Chữ viết của người Việt
Nhưng trước khi học chữ Hán
và chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung quốc, nước ta có văn minh, văn tự riêng hay
không?.
I– CHỮ VIỆT CỔ ?
A– VĂN MINH CỔ
Trước kia, dựa vào sách sử của
Trung quốc, các sử gia đều chép rằng thời “tiền đô hộ”, nước ta ở trong tình trạng
bán khai. Hậu Hán Thư viết: ”Dân Giao-chỉ không biết đạo cha con (cha
con cùng tắm một sông), không biết đạo vợ chồng (trai gái tự do kết hôn), không
biết lễ giáo (của Trung quốc)”. Hán Vũ Ðế thấy thế mới sai các quan Thái thú
sang cai trị phải dậy cho dân ta biết lễ nghĩa, nước ta bắt đầu có văn minh từ
đấy. Ngô Thì Sĩ cũng viết rằng Tích Quang dậy ta lễ nghĩa, Nhâm Diên dậy luân
lý, làm cho nước ta thành một nước văn hiến (1).
Mặt khác, Việt Sử Lược chép
về nước Văn-lang thời Hùng Vương có “phong tục thuần lương, chính sự dùng lối
thắt gút”. Trong Hậu Hán Thư, “Mã Viện truyện”, thì Mã Viện đã tâu với
vua nhà Hán rằng “Luật nước An Nam khác luật Trung quốc hơn mười điều”, có thể
có nghĩa là khác rất nhiều, không nhất thiết chỉ khác “hơn mười điều” (2). Như
vậy là nước ta trước kia đã có phong tục, luật pháp riêng biệt, tuy có thể là
luật chưa ghi chép thành văn.
Ngày nay, bằng vào những hiện
vật được khai quật như trống đồng, lưỡi cầy, đồ nữ trang vv. thì rõ ràng ở địa
bàn nước Văn lang xưa đã có một nền văn minh không chịu ảnh hưởng của Trung quốc,
gọi làVăn minh sông Hồng, chia làm 4 giai đoạn bắt đầu từ thời đồ đá (văn
minh Phùng nguyên) đến thời đồng thau (văn minh Ðông sơn), rực rỡ nhất vào cuối
thời các vua Hùng (thế kỷ thứ IX tr. TL) với cao điểm là mỹ thuật trống đồng,
nhiều và đẹp nhất ở trung tâm vùng sông Hồng. Tuy Trung quốc (Vân nam, Quảng tây)
cũng tìm thấy loại trống Ðông sơn nhưng căn cứ vào mật độ tập trung thì ở Bắc
Việt có nhiều hơn. Kỹ thuật phát xuất sớm nhất từ Thanh-hóa, sau mới lan ra các
nước chung quanh như Trung quốc, Lào, Căm bốt, Thái lan, Mã lai vv. (3).
B– VĂN TỰ CỔ
Kỹ thuật luyện kim và những
hình khắc trên trống đồng minh chứng một trình độ văn minh khá tiến bộ nhưng vấn
đề chữ Việt cổ có hay không thì vẫn còn trong vòng phỏng đoán.
TheoViệt Sử Lược thì thời
xưa ông cha ta ghi nhớ bằng lối văn tự thắt gút, tức là chưa có văn tự. Nhưng
theo một số “chứng tích” khác thì có thể ta đã có chữ viết, dẫu chỉ là thời kỳ
mới tìm cách ghi âm. Tiền Hán Thư chép: ”Ðời Ðào Ðường có họ Việt Thường
ở phương Nam cử sứ bộ đến triều kiến thiên tử Trung quốc, biếu con rùa có lẽ sống
tới 1 000 năm, trên lưng có khắc chữ như con nòng nọc, ghi việc Trời Ðất mở
mang, vua Nghiêu sai chép gọi là Quy Dịch“.
Tạp chí Khảo Cổ Học H
1974 cũng viết: ”Trên trống đồng Lũng củ (Ðồng-văn, Hà-Tuyên) có một số
hoa văn có thể là dấu tích của chữ viết” (4).
Năm 1903, Vương Duy Trinh, tổng
đốc Thanh-hóa, ghi chép những bài ca dao ở Thanh hóa trong Thanh Hóa Quan
Phong, đã tìm ra một hệ thống chữ cái và một bài ca viết bằng thứ chữ ấy ở huyện
Quan phong, thuộc Thanh hóa, nơi nhiều người Mường, người Thái cư ngụ. Có lẽ
đây là dấu tích chữ Việt cổ, thông dụng thời Hai Bà Trưng rồi bị chính sách đồng
hóa của Trung quốc hủy diệt? Tuy nhiên, thứ chữ ấy vẫn tồn tại ở vùng cao
nguyên vì khi Hai Bà bị thua quân Hán, một số người Việt có tinh thần bất khuất
chính sách thống trị của nhà Hán đã ẩn lánh ở miền thượng du, nay là nơi cư ngụ
của người Mường, người Thái.
Những người này có thể là hậu
duệ của tổ tiên ta, đặc biệt là người Mường có một số phong tục giống người Việt
cổ: giã gạo như đâm xuống, giống hình khắc trên trống đồng; chuyện “Chim Ây
cái Ưá” (5) của họ tựa như sự tích bà Âu Cơ đẻ ra một trăm cái trứng, nở ra một
trăm người con của ta; họ lại có một số từ ngữ giống những từ ngữ cổ của ta
như “blời” (trời), “Bua” (vua) vv. cho nên chữ viết của họ rất có thể là chữ Việt
cổ.
I – CHỮ NÔM
A– NGUỒN GỐC
Nôm có lẽ là do chữ
“Nam” đọc chệch đi, “chữ Nôm” có nghĩa là “chữ của người phương Nam”, đối với
“chữ Hán” của người phương Bắc, tức Trung Hoa (6).
Chữ Hán chiếm địa vị chính
thức ở nước ta suốt thời Bắc thuộc qua thời tự trị, song vì chữ Hán chỉ có 4
thanh âm (bình, thương, khứ, nhập) trong khi tiếng Việt có tới sáu thanh âm nên
Hán tự không ghi được hết các từ ngữ Việt (7).
Thêm vào đấy, chỉ có từng lớp
trí thức đọc được Hán tự nên các chiếu chỉ vua ban bằng chữ Hán phải có người dịch
thì dân mới hiểu. Sử chép: ”Năm 1288, phàm có tuyên lời nói của vua thì viện
Hàn lâm phải đưa bản thảo cho Ty Hành khiển đọc trước, đến khi tuyên đọc thì giảng
luôn cả nghĩa cho dân đều hiểu” (8).
Vì những lý do như trên, bởi
nhu cầu của xã hội, chữ Nôm đã tự phát để ghi chép một cách chính xác và bằng
thứ ngôn ngữ thông dụng hàng ngày mọi người đều hiểu.
B– THỜI KỲ XUẤT HIỆN
Chưa rõ chữ Nôm do ai khởi
xướng, theo lẽ mà suy chắc có sự đóng góp của nhiều người. Cũng không ai biết
đích xác chữ Nôm xuất hiện từ bao giờ. Có nhiều giả thuyết:
Thời Hồng-Bàng: Phạm
Huy Hổ cho rằng “hiệu nước, hiệu vua đều dùng chữ Hán nhưng bài vị các thần đời
vua Hùng có những vị tên “nôm na” như: ông Cổng, ông Chấn… những tên
ấy dịch ra Hán tự không khó nhưng người ta vẫn để nguyên vì kính cẩn tên thần
nên không dám thay đổi. Nhân thế ta biết chữ Nôm sinh ra từ bấy giờ”. Luận cứ
này ít thuyết phục vì bài vị có thể do các đời sau lập (9).
Thời Bắc thuộc: Vì lý
do hành chánh, cần kê khai tên các làng xã ; vì lý do tôn giáo, các sư tăng làm
sớ cúng phải biên rõ tên tín chủ, nơi trú sở… và bởi Hán tự không ghi được đủ mọi
âm Việt một cách chính xác nên chữ Nôm đã được đặt ra ngay từ thế kỷ I.
Vả lại Sĩ Nhiếp làm Thái thú
Giao-châu (187-226), mở trường dậy chữ Hán (được tôn là Nam bang học tổ )
tất phải có thứ chữ ghi quốc âm để thích nghĩa thì học trò mới hiểu, thế thì chữ
Nôm xuất hiện từ thế kỷ II. Song theo Trần văn Giáp thì ngoài Chỉ Nam Quốc
Âm Giải Nghĩacủa Hương Chân Pháp Tính, không thấy có sách nào chép như thế.
Bố Cái Ðại Vương: Nhiều
người tin rằng Phùng Hưng đánh đuổi được quân Tầu, giành lại chủ quyền cho đất
nước nên được tôn là “Bố Cái Ðại Vương “, hai chữ “Bố Cái ” là tiếng
Việt thuần túy, nếu được dùng để đặt danh hiệu tất có chữ viết ra được và thứ
chữ ấy là chữ Nôm. Vậy thì chữ Nôm ắt có vào cuối thế kỷ VII, đầu thế kỷ VIII.
Ðào Duy Anh, Nguyễn Ðình Hòa
lại vạch ra rằng : năm 1479 mới thấy Sử Ký Toàn Thư chép danh hiệu “Bố
Cái Ðại Vương”. Tấm bia ở đền Phùng Hưng, dựng năm 1390, không thấy chép danh
hiệu ấy (10) nên chưa chắc chữ Nôm xuất hiện ở thế kỷ VII, hay VIII.
Thế kỷ IX, X : Theo Ðào
Duy Anh thì chữ Nôm được đặt ra trên cơ sở chữ Hán đọc theo âm Việt (gọi là chữ Hán-Việt).
Cách phát âm chữ Hán biến đổi từng thời, theo quy luật một sinh ngữ, và hệ thống
âm vận của Hán-Việt dậy ở trường học cũng thay đổi theo. Ðến thời tự chủ, sau
cuộc giải phóng đất nước của họ Khúc (905-7) âm Hán-Việt mới bắt đầu ổn định,
không thay đổi nữa bởi nước ta thoát khỏi sự đô hộ của Trung quốc, không học thầy
Tầu nữa thì ngôn ngữ ở trường học cũng tách rời khỏi tiếng nói của người Tầu, tức
là không biến đổi từng thời theo ngữ âm Trung quốc như khi còn bị Bắc thuộc. Thời
Bắc thuộc, ngôn ngữ dậy ở các trường là ngôn ngữ đời Ðường, căn bản là tiếng
nói miền Bắc Trung quốc, đặc biệt của kinh đô Tràng-an. Học giả Maspéro đã làm
bản đối chiếu âm Trung hoa ở cuối đời Ðường với âm Hán-Việt thấy khá giống nhau
(11).
Hàn Thuyên : Nguyễn
Thuyên là người Hải-dương, đỗ Tiến-sĩ. Năm 1282, có con cá sấu vào sông
Phú-lương (Nhị hà) quấy nhiễu, Trần Nhân Tông sai Nguyễn Thuyên làm bài văn đuổi
cá sấu ném xuống sông, cá sấu bỏ đi. Vua thấy giống chuyện Hàn Dũ (năm 819 cũng
làm bài văn đuổi cá sấu) cho đổi họ Nguyễn thành họ Hàn, tỏ ý khen ngợi. Bài
văn đuổi cá sấu của Hàn Thuyên là bài văn Nôm đầu tiên được nhắc đến trong sách
sử, nay đã thất truyền. Hàn Thuyên còn đặt ra Hàn luật, loại thơ 8 câu 7
chữ, có niêm luật phỏng theo thơ Ðường, nên được tôn là Ông tổ thơ Nôm, người
đời sau có khi lầm gọi Hàn Thuyên là “ông tổ chữ Nôm” (12).
Học giả Cadière đoán chữ Nôm
được đặt ra từ thời Hàn Thuyên, song Ngô Thì Nhậm, Ðào Duy Anh chủ trương chữ
Nôm đã có từ trước, thời Hàn Thuyên bắt đầu được dùng nhiều.
C– PHÉP CẤU TẠO CHỮ NÔM
Chữ Nôm thoát thai từ chữ
Hán, đại khái có ba phép cấu tạo chính:
1 – Phép hội ý:
Phép hội ý góp ý nghĩa của
hai chữ Hán để ghi một chữ Nôm. Thí dụ: chữ trùm (= người ở trên những
người khác) do ghép hai chữ: nhân = người, và thượng = ở
trên.
Loại này rất hiếm, các nhà
nghiên cứu chỉ tìm thấy có 6 chữ là : trời, trùm, sẹo, sánh, rằm, mấy (13).
2 – Phép giả tá :
Phép này có nhiều lối :
a – Mượn một chữ Hán đã được
đại chúng hiểu, không cần giải nghĩa, như: thành thị, an nhàn…
b – Mượn một chữ Hán có âm
tương tự âm Việt rồi thêm một dấu nháy ” < “, thường đặt ở bên phải, để nhắc
người đọc rằng chữ này phải đọc chệch đi mới đúng âm Việt cần ghi. Thí dụ chữ ni thêm
dấu nháy đọc thành này.
c – Mượn chữ Hán đọc theo âm
đời Ðường nghe na ná như âm Việt. Thí dụ chữ tuế (= tuổi) đọc theo âm
đời Ðường nghe cũng tựa như “tuổi”. Ngày nay ta viết “tuế” cứ tưởng là mượn “ý”
của chữ Hán, thực ra là mượn “âm”, xưa kia đọc là “tuổi” rồi dần dần “tuổi” biến
âm mới đọc thành “tuế”, khiến chính người Hoa nghe cũng không hiểu.
3 – Phép hình thanh:
Phép hình thanh cũng có mấy
lối: Thường thì do hai chữ Hán ghép thành một, chữ bên tả chỉ nghĩa, chữ bên hữu
ghi âm. Thí dụ : chữ đá do ghép hai chữ :thạch (= đá) ghi nghĩa,
và đa (= nhiều) ghi âm. Có khi ghép tới 3, 4 yếu tố, số nét nhiều, rậm
quá, phải viết tắt cho gọn.
Trên tấm bia Báo ân thiền
tự bi ký (dựng năm 1210) người ta thấy cả hai loại “giả tá” và “hình
thanh”. Ta có thể kết luận rằng từ đời Lý Cao Tông, chữ Nôm đã được cấu tạo có
quy cách đầy đủ, suốt các triều đại sau quy cách ấy không hề thay đổi.
Theo Ðào Duy Anh thì sự biến
chuyển của chữ Nôm trên đại cương là : ban đầu, khi âm Hán-Việt gần với tiếng
nói thì người ta dùng phép giả tá, khi âm Hán-Việt xa tiếng nói, người
ta dùng phép hình thanh để nhờ sự hướng dẫn của nghĩa phù, song vì chữ
“hình thanh” đôi khi quá rậm nét, người ta trở lại dùng phép “giả tá”, rồi vì
ghi âm lối này không chính xác, người ta lại quay lại với phép “hình thanh”.
D– NHỮNG THÀNH QUẢ VÀ CHỨNG
TÍCH
1 – Những thành quả :
Ðến đời Trần, thế kỷ XIII,
chữ Nôm mới phát triển rộng rãi với Hàn Thuyên, Chu văn An, Nguyễn Sĩ Cố vv. và
đi đến chỗ hoàn mỹ vào thế kỷ XVIII, XIX với Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du, Nguyễn
Gia Thiều… Xin lược kê một số tác giả danh tiếng về Nôm mà thơ văn nay còn lưu
truyền :
Nguyễn Trãi (1380-1442),
tác giả Quốc Âm Thi Tập, gồm 254 bài thơ Nôm.
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1515),
tác giả Bạch Vân Thi Tập.
Lê Thánh Tông (1442-79)
: Một số bài trong Hồng-Ðức Quốc Âm Thi Tập.
Ðoàn thị Ðiểm (1705-48)
: Chinh Phụ Ngâm Diễn Nôm (nguyên tác chữ Hán của Ðặng Trần Côn (14).
Nguyễn Hữu Chỉnh (1741-87)
: Ngôn Ẩn Thi Tập.
Nguyễn Gia Thiều (1741-98)
: Cung Oán Ngâm Khúc.
Nguyễn Du (1765-1820) : Truyện
Kiều,Văn tế thập loại chúng sinh vv.
Hồ Xuân Hương (có lẽ sống
khoảng cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX) tác giả những bài thơ Nôm nổi tiếng
như : Cái quạt, Hang cắc cớ, Ðộng Hương tích, Ðề tranh tố nữ vv. (15).
Ngoài ra còn rất nhiều người
làm thơ Nôm nổi danh như : Nguyễn Công Trứ (1778-1858), Nguyễn Khuyến
(1835-1909), Dương Khuê (1839-1902), Tú Xương (1870-1907) vv…
2 – Những chứng tích:
– Bia Hộ Thành Sơn. Năm
1912, học giả H. Maspéro công bố trong Tập san Nghiên cứu BEFEO của Trường
Viễn Ðông Bác Cổ rằng chứng tích xưa nhất về chữ Nôm mà ông tìm thấy là một tấm
bia đời Trần, tạo năm 1343, ở núi Hộ Thành (Ninh-bình), trên bia có khoảng 20
chữ Nôm tên các làng xóm. Tiếc rằng ông không nói rõ những tên ấy ra. Tuy
nhiên, ta có thể luận rằng chỉ có 20 chữ Nôm thì chắc là văn bia không dài. Theo
Ðào Duy Anh thì bia đã mất tích vì sau đó những người đi tìm bia không ai thấy
tấm bia ấy.
Lạ ở chỗ bia dựng từ đời Trần,
trải qua bao nhiêu chinh chiến mà còn giữ được đến đầu thế kỷ XX, rồi bỗng đột
nhiên “mất tích” sau khi H. Maspéro công bố trên báo.
Trong Văn Khắc Hán Nôm, có
“Bia Ma Nhai” (số 1858) ở núi Non Nước (cũng gọi là núi Dục-Thúy hay Hộ Thành
Sơn), tạo năm 1349, chỉ vỏn vẹn có bốn dòng sắc chỉ của vua Trần Hiến Tông cho
chùa Thủy Sơn (Non Nước) sở hữu các ruộng đất, cây cối vv., cuối bia ghi rõ số
ruộng đất ở hai bên bờ sông thuộc chùa. Rất tiếcVăn Khắc Hán Nôm chỉ lược
lại chứ không dịch đầy đủ chi tiết của văn bia Ma Nhai nên không rõ bia có mang
tên những làng xóm bằng Nôm mà H. Maspéro đã thấy không ? Rất có thể tấm bia H.
Maspéro trông thấy chính là tấm bia này, và ông đã chép lầm 1349 thành 1343 nên
không ai tìm thấy nó ? Còn cái tên “Bia Hộ Thành Sơn” có lẽ do ông Ðào duy Anh
đặt ra để gọi cho tiện chứ không phải tên một tấm bia tạo dựng từ đời Trần bởi
mãi đến năm 1842 vua Thiệu Trị mới đặt tên núi là “Hộ Thành Sơn” vì thấy hình
thế núi Dục-Thúy/Non Nước giống như một tòa thành lũy bảo vệ thành phố
Ninh Bình (16).
Thật ra “Bia Hộ Thành Sơn”
cũng không phải là chứng tích chữ Nôm xưa nhất.
– Chuông đồng chùa
Vân-bản, vớt được ở bờ biển Ðồ-sơn năm 1958. Trần Huy Bá đoán chuông đúc năm
1076, đời Lý Nhân Tông. Mặt chuông có ba chữ Xứ Ông Hà là tên một sở
đất.
Ðào Duy Anh không được thấy
chuông tận mắt nhưng xem phó bản của nó ở Viện Bảo Tàng Lịch Sử thì chỉ thấy có
hai chữ Ông Hà, thiếu chữ Xứ.
– Báo ân thiền tự bi ký (bia
chùa Báo-ân xã Tháp miếu, Vĩnh phú), đề năm 1210, đời Lý Cao Tông. Theo một bản
vỗ tấm bia chùa, ca tụng công đức những người đóng góp công của vào chùa, thì mặt
trước ghi các địa danh như Ðồng Chài, Ðồng Nhe…, mặt sau khắc tên những
người cúng ruộng, mỗi tên đều có chữ thằng ở đầu. Tất cả có 24 chữ,
viết với cả hai cách giả tá và hình thanh, nhưng phần lớn theo phép giả
tá.
– Thơ văn đời Trần, còn
4 bài :
Cư trần lạc đạo (= ở chốn
bụi bậm mà vui với đạo Phật), phú của Trần Nhân Tông ;
Ðắc thú lâm tuyền thành đạo (=
được hưởng thú suối rừng mà thành đạo) là một bài ca, cũng của Trần Nhân Tông ;
Dậy con, của Mạc Ðĩnh
Chi ;
Vịnh Hoa-yên tự (chùa
Hoa-yên trên núi Yến-tử, tỉnh Quảng-ninh, xây từ đời Lý), của Trúc-lâm đệ tam tổ
Huyền Quang.
– Ngoài ra, trong Thư viện
Khoa Học Xã Hội ở Hà-nội còn giữ được 1186 quyển chữ Nôm, chưa kể các Thư viện
khác ở trong nước, ở ngoại quốc hoặc của các tư gia.
Nhà nước phong kiến chỉ trọng
chữ Hán, dùng làm chữ chính thức để “chở đạo”, bàn những chuyện nghiêm chỉnh
“quốc gia đại sự”, hoặc để ban sắc lệnh vv. Chữ Nôm ai cũng hiểu, đáp ứng nhu cầu
của đám đông, ghi được chính xác các thanh âm Việt thì lại bị các nhà Nho khinh
là “nôm na mách qué”, chỉ dùng để sáng tác “chơi” những khi muốn tiêu khiển. Phạm
Ðình Hổ viết trong Vũ Trung Tùy Bút ” :”Có người đem những sách truyện
Nôm và những trò thanh sắc, nghề cờ bạc, rủ rê chơi đùa (…) ta bịt tai lại
không muốn nghe. Ta đã học được ít kinh sử thế mà chữ Nôm ta không biết hết”
(17).
Vì là thứ chữ không được nhà
nước phong kiến công nhận là chữ chính thức nên không có quy luật nhất định, ai
muốn viết sao thì viết, mỗi người một ý cho nên cùng một chữ có thể có nhiều cách
viết khác nhau, hoặc cùng một chữ viết ra có thể có nhiều cách đọc khác nhau.
Muốn hiểu một bài chữ Nôm thường phải đọc toàn bài trước rồi mới dựa theo nghĩa
mà đoán.
Chữ Nôm được trọng có lẽ từ
nhà Hồ. Hồ Quý Ly có thể là người đầu tiên muốn đưa chữ Nôm lên địa vị chính thức.
Sau nhà Hồ, đến thời Mạc Mậu Hợp, đề mục kỳ đệ tứ khoa Tiến-sĩ năm 1565 là một
bài phú Nôm, một sự kiện chưa từng có trong lịch sử Khoa cử nước ta (18). Năm
1760, Lê Quý Ðôn làm Phó sứ sang Trung quốc đã gửi bản khải đầu tiên bằng Nôm
dâng chúa Trịnh, tường thuật cuộc hành trình. Cuối cùng là vua Quang-Trung đã
cho tổ chức khoa thi đầu tiên toàn dùng Nôm, tuy rằng đề mục vẫn còn bằng chữ
Hán, vào năm 1789 (19).
Từ khi nhà Tây Sơn mất, chữ
Nôm bị nhà Nguyễn gạt sang một bên mặc dầu khi Nguyễn Ánh chưa lên ngôi vẫn
dùng chữ Nôm để ban sắc lệnh cho các tướng tá (ít chữ) dễ hiểu. Nguyễn Trường Tộ
(1830-71) đã dâng điều trần lên Tự-Ðức, viện dẫn thống thiết đầy đủ lý lẽ nên
trọng dụng chữ Nôm, song vô hiệu : “Nước ta là một nước có tên tuổi hàng nhì ở
phương Ðông mà chỉ một mình nước ta không có chữ viết (…). Ta không dùng chữ viết
riêng lại dùng chữ Nho, về phát âm đã không theo đúng giọng Trung quốc, cũng
không phải tiếng phổ thông của nước ta, phải học thuộc lòng mặt chữ, phải vận dụng
trí nhớ để nhớ những phát âm lạ tai (…) không học thì như vịt nghe sấm, thế có
phải là phí hơn nửa công phu trí óc không ? Nếu học sách quốc âm, học sinh học ở
nhà, đàn bà con trẻ nghe cũng hiểu, như vậy tuy không đi học mà cũng học được
(…). Ở nước ta những kẻ lanh lợi đều đua nhau học chữ Hán, vùi đầu đèn sách hết
năm này qua năm khác, phải chăng họ muốn trở thành người Trung quốc?.
Thế mà
đem nói với người Tầu, người Tầu chẳng nghe ra, nói với dân ngu, dân ngu chẳng
hiểu (…). “Nói” là để cho người ta hiểu, nay mở miệng nói mà không ai nghe hiểu
cả thì đó không phải là tiếng người nữa rồi (…). Thường tình ai lại không yêu
quý cái vốn có của mình. Nước ta coi khinh cái vốn có của mình mà quý cái hiếm
lạ của người, bỏ quốc âm của ta mà đem một nửa công phu cầu cái ngoắt ngoéo, thật
mỉa mai thay !” (20).
Nhà Hồ, nhà Mạc, nhà Tây Sơn
đều ý thức được tinh thần tự chủ, muốn trọng dụng chữ Nôm, bỏ chữ Hán, tách ra
khỏi ảnh hưởng Trung quốc, tiếc rằng cả ba đều bị các sử gia xưa liệt vào hạng
“ngụy”!.
III– CHỮ QUỐC NGỮ
|
Chữ quốc ngữ, cũng như chữ
Nôm, xuất hiện từ bao giờ và do ai nghĩ ra đầu tiên thì cho đến nay vẫn chưa có
câu giải đáp. Có lẽ quốc ngữ được đặt ra khoảng cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ
XVII, khi các giáo sĩ đến nước ta truyền đạo. Người ta chỉ có thể nói quốc ngữ
là công trình tập thể của các giáo sĩ Tây phương (Bồ-đào-nha, Pháp, Ý,
Tây-ban-nha vv.) đặt ra để tiện việc truyền giáo, ghi những điều giảng dậy, vì
học chữ Hán hay chữ Nôm ít nhất phải mất ba, bốn năm trong khi học quốc ngữ chỉ
vài ba tháng.
Sự hình thành và phát triển
của quốc ngữ tạm chia ra 4 giai đoạn:
A– THỜI KỲ PHÔI PHAI
Giáo sĩ Cristoforo
Borri tới Ðàng Trong năm 1617, đến năm 1631 viết sách tường thuật việc
truyền giáo, có ghi mấy dòng bằng quốc ngữ (không bỏ dấu, có lẽ vì in ở Pháp?)
kể chuyện giáo sĩ Buzomi đến Ðàng Trong, một hôm đứng xem gánh hát
chèo ngoài đường, thấy một anh hề độn bụng to tướng ra trước khán giả moi trong
bụng ra một đứa bé và hỏi nó: ”Con gnoo muon bau tlom laom Hoa Laom Chiam ?”. Giáo
sĩ nhận ra những từ ngữ mà viên thông ngôn giúp việc giảng đạo vẫn dùng để hỏi
những người muốn vào đạo, và phát hiện ra viên thông ngôn xưa nay đã dịch bậy
khiến người ta tưởng “muốn vào đạo” với “muốn làm người Hòa-lan” là một. Từ đấy
mới bắt sửa lại câu hỏi thành: ”Muon bau dao Christiam Chiam?”(21).
Vì còn trong thời kỳ phôi
thai, chưa đủ chữ đùng, các giáo sĩ cứ tùy tiện đặt thêm ra, nếu “bí”, không ngần
ngại xen lẫn tiếng la-tinh hay tiếng Tây phương như Christiam. Chữ viết
tuy chưa có lề lối nhưng đọc ta vẫn có thể đoán hiểu như: laom = làm, chiam
= chăng. Vì chữ quốc ngữ chưa đủ dùng nên năm 1620, muốn soạn một quyển
sách, các giáo sĩ Dòng Tên (Compagnie de Jésus) vẫn phải dùng chữ Nôm.
Năm 1629, Gaspar
d’Amaral tới Ðàng Ngoài truyền giáo. Trong một bản chép công thức rửa tội
(1645) có ghi một dòng quốc ngữ cổ :”Tau rua mài nhân danh Cha và Con và
Spirito Santo”.Amaral cũng là người đầu tiên soạn bộ từ điển Diccionario
Anamito-Portuguès-Latin (Từ điển Việt-Bồ-La), song chưa kịp cho ấn hành
thì mất.
Năm 1636, Antonio
Barbosa đến Ðàng Ngoài và soạn Từ điển Bồ-Việt, cũng chưa được
in.
B– THỜI KỲ HÌNH
THÀNH: Alexandre de Rhodes (1593-1660)
Nói đến quốc ngữ là người ta
nghĩ ngay đến A. de Rhodes, người Pháp, tu Dòng Tên. Năm 1624, A. de
Rhodes định sang Nhật truyền giáo song lúc ấy Nhật đang đóng cửa ngoại giao nên
đành cùng một số giáo sĩ khác đến Ðàng Trong. Năm 1627, tòa Thánh ủy thác cho
ông dựng thêm cơ sở ở Ðàng Ngoài. Lúc đầu ông được chúa Trịnh tiếp đón nồng hậu
nhưng đến 1630, vì việc truyền giáo, ông bị trục xuất, phải đi Macao. Từ 1640,
nhiều lần ông lén lút trở lại Việt-Nam giảng đạo, lúc ấy Ðàng Trong cũng cấm đạo
rất ngặt. Năm 1645, ông bị kết án tử hình, sau được ân xá nhưng phải lập tức rời
lãnh thổ Việt Nam và từ đấy không trở lại nữa.
Năm 1651, A. de Rhodes viết
xong quyển Lịch sử Vương quốc Ðàng Ngoài. Ông còn là người xuất bản hai
quyển sách đầu tiên bằng quốc ngữ, in tại La-mã cũng vào năm 1651:
Phép giảng 8 ngày (để dậy
những kẻ muốn chịu phép rửa tội) và Từ điển Việt Bồ La
(Dictionarium lutsitanum). Ðể soạn cuốn từ điển này, ông đã dựa vào hai cuốn
từ điển của A. Barbosa và G. Amaral.
Ta nhận thấy chữ quốc ngữ thời
bấy giờ đã tạm đủ để phục vụ công cuộc truyền giáo, không còn phải xen lẫn tiếng
la-tinh nữa. Cách viết khá giống với quốc ngữ hiện nay tuy còn là thứ văn áp dịch
ngô nghê chứ chưa phải tiếng Việt nhuần nhuyễn.
de Rhodes không phải là người
sáng chế ra quốc ngữ nhưng có công không nhỏ trong việc phổ biến quốc ngữ bằng
cách cho in sách và từ điển.
C– THỜI KỲ PHÁT
TRIỂN: Jean Baptiste Pétrus Trương Vĩnh Ký (1837-98)
Trương Vĩnh Ký thông thạo 27
thứ tiếng Âu và Á, cả sinh ngữ lẫn tử ngữ. Thoạt đầu làm thông ngôn cho Pháp,
sau chuyên dậy học tiếng Việt (cho người Pháp) và ngoại ngữ như tiếng Pháp, tiếng
Cao-mên, tiếng Lào vv. cùng viết sách về đủ mọi loại: dậy học, sưu tầm, nghiên
cứu vv. phần lớn bằng quốc ngữ. Trương Vĩnh Ký là người Việt đầu tiên đã triệt
để khai thác chữ quốc ngữ bằng sách báo, viết hay dịch sách từ chữ Hán ra quốc
âm.
Nếu A. de Rhodes có công phổ
biến chữ quốc ngữ thì cũng chỉ phổ biến trong giới hạn truyền giáo, Trương Vĩnh
Ký mới là người thực sự phổ biến rộng rãi chữ quốc ngữ trong dân gian, bất kể
người có đạo hay không. Ông là người có công đầu trong việc đưa chữ quốc ngữ từ
lãnh vực truyền giáo sang địa hạt văn chương. Từ Trương Vĩnh Ký trở đi chữ quốc
ngữ mới được dành một địa vị quan trọng trong văn hóa Việt.
D– THỜI KỲ TRƯỞNG
THÀNH: Nam Phong và Phạm Quỳnh (1892-1945) – Tự Lực Văn Ðoàn.
a – Nam Phong và Phạm Quỳnh.
Phạm Quỳnh tốt nghiệp trường
Cao đẳng Tiểu học. Bắt đầu làm việc với Trường Viễn Ðông Bác Cổ, năm 1917 làm
chủ nhiệm kiêm chủ bút tạp chí Nam Phong đến 1932 thì vào Huế giữ chức
Ngự Tiền Văn Phòng (Ðổng lý), rồi Thượng Thư bộ Học và bộ Lại.
Tên tuổi Phạm Quỳnh gắn liền
với tờ Nam Phong, viết bằng ba thứ tiếng: quốc ngữ, Hán và Pháp. Chữ quốc
ngữ lúc này đã tiến một bước khá dài trên lãnh vực nghệ thuật so với thời
Trương Vĩnh Ký: từ ngữ đầy đủ để diễn tả những vấn đề phức tạp như triết lý,
nghị luận… một cách tinh vi tuy đôi khi còn nặng nề vì mượn ở Hán tự. Tuy
nhiên, đã thấy xuất hiện những cây bút linh hoạt như Phạm Duy Tốn, chẳng kém gì
văn phong thời sau (thời của Tự Lực Văn Ðoàn).
b – Tự Lực Văn Ðoàn:
Thời kỳ chữ Hán phải nhường
ngôi. Tự Lực Văn Ðoàn được thành lập năm 1933 với nhóm nòng cốt gồm :
Nhất Linh tức Nguyễn Tường
Tam (1905-63);
Hoàng Ðạo tức Tứ Linh, Nguyễn
Tường Long (1907-48);
Thạch Lam tức Nguyễn Tường
Lân (1910-42);
Khái Hưng tức Trần Khánh Dư
(1896-1947);
Thế Lữ tức Ng Thứ Lễ
(1907-89), có chỗ chép là Nguyễn Ðình Lễ;
Tú Mỡ tức Hồ Trọng Hiếu
(1900-76);
sau mới mở rộng đón thêm những
người như Xuân Diệu, Ðỗ Ðức Thu vv. Mỗi người một vẻ, một biệt tài : trào phúng
như Tú Mỡ; tâm lý với Nhất Linh, Khái Hưng; khi lãng mạn lúc rùng rợn với Thế
Lữ…
Tuy quốc ngữ bắt đầu trưởng
thành từ thời Nam Phong song trên thực tế người ta nghĩ đến văn quốc
ngữ là nghĩ ngay đến Tự Lực Văn Ðoàn. Với Tự Lực Văn Ðoàn quốc
ngữ đã lột xác, thoát ly ảnh hưởng Hán học, chịu ảnh hưởng của Pháp văn, trở
nên trong sáng bình dị, gây hứng cho người đọc, chữ quốc ngữ đã đi sâu vào đại
chúng. Tự Lực Văn Ðoàn có công phổ biến văn quốc ngữ và nhờ quốc ngữ Tự
Lực Văn Ðoàn đã “lừng lẫy” một thời.
IV– CHỮ HÁN THỜI SUY
Tuy quốc ngữ dễ học và tiện
lợi nhưng không phải được tất cả mọi người hoan nghênh ngay bởi quốc ngữ do các
giáo sĩ Tây phương đặt ra, lại do một số thông ngôn áp dụng buổi đầu, những người
này thường thiếu đức độ, dựa thế Tây hống hách, nên phần đông Nho gia có thành
kiến đối với quốc ngữ, cho học quốc ngữ là vong bản, là vọng ngoại, và khi quốc
ngữ trở nên môn thi bắt buộc từ năm 1909 thì một số Nho sĩ thà là bỏ thi cử, bỏ
nguyện vọng một đời, còn hơn học thứ chữ “con nòng nọc” ấy. Trần Quý Cáp, thuộc
số người hiếm, nhận định rõ giá trị của quốc ngữ, đã gọi nó mà “hồn trong nước”
song cũng không thấy tìm cách phổ biến; Phan Bội Châu đọc được quốc ngữ nhưng
đi đâu cũng có thư ký kèm theo để ghi những sáng tác bằng quốc âm, tự mình chỉ
ghi lấy những sáng tác bằng chữ Hán.Chữ quốc ngữ được đặt ra để tiện việc truyền
giáo nhưng đã vượt xa mục tiêu truyền giáo buổi đầu của các giáo sĩ để trở nên
một công cụ truyền thông rất thuận tiện cho người Việt. Ðó là một may mắn không
nhỏ cho Việt-Nam vì các giáo sĩ cũng đã tìm cách ghi âm tiếng Nhật, tiếng Trung
Hoa nhưng không thành công như ở nước ta và Indonésie, hai nước dùng được máy
chữ mẫu tự la tinh.
Nhà Nho trọng chữ Hán, chê
quốc ngữ đã đành, người dân quê không biết chữ cũng chê: “Học làm quái gì thứ
chữ cò quăm mách qué ấy, chữ thánh hiền nào lại có chữ thánh thế ? Thánh nào lại
dậy nhảm nhí những con cua, con ốc ấy, đến đàn bà con trẻ nó cũng thừa biết nữa
là” (22).
Dù Khoa cử đã bị bãi từ
1919, dân ta vẫn tiếp tục tôn sùng chữ Hán là thứ chữ để “chở đạo” của thánh hiền,
không được vứt một tờ giấy có chữ Hán xuống đất, thấy nó rơi dưới đất phải nhặt
lên chứ không được giẫm lên trên, không được đem sách chữ Nho ra mà gối đầu…
Nguyễn Tuân kể: ”Ngày xưa ra đường, cái điều danh dự tối thiểu của bậc Nho gia
chân chính là mỗi khi thấy chữ thánh hiền vương vãi xuống đất phái cúi mình xuống
nhặt lên và để vào những cái bồ nhất định (nếu tôi không nhớ lầm thì những bồ
đó các cụ gọi là Kính tích tự chỉ “ (23).
Và đây là hình ảnh một cụ đồ
sùng bái chữ Nho dưới ngòi bút châm biếm của Ðặng Thái Mai: ”(…) Thấy trời sắp
mưa mà quần áo còn phơi trên dây, cụ phải sang nhà hàng xóm mượn cái sào dài để
khều cái váy của cụ bà vì “tay giở sách thánh hiền ai lại đưa ra cầm một cái
váy đàn bà” (…). Cụ bắt học sinh thấy một tờ giấy có dấu chữ thì bất kỳ ở đâu đều
phải nhặt bỏ vào một cái sọt riêng mà cụ đặt ở một chỗ cao ráo trong nhà, rồi cứ
đến tối ngày rầm là khiêng ra bờ suối mà đốt, đốt xong hốt hết đống tro tàn đổ
xuống dòng nước, cho trôi theo “trường lưu thủy”. Thế mà có một cậu đồ kia
trong khi tiến hành cái lễ “tinh hóa” cho một chồng giấy loại đã nói trước mặt
đông đủ Thầy và bạn: ”Thằng Tây nó không trọng giấy loại này đâu (…). Giấy loại
nó dùng vào chuyện không sạch sẽ gì (…). Nếu như những nùi giấy rách này mà
thiêng liêng đến thế thì sao chúng ta mất nước?” (24).
Nguyễn văn Xuân viết trong Phong
trào Duy Tân: “Thời tôi lớn lên, Nho học đã tàn, mà rủi rớt xuống đất tờ
nào là cha mẹ bắt con cúi xuống lượm lên. Và độc giả biết cái gì xẩy ra không?
Chúng tôi phải kính cẩn đội lên đầu trước khi trả nó về vị trí cũ. Ở thôn quê
hiện nay (1970), đôi nơi vẫn còn cái tục trọng chữ thánh hiền, người ta dùng bất
cứ thứ giấy quốc ngữ, giấy Tây, giấy Mỹ để biến thành giấy vệ sinh, nhưng giấy
có chữ Nho thì tuyệt nhiên không bao giờ!” (25).
Năm 1986, Tết Bính Tý, lần đầu
tôi mua được ở Paris một tờ giấy hồng điều có hai chữ Ðại Cát. Tôi hí
hửng đem về treo trong phòng khách tí hon, ở một chỗ trống bên dưới ảnh ông
tôi. Dì tôi trông thấy bắt gỡ ra, bởi chữ của thánh hiền không thể đặt dưới bất
cứ cái gì. Tờ giấy lập tức được nâng lên cao ngang với chiếc ảnh tuy bị lệch
sang một bên, bởi không còn chỗ nào khác và cũng không thể nâng cao hơn vì ảnh
ông tôi đã sát trần nhà!.
CHÚ THÍCH
1- Ngô Thì sĩ, Việt Sử
Tiêu Án, tr. 38.1 – Trần Quốc Vượng, Lịch Sử Việt-Nam, I, tr.
388. TríchHậu Hán Thư.
2 – Phạm văn Sơn, Lịch
Sử Toàn Thư, tr. 145 – Biên Niên, tr. 24.
3 – Phạm Minh Huyền vv., Trống
Ðông-Sơn, tr. 35-8.
4 – Thái Kim Ðỉnh, Năm
thế kỷ văn Nôm người Nghệ, tr. 13-4.
5 – Trương Sỹ Hùng, Sử
thi thần thoại Mường, tr. 159-60.
6 – Phạm Ðình Hổ viết trong Vũ
Trung Tùy Bút, tr. 38 :”Ðời Lê Trung Hưng về sau, giấy tờ chốn cửa công
thường dùng riêng một lối chữ nam, lúc đầu là phòng dân làm giả mạo mới
theo Hoa văn đặt ra một lối chữ việc quan”, mặt khác, trang 18, ông chê “chữ
Nôm” khó học vv., như vậy là Phạm Ðình Hổ có phân biệt chữ Nôm khác “chữ nam”?
Chữ Nho ta không gọi là “chữ
Bắc”, lại gọi “chữ Hán”, phải chăng vì thời Hán nước ta đặc biệt mở nhiều trường
dậy học?
7 – Trương Bá Cần, Nguyễn
Trường Tộ, tr. 78.
Nguyễn Ðình Hòa,Văn Học Nghệ
Thuật bộ mới (Hoa-kỳ), số 7, 11/1985: Theo A. Haudricourt thì tiếng Việt
lúc đầu không có thanh điệu, tới thế kỷ thứ VI chỉ có 3, mãi đến thế kỷ XII mới
có đủ 6 âm như hiện nay.
8 – Thực Lục, II,
tr. 62.
9 – Nguyễn Ðình Hòa,Văn Học
Nghệ Thuật bộ mới, số 7 : thuyết của Phạm Huy Hổ.
10 – Văb Học Nghệ Thuật, số
7 – Ðào Duy Anh, Chữ Nôm, tr. 42.
11 – Văn Học Nghệ Thuật, số
7, tr. 58.
12 – Trần văn Giáp, Lược
truyện các tác gia Việt-Nam, tập I : Bài thơ đuổi cá sấu in trên Tứ
Dân Văn Uyển hồi đầu thế kỷ XX nói là của Hàn Thuyên và được một số sách
báo in lại, đúng ra là của Phó bảng Nguyễn Can Mộng ngụy tạo để đùa chơi, tiếc
rằng lời cải chính in trên một số báo sau đó ít người được đọc nên nhiều người
vẫn tưởng là của Hàn Thuyên thực. Song nếu đọc kỹ sẽ thấy toàn bài không có lấy
một từ ngữ cổ, thơ cũng không viết theo thể Hàn luật, khó có thể tin là của Hàn
Thuyên.
13 – Ðào Duy Anh, Chữ
Nôm, tr. 64.
14 – Một số người chủ trương
là bản dịch xưa nay được coi là của Ðoàn thị Ðiểm chính thực là của Phan Huy
Ích, song không ai đưa ra được những bằng chứng đích xác, tất cả vẫn chỉ là phỏng
đoán.
15 – Khoảng năm 1962, Trần
Thanh Mại tìm ra được một Hồ Xuân Hương, tác giả tập Lưu Hương Ký (gồm
cả thơ chữ Hán lẫn chữ Nôm), sống ở Thăng-long đầu thế kỷ 19, nguyên quán ở Nghệ-an.
Tuy nhiên, văn phong, khí phách của tác giả Lưu Hương Ký khác xa tác
gíả những bài thơ Nôm truyền tụng nên trong hiện tình chưa thể xác quyết hai
người là một.
16 – Nguyễn Quang Hồng, Văn
Khắc Hán Nôm, tr. 1023.
17 – Phạm Ðình Hổ, Vũ
Trung Tùy Bút, tr. 18.
18 – Trần Lê Sáng, Phùng
Khắc Khoan, tr. 30.
19 – Nguyễn Trọng Thuật, Nam
Phong, số 182, 3/1933.
20 – Trương Bá Cần, Nguyễn
Trường Tộ, tr. 255-7.
21 – C. Borri, Relation
de la nouvelle mission…, tr. 102-3.
22 – Trần Duy Nhất, Nam
Phong, số 47, 5/1921.
23 – Nguyễn Tuân, Chuyện
Nghề, tr. 203-4.
24 – Ðặng Thái Mai, Hồi
Ký, tr. 168.
25 – Nguyễn văn Xuân, Phong
Trào Duy Tân, tr. 207.
Nguyễn Thị Chân Quỳnh
Nguồn Trích tác phẩm Khoa Cử Việt
Nam
Theo https://nghiencuulichsu.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét