẫy để vượt qua nỗi bi quan bằng mãnh lực của một mối tình nhỏ bé.
Rồi em đến một chiều xưa man rợ
Khói sương tan trong vũng máu thiên đường
Ta cúi đầu giữa một trời thê lương
Ôm sự sống trong bàn tay bé nhỏ
Và như thế đóa hoa tình đã nở. tr. 83
Hoài Khanh sẽ bắt chợt đôi niềm vui tình cờ nhưng thành thật, thiết tha:
Em đã đến ta mừng ra nước mắt. tr. 81
Quả thật đây là một lời tâm sự giản dị thật thà đến rớm lệ. Còn giản dị hơn nữa là bài thi ca tình ái:
Buổi em về hai đứa hát yêu thương. tr. 77
Hoài Khanh không thuộc vào hạng thanh niên nổi loạn “chống hư vô” của thời đại. Ngay cái đề “Thân Phận” đã ngụ một ý chấp nhận. Hoài Khanh chỉ là một loài cỏ hiền lành ngoan ngoãn vâng theo lời gió dạy, theo một ý của Tô Thùy Yên. Hoài Khanh thú nhận điều đó:
Trước cuộc sống cúi đầu yêu định mệnh. tr. 78
Hiền lành ngoan ngoãn như thế, Hoài Khanh vẫn giữ kỹ thuật làm thơ cũ: lục bát thật thà, hay thơ tám chữ chừng mực. Từ nội dung đến hình thức Hoài Khanh không phá phách, thách đố.
Thỉnh thoảng có những ý những lời rất cũ, làm nhớ một Vũ Hoàng Chương.
Rưng rưng ý cũ
Hẹn thắm bình minh trải lối về
Người ơi chừ hẹn ước
Nằm đây ấm lạnh hồn phong vũ
Hơi buồn trong gió cứ lê thê. tr. 47
Cho đến những câu:
Ai ngàn xưa? ai ngàn sau?
Tháng năm vàng xuống bờ lau tội tình. tr. 62
làm nhớ đến Trần tử Ngang:
Tiền bất kiến cổ nhân
Hậu bất tri lai giả…
Toàn tập chỉ có một bài thất ngôn, âm điệu trầm buồn, bâng khuâng.
Trong mắt những người tâm sự ấy
Mây ngàn năm cũ bay lênh đênh. tr. 60
Đọc những câu trên chưa ai quên được âm điệu xa xăm của một Quang Dũng:
Nghìn thước lên cao nghìn thước xuống
Nhà ai pha luông mưa xa khơi
Cũ không có nghĩa là sáo; trái lại đôi khi cố ý làm ra mới lại thành sáo. Trong lúc thi ca Việt Nam chưa tìm ra được một đường lối mới, chưa khai thác được những giá trị của ngôn ngữ, những vần điệu cổ điển của Hoài Khanh còn đủ mãnh lực để quyến rũ người đọc.
Phải tóm tắt thế nào những nhận xét về Thân Phận?
Hoài Khanh con người giàu lòng vị tha bất mãn trước xã hội, con người cô đơn đi tìm niềm vui trong mối tình nhỏ bé, con người ngoan ngoãn vâng theo lời định mệnh đã bị dòng sông thời gian ám ảnh. Hoài Khanh bám víu vào hiện tại để quay lại nhìn dĩ vãng trung thành với kỷ niệm. Một tâm hồn như thế dễ dàng chấp nhận một kỹ thuật thi ca cổ điển. Thơ Hoài Khanh thuộc loại lời cũ ý mới nếu ta tạm dựa theo cách sắp xếp cũ kỹ của Vũ Ngọc Phan lúc ông xếp Lưu Trọng Lư và Vũ Hoàng Chương vào hàng thi sĩ nửa cũ nửa mới.
Do đó Hoài Khanh có lẽ đáp đúng nhu cầu của đa số độc giả thi ca hiện nay, chưa tách rời ra được truyền thống Thơ Thơ và Lửa Thiêng và bất mãn với loại thơ Nhị thập bát tú.
Và khi tôi phân tích cái hay của Thân Phận không phải tôi đứng trên quan điểm “trẻ chưa qua già chưa tới” nhưng vì trong ngành xuất bản thơ xô bồ hiện nay, một tác phẩm trong sáng, thành thật đáng được khuyến khích.
Nếu loại ra một Đinh Hùng, một Vũ Hoàng Chương cả lời lẫn ý đều rất cũ vì họ thuộc vào một thế hệ khác, thì bây giờ còn nhóm thơ Huế với Thế Viên, Diên Nghi, Tạ Ký còn trung thành với những rung cảm xa xưa; lâu nay nhóm này lại im hơi lặng tiếng.
E rằng Thân Phận của Hoài Khanh sẽ ghi dấu thời kỳ tàn tạ của lối thơ cổ điển chăng?
Nhưng giá trị nghệ thuật của một tác phẩm không phải ở chỗ cực thịnh hay cực suy của một môn phái, cũng không phải ở chỗ được hay không được độc giả tán thưởng.
Trường hợp Thân Phận được nhiều người nhắc nhở đến, điều đó tỏ ra anh được lòng độc giả trung bình chứ không chứng tỏ Thân Phận là một tuyệt tác, hoặc ngược lại là một tác phẩm bình dân hạ cấp.
Trước đây có một người làm thơ khoe rằng tác phẩm mình bán chạy mỗi ngày bốn, năm trăm cuốn, thậm chí có cặp tình nhân nào đó đã rủ nhau xuống suối Lồ ồ tự vận mang theo tập thơ kia. Nếu đó là một sự kiện có thật, thì sự kiện đó không chứng minh được gì cả. Cũng không phải là một sự thật đáng buồn, vì nếu nước mình còn nhiều người thích thơ T.T.KH thì ở Pháp còn khối người ưa Lamartine, và điều đó không ngăn được khúc quành vĩ đại của thi ca Pháp.
Phong trào xuất bản thơ tại Việt Nam hiện nay thật dồi dào đến cái độ hỗn loạn nhất là trong giới tuổi trẻ. Mỗi linh hồn thanh niên là một trời thơ, rồi làm được dăm ba bài là rủ rê dăm ba người bạn cùng nhau xuất bản. Thành ra rất khó nhận định được thực chất của thi ca hôm nay. Vì không thể bỏ qua các tác giả vô danh - biết đâu họ chẳng là thiên tài - mà đọc họ thật không xuể. Hơn nữa, giải thưởng văn chương toàn quốc những năm nay lại tưởng thưởng những tác phẩm thi ca không lấy gì đặc sắc, nên không khuyến khích các tác giả rèn luyện kỹ lưỡng bút pháp, chỉ gia tăng hỗn loạn cho các bạn trẻ quá tự tin.
Trong đám rừng hoang tăm tối này, tập thơ Thân Phận của Hoài Khanh xứng đáng được nhắc nhở giới thiệu.
Trong cái tinh thần gạn lọc đó chúng tôi trình bày Thân Phận và sự bình phẩm của chúng tôi cũng dựa trên tinh thần đó.
Trận bão Lucy thổi tạt qua Sài Gòn những ngụm nhớ thương lạnh lẽo. Tôi đã kéo lê nỗi buồn của Hoài Khanh trên các hè phố trong khi viết dở bài này. Tôi thấy gần gũi với Hoài Khanh hơn khi đi dưới những lùm cây ướt đẫm tình yêu, hoặc qua cầu nghe dĩ vãng thổi lọt dưới chân.
Các trường hôm nay đóng cửa, lạy trời cho mưa bão quanh năm, để tuổi trẻ trở về với hè phố. Hãy đóng cửa các học đường, các phòng trà, các tòa đại sứ, hãy đóng cửa các thành phố để trả tuổi trẻ về với rừng xanh, ôi những khu rừng, những dòng sông thân yêu của vũ trụ thi ca!
Hãy trở lại hoang vu để cùng với Hoài Khanh nắm tay tự nhủ nhau rằng:
Tôi lẩn trốn vì thấy mình không thể
Mây của trời rồi gió sẽ mang đi.
Ghi chú: Đọc lại bài viết tại Sài Gòn cách đây đã 44 năm, không khỏi thấy những chỗ vụng về non nớt. Nhưng được cái ngay thẳng và hồn nhiên của tuổi trẻ, nên xin giữ nguyên văn, hầu lưu lại một giọng nói. Một thời. Một tuổi.

10-12-1962

Đặng Tiến

Theo http://www.amvc.fr/