Tết Việt Nam và phong tục ngày tết
Tết Nguyên Đán ở Việt Nam
Tết Nguyên Đán hay còn gọi là Tết Cả, là lễ hội cổ truyền lớn
nhất, lâu đời nhất, có phạm vi phổ biến rộng nhất, từ Nam Quan đến Cà Mau và cả
vùng hải đảo, tưng bừng và nhộn nhịp nhất của dân tộc. Từ những thế kỷ xa xưa
thời Lý, Trần, Lê, ông cha ta đã cử hành lễ Tết hàng năm một cách trang trọng.
Tết Nguyên Đán là khâu đầu tiên và quan trọng nhất trong hệ thống lễ hội Việt
Nam, mà phần “lễ” cũng như phần “hội” đều rất phong phú cả nội dung cũng như
hình thức, mang một giá trị nhân văn sâu sắc và đậm đà.
Việc ông cha ta xác định Tết Cả đúng vào thời điểm kết thúc một năm cũ, mở đầu
một năm mới theo âm lịch, là một chu kỳ vận hành vũ trụ, đã phản ánh tinh thần
hòa điệu giữa con người với thiên nhiên (Đất-Trời-Sinh vật), chữ NGUYÊN có
nghĩa là bắt đầu, chữ ĐÁN có nghĩa là buổi ban mai, là khởi điểm của năm mới. Đồng
thời, Tết cũng là dịp để gia đình, họ hàng, làng xóm, người thân xa gần sum họp,
đoàn tụ, thăm hỏi, cầu chúc nhau và tưởng nhớ tri ơn ông bà, tổ tiên.
Xét ở góc độ mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên. Tết -
do tiết (thời tiết) thuận theo sự vận hành của vũ trụ, biểu hiện ở sự chu chuyển
lần lượt các mùa Xuân, Hạ, Thu, Đông - có một ý nghĩa đặc biệt đối với một xã hội
mà nền kinh tế vẫn còn dựa vào nông nghiệp làm chính. Theo tín ngưỡng dân gian
bắt nguồn từ quan niệm “Ơn trời mưa nắng phải thì”, người nông dân còn cho đây
là dịp để tưởng nhớ đến các vị thần linh có liên quan đến sự được, mất của mùa
màng như thần Đất, thần Mưa, thần Sấm, thần Nước, thần Mặt trời… người nông dân
cũng không quên ơn những loài vật, cây cối đã giúp đỡ, nuôi sống họ, từ hạt lúa
đến trâu bò, gia súc, gia cầm trong những ngày này.
Về ý nghĩa nhân sinh của Tết Nguyên Đán, nhiều nhà nghiên cứu
cho rằng trước hết đó là Tết của gia đình, Tết của mọi nhà. Người Việt Nam có tục
hằng năm mỗi khi Tết đến, dù làm bất cứ nghề gì, ở bất cứ nơi đâu, kể cả những
người xa xứ cách hàng ngàn kilômét, vẫn mong được trở về sum họp dưới mái ấm
gia đình trong 3 ngày Tết, được khấn vái trước bàn thờ tổ tiên, nhìn lại ngôi
nhà thờ, ngôi mộ, giếng nước, mảnh sân nhà, nơi mà gót chân một thời bé dại đã
tung tăng và được sống lại với bao kỷ niệm đầy ắp yêu thương ở nơi mình cất tiếng
chào đời. “Về quê ăn Tết”, đó không phải là một khái niệm thông thường đi hay về,
mà là một cuộc hành hương về nơi cội nguồn, mảnh đất chôn nhau cắt rốn.
Theo quan niệm của người Việt Nam, ngày Tết đầu xuân là ngày đoàn tụ, đoàn
viên, mối quan hệ họ hàng làng xóm được mở rộng ra, ràng buộc lẫn nhau thành đạo
lý chung cho cả xã hội: tình gia đình, tình thấy trò, con bệnh với thầy thuốc,
ông mai bà mối đã từng tác thành đôi lứa, bè bạn cố tri, con nợ và chủ nợ…
Tết cũng là dịp “tính sổ” mọi hoạt động của một năm qua, liên
hoan vui mừng chào đón một năm với hy vọng tốt lành cho cá nhân và cho cả cộng
đồng. Nhưng rõ nét nhất là không khí chuẩn bị Tết của từng gia đình. Bước vào bất
cứ nhà nào trong thời điểm này, cũng có thể nhận thấy ngay không khí chuẩn bị Tết
nhộn nhịp và khẩn trương, từ việc mua sắm, may mặc đến việc trang trí nhà cửa,
chuẩn bị bánh trái, cỗ bàn, đón tiếp người thân ở xa về… Đối với các gia đình lớn,
họ hàng đông, có quan hệ xã hội rộng, đông con cháu, dâu rể, thì công việc chuẩn
bị càng phức tạp hơn.
Theo tập tục, đến ngày 23 tháng chạp là ngày đưa tiễn ông Táo
về trời để tâu việc trần gian, thì không khí Tết bắt đầu rõ nét. Ngày xưa dưới
thời phong kiến, từ triều đình đến quan chức hàng tỉnh, hàng huyện đều nghĩ việc
sau lễ “Phất thức” (tức lễ rửa ấn, rửa triện). Ở cấp triều đình, trong lễ này
có sự hiện diện của nhà vua, các quan đều mặc phẩm phục uy nghiêm. Xem thế đủ
biết rằng ngày tết được coi trọng như thế nào.
Sau đó, các quan cất vào tủ, niêm phong cẩn thận. Không một văn bản nào được kiềm
ấn, mọi pháp đình đều đóng cửa. Con nợ không thể bị sai áp, các tội tiểu hình
không bị trừng phạt, tội nặng thì giam chờ đến ngày mồng 7 tháng giêng (lễ khai
hạ) mới tiến hành giải quyết. Như vậy, Tết Cả kéo dài từ ngày 23 tháng chạp (một
tuần trước giao thừa) đến mồng 7 tháng giêng (một tuần sau giao thừa).
Không biết Tết cổ truyền của dân tộc xuất hiện từ bao giờ,
nhưng đã trở nên thiêng liêng, gắn bó trong tâm hồn, tình cảm của mỗi người dân
Việt Nam. Những tục lệ trò vui trong dịp Tết, chiếc bánh chưng xanh, mâm ngũ quả
trên bàn thờ gia tiên, cành đào, chậu quất khoe sắc trong mỗi gia đình đã trở
thành một phần hình ảnh của quê hương để mỗi người Việt Nam dù sống ở nơi đâu mỗi
độ xuân về lại bồi hồi nhớ về đất nước với bao tình cảm nhớ nhung tha thiết.
Làm sao quên được thuở ấu thơ cùng đám trẻ con ngồi vây quanh nồi bánh chưng
sôi sùng sục chờ giờ vớt bánh! Làm sao có thể quên được những phiên chợ Tết rợp
trời hoa!.
Ngày Tết chính thức bắt đầu từ giao thừa. Đây là thời điểm
thiêng liêng nhất trong năm, thời điểm giao tiếp giữa năm cũ và năm mới, thời
điểm con người giao hòa với thiên nhiên, Tổ tiên trở về sum họp với con cháu.
Cúng giao thừa xong cả nhà quây quần quanh mâm cỗ đã chuẩn bị sẵn, uống chén rượu
đầu tiên của năm mới, con cái chúc thọ ông bà cha mẹ, người lớn cho trẻ em tiền
quà mừng tuổi đựng trong những bao giấy đỏ.
Sau lễ giao thừa còn có tục đi đến đền chùa làm lễ sau đó hái về một nhánh cây
đem về gọi là hái Lộc, hoặc đốt một nén hương rồi đem về cắm trên bàn thờ gia
tiên gọi là Hương Lộc. Họ tin rằng xin được Lộc của trời đất thần Phật ban cho
thì sẽ làm ăn phát đạt quanh năm. Sau giao thừa người nào từ ngoài đường bước
vào nhà đầu tiên là người “xông nhà”, là người “tốt vía” thì cả nhà sẽ ăn nên
làm ra, gặp nhiều may mắn, vì vậy người xông nhà thường được chọn trong số những
người bạn thân.
Tết là dịp để con người trở về cội nguồn. Ai dù có đi đâu xa
vào ngày này, cũng cố trở về quê hương để được sum họp với người thân dưới mái ấm
gia đình, thăm phần mộ tổ tiên, gặp lại họ hàng, làng xóm. Ngày Tết cũng làm
cho con người trở nên vui vẻ hơn, độ lượng hơn. Nếu ai có gì đó không vừa lòng
nhau thì dịp này cũng bỏ qua hết để mong năm mới sẽ ăn ở với nhau tốt đẹp hơn,
hòa thuận hơn. Có lẽ đó là ý nghĩa nhân bản của Tết Việt Nam.
Mấy tục lệ trong đêm giao thừa
Toan Ánh
Trong đêm giao thừa, sau khi làm lễ giao thừa xong, có những
tục lễ riêng mà cho tới ngày nay từ thôn quê đến thành thị vẫn còn nhiều người
theo giữ.
Lễ chùa, đình, đền: Lễ giao thừa ở nhà xong, người ta
kéo nhau đi lễ các đình, chùa, miếu, điện để cầy phúc cầu may, để xin Phật, Thần
phù hộ độ trì cho bản thân và cho gia đình. Và nhân dịp người ta thường xin quẻ
đầu năm.
Kén hướng xuất hành: Khi đi lễ, người ta kén giờ và kén
hướng xuất hành, đi đúng hướng đúng giờ để gặp sự may mắn quanh năm. Ngày nay,
người ta đi lễ nhưng ít người kén giờ và kén hướng.
Hái lộc: Ði lễ đình, chùa, miếu, điện xong, lúc trở về
người ta có tục hái một cành cây mang về ngụ ý là lấy lộc của Trời đất Phật Thần
ban cho. Trước cửa đình cửa đền, thường có những cây đa, cây đề, cây si cổ thụ,
cành lá xùm xòa, khách đi lễ mỗi người bẻ một nhánh, gọi là cành lộc. Cành lộc
này mang về người ta cắm trước bàn thờ cho đến Với tin tưởng lộc hái về trong
Ðêm giao thừa sẽ đem lại may mắn quanh năm, người Việt Nam trong buổi xuất hành
đầu tiên bao giờ cũng hái lộc. Cành lộc tượng trưng cho tốt lành may mắn. Về tục
xuất hành cũng như tục hái lộc có nhiều người không đi trong Ðêm giao thừa, mà
họ kén ngày tốt giờ tố trong mấy ngày đầu năm và Ði đúng theo hướng chỉ dẫn
trong các cuốn lịch đầu năm để có thể có được một năm hoàn toàn may mắn.
Hương lộc: Có nhiều người trong lúc xuất hành đi lễ,
thay vì hái lộc cành cây, lại xin lộc tại các đình đền chùa miếu bằng các đốt một
nắm hương hoặc một cây hương lớn, đứng khấn vái trước bàn thờ, rồi mang hương
đó cắm tại bình hương bàn thờ Tổ tiên hoặc bàn thờ Thổ Công ở nhà. Ngọn lửa tượng
trưng cho sự phát đạt. Lấy lửa tự các nơi thờ tự mang về, tức là xin Phật Thánh
phù hộ cho được phát đạt tốt lộc quanh năm. Trong lúc mang nấm hương từ nơi thờ
tự trở về, nhiều khi gặp gió, nấm hương bốc cháy, người ta tin đó là một điềm tốt
báo trước sự may mắn quanh năm. Thường những người làm ăn buôn bán hay xin
hương lộc tại các nơi thờ tự.
Xông nhà: Thường cúng giao thừa ở nhà xong, người gia chủ
mới đi lễ đền chùa. Gia đình có nhiều người, thường người ta kén một người dễ
vía ra đi từ lúc chưa đúng giờ trừ tịch, rồi khi lễ trừ tịch tới thì dự lễ tại
đình chùa hoặc ở thôn xóm, sau đó xin hương lộc hoặc hái cành lộc về. Lúc trở về
đã sang năm mới, người này đã tự xông nhà cho gia đình mình, mang sự tốt đẹp
quanh năm về cho gia đình. Ði xông nhà như vậy tránh được sự phải nhờ một người
tốt, vía khác đến xông nhà cho mình. Nếu không có người nhà dễ vía để xông nhà
lấy, người ta phải nhờ một người khác trong thân bằng cố hữu tốt vía để sớm
ngày mồng một Tết đến xông nhà, trước khi có khách tới chúc Tết, để người này
đem lại sự dễ dãi may mắn lại.
Trích “Tín Ngưỡng Việt Nam” - Toan Ánh
Bánh chưng, bánh tét, bánh dày, xôi và cốm
Huỳnh Ngọc Trảng
Bánh tét là một lễ vật được làm theo tín lý phồn thực của cư dân nông nghiệp, cụ
thể là cư dân cấy (tỉa) lúa (nếp). Phải chăng, tín lý phồn thực có tuổi đời cổ
xưa hơn quan niệm về “trời tròn đất vuông” của sự tích bánh dày và bánh
chưng?...
Sự tích suy nguyên về bánh chưng và bánh dày mà ngày nay
chúng ta đều biết và xác tín là do Tiết Liêu/ Lang Liêu - một trong các người con
của vua Hùng - làm ra là câu chuyện được ghi chép trong Lĩnh Nam Chích Quái (thế
kỷ XV).
Truyện kể rằng: Sau khi vua Hùng Vương phá được giặc Ân, nhân quốc gia vô sự,
muốn truyền ngôi cho con, bèn triệu hai mươi vị quan lang và công tử lại mà
phán rằng: “Ta muốn truyền ngôi cho kẻ nào làm ta vừa ý, cuối năm nay mang trân
cam mỹ vị đến để tiến cúng tiên vương cho ta được tròn đạo hiếu thì sẽ được ta
truyền ngôi”.
Thế là các con đều đua nhau đi tìm của ngon vật lạ khắp trên cạn dưới bể, nhiều
không sao kể xiết. Duy có vị công tử thứ 18 là Tiết Liêu, bà mẹ trước kia vốn bị
vua ghẻ lạnh, mắc bệnh mà chết, tả hữu ít người giúp đỡ, khó xoay xở, nên đêm
ngày lo lắng, mộng mị bất an. Một đêm kia mộng thấy thần nhân tới nói rằng:
“Các vật trên trời đất và mọi của quý của người không gì bằng gạo. Gạo có thể
nuôi người khỏe mạnh và ăn không bao giờ chán, các vật khác không thể hơn được.
Nay đem gạo nếp làm bánh, cái hình vuông, cái hình tròn để tượng trưng hình đất
và trời rồi dùng lá bọc ngoài, ở trong cho mỹ vị để ngụ ý công đức sinh
thành lớn lao của cha mẹ”. Tiết Liêu tỉnh dậy, mừng rỡ mà nói rằng: “Thần nhân
giúp ta vậy!”.
Nói rồi bèn theo lời dặn trong mộng mà làm, chọn thứ gạo nếp trắng tinh, lặt lấy
những hạt tròn mẩy không bị vỡ, vo cho sạch, lấy lá xanh bọc chung quanh làm
hình vuông, cho trân cam mỹ vị vào bên trong để tượng trưng cho việc đại địa chứa
chất vạn vật rồi nấu chín, gọi là bánh chưng. Lại lấy gạo nếp nấu chín, giã cho
nát, nặn thành hình tròn, tượng trưng cho trời gọi là bánh dày.
Đến kỳ, vua vui vẻ truyền các con bày vật dâng tiến. Xem qua khắp lượt, thấy
không thiếu thức gì. Duy có Tiết Liêu chỉ tiến dâng bánh chưng và bánh dày. Vua
kinh ngạc mà hỏi, Tiết Liêu đem giấc mộng thuật lại. Vua đem nếm, thấy ngon miệng
không chán, hơn hẳn các thức của các con khác, tấm tắc khen hồi lâu rồi cho Tiết
Liêu được nhất.
Đến ngày Tết, vua lấy bánh này dâng cúng cha mẹ. Thiên hạ bắt chước (1).
Câu chuyện này có một số chi tiết cần phải xem xét:
1. Trước hết, khái niệm “trời tròn đất vuông” vốn có nguồn gốc
từ Trung Quốc (2). Từ thế kỷ thứ X, An Nam dần dần thoát ly khỏi uy quyền
phương Bắc, và đến triều Lý (1009-1225), nước Đại Việt mới thực sự là một quốc
gia độc lập. Phật giáo được coi là quốc giáo, Tăng lữ tham gia vào hàng ngũ
quan lại, và một số vị vua thời Lý, Trần đã tự mình đứng ra thành lập các tông
phái, thiền phái (Lý Thánh Tông mở phái Thảo Đường, Lý Cao Tông tự xưng là Phật,
Trần Nhân Tông là sơ Tổ Trúc Lâm yên Tử, được tôn là Điều Ngự Giác Hoàng). Tuy
vậy, về mặt quản lý nhà nước, do tiếp nhận văn hóa phương Bắc, nước Đại Việt độc
lập vẫn tổ chức theo quan niệm vương quyền Nho giáo. Ngoài các khái niệm Thiên
Vương, Phật-Vua, vẫn còn thừa nhận khái niệm Thiên Tử (Ông vua Con Trời). Như vậy,
vua vẫn phải lưu tâm đến việc tế cáo "Cha Trời, Mẹ Đất" cũng như
phong thần các xứ (Thiên Tử phong bách thần) để tỏ rõ uy quyền với các thần
linh trong nước. Đàn Xã Tắc lập năm 1048 và đàn Viên Khâu (Gò đất hình tròn,
theo nguyên tắc đàn xây ở phía Nam kinh thành để tế trời, gọi là đàn Nam Giao),
đàn Vu ở phía Nam kinh thành được nhắc tới vào các năm 1137-1138 (3). Nói
chung, việc tế Trời-Đất đến thời Lê mới thực sự hoàn bị theo nghi lễ Nho giáo.
Song kể từ thế kỷ XI, việc dựng đàn tròn, đàn vuông để tế "Cha Trời, Mẹ Đất"
đã cho thấy khái niệm “trời tròn đất vuông” đã tồn tại trong nếp nghĩ của người
dân nước ta từ lâu
2. Các tác giả Lĩnh Nam Chích Quái sau đó đã khuôn công năng
của hai loại bánh này vào việc cúng tổ tiên, tôn vinh chuẩn mực hiếu đạo, một
giá trị luân lý cốt lõi của Nho giáo; để vua Hùng nói: “Tiến cúng tiên vương
cho ta tròn đạo hiếu”, và cuối truyện xác định: “Đến ngày Tết vua lấy bánh này
dâng cúng cha mẹ. Thiên hạ bắt chước…”. Tục cúng bánh chưng, bánh dày vào
ngày Tết được mô tả từ câu truyện này, về sau được xác tín là tập tục ra đời từ
thời Hùng Vương.
Nhưng Tết, xét từ nguyên ủy là lễ thức, lễ hội được tiến hành
sau mùa gặt hàng năm hay bắt đầu mùa gieo cấy. Thời điểm này tùy thuộc vào điều
kiện khí hậu và tập quán canh tác của mỗi tộc người. Tết như vậy có chức năng
kép: tạ ơn thần linh và tổ tiên về kết quả vụ mùa đã qua và cầu mong kết quả
cho vụ mùa năm tới. Nói chung, các cư dân nông nghiệp luôn tiến hành một loạt
nghi lễ theo các tiến trình phát triển của cây lúa. Với những lễ vật tương ứng.
- Lúa vừa chín tới: lễ cúng ăn cốm.
- Lúa chín gặt: lễ cúng cơm mới.
- Gặt xong đưa vào kho: lễ mừng lúa mới, với lễ vật là các thứ chế biến từ gạo
tẻ và nếp như: cơm, xôi, bánh…
Cốm là lễ vật phổ biến trong lễ cúng mừng lúa lúc đã cứng hạt.
Cốm là sản phẩm chế biến bằng cách rang lúa nếp, giã cho dẹp lại và sàng sảy để
bỏ trấu đi. Dữ liệu của nhà dân tộc học Từ Chi viết về loại cơm chul (cơm
chùn), lễ vật trong dịp Ăn cơm mới của người Mường, tuồng như đã hé mở cho
chúng ta biết về nguyên ủy của cốm: lúa gặt về còn ướt sũng, không có thời gian
phơi khô, mới được làm thành lễ vật dâng cúng ngay để mọi người bắt tay vào gặt.
Chỉ còn một cách là đem “rang” (có hạt bung ra) rồi giã nhẹ để tách vỏ. Gạo đó
chế thành cơm chul (4). Lúa nếp rang nở bung ra mà người miền Bắc gọi là bỏng
thì ở Trung Bộ (kể cả Nam Bộ) gọi là nổ. Bánh nổ là lễ vật truyền thống vào dịp
Tết ở Trung Bộ, và nổ là lễ vật bắt buộc trong nhiều đám cúng việc lề ở Nam Bộ.
Phải chăng đó là di duệ của cốm, và xa xưa hơn là cơm chul?
Cơm là lễ vật bắt buộc trong lễ cúng cơm mới của nhiều tộc người,
và cũng là lễ vật của nhiều lễ cúng khác. Tuy nhiên, vì sự bình dị của nó mà
cơm không được người ta coi là lễ vật thực sự như xôi. Rõ ràng trong nếp nghĩ
phổ biến của nhiều tộc người, xôi là lễ vật bởi nó phải có trong các cuộc lễ mà
hiếm hoi trong bữa ăn thường ngày. Gạo nếp quý hiếm hơn gạo tẻ, và vì có hương
thơm nên được chọn làm lễ vật dâng cúng. Nói chung, gạo là thức ăn chính của
con người nên nó có ý nghĩa thuộc về nghi lễ. Lúa gạo luôn được coi là có nguồn
gốc thiêng liêng, là hạt ngọc trời; nó biểu trưng cho sự sung túc, sự sinh sản
dồi dào, nhờ trời mới có và sự thanh khiết nguyên sơ. Người Thái đồ, nấu xôi có
nhuộm màu: xôi đỏ tượng trưng cho Mặt Trời, xôi vàng tượng trưng cho Mặt Trăng
(Tết Cầu mùa: Xíp Xì) (5). Người Nùng làm xôi bảy màu để “tượng trưng cho chặng
đường lịch sử bảy tháng đầy ý nghĩa trong một năm đất trời xoay chuyển, nhưng gắn
liền với lịch sử dân tộc” (mỗi màu tượng trưng một tháng, từ tháng Giêng đến
tháng Bảy) (6). Cơm cúng đơm vào chén, bát, thậm chí còn nèn, gọi “chén cơm in”.
Còn xôi đơm ra đĩa hay mâm, phổ biến từ “mâm xôi”, luôn gợi cho ta hình ảnh của
một sự vun cao lên tròn trịa và sung mãn, biểu thị cho sự phồn thực.
Từ xôi đến bánh dày chỉ là một bước ngắn: lấy xôi nếp giã nát
ra và vun lên thành mâm bánh dày. Loại bánh làm bằng nếp như vậy vẫn là lễ vật
“thanh khiết nguyên sơ” như xôi. Với người Chăm, lễ vật trong Tết Rija Nưga của
họ có xôi, bỏng (nổ) và bánh đúc(7). Với người Dao, trong Tết nhảy của họ có lễ
vật không thể thiếu là bánh bằng bột gạo nắn tròn, treo tòng teng trên những
cây mía đặt ở gian giữa bàn thờ Bàn Vương(8). Đó là hai ví dụ về hai loại bánh
“tròn đầy”, thuộc thứ lễ vật được chế biến bằng bột gạo có phần kỳ công hơn
bánh dày. Bánh dày không chỉ là đặc sản của người Việt, mà nó còn là thứ lễ vật
bắt buộc, đã thành tục lệ trong văn hóa của nhiều tộc người. Tết của người
H'mông là một ví dụ: “Bánh dày là hương vị không thể thiếu, một biểu tượng trên
bàn thờ tổ tiên trong ngày Tết của người H'mông”(9). Ở người H'mông Hang Kia,
Pà Cò cũng có truyền thuyết suy nguyên về bánh dày của dân tộc mình. Nội dung
truyền thuyết hoàn toàn khác với sự tích bánh chưng bánh dày của người Việt, mà
chủ ý là nói về nguồn gốc lúa nếp: ông Tổ người Hmông lấy được từ xứ sở của người
tí hon dưới lòng đất, và hàng năm, người Hmông làm bánh dày để tưởng nhớ tổ
tiên và tạ ơn con chim đại bàng đã cứu ông Tổ mình ngày xưa (10). Một tập tục
liên quan đến loại bánh dày này là trong mấy ngày đầu năm phải ăn bánh dày trắng,
tuyệt đối không được nướng bánh dày. Nếu nướng, người H'mông cho rằng năm đó
nương rẫy sẽ bị hạn hán (11). Điều này cho chúng ta thấy: bánh dày theo quan niệm
của người H'mông là biểu thị nương rẫy, là đất, nói rộng ra là “không gian sinh
tồn” .
3. Nói chung, bánh dày là một lễ vật được hình thành trong một
quá trình nhất định, khuôn theo một tâm thức thuần khiết từ quan niệm thiêng về
gạo (tẻ và nếp) của cộng đồng các cư dân trồng/ tỉa lúa. Nó vừa là nhân vừa là
quả của nền văn hóa lúa; ở đó, nó là biểu tượng của tín lý phồn thực hơn là tín
lý tư biện về vũ trụ. Điều này cũng có phần tương tự đối với cái bánh chưng.
Xét về chất lượng, nội dung thì bánh chưng và bánh tét là một, chúng chỉ khác
nhau ở hình thức: một là hình vuông và một là hình ống-dài.
Rảo qua các dữ liệu dân tộc học, chúng ta thấy bánh chưng có ở người Việt miền
Bắc, người Mường (gọi là pênh pang), người Thái (gọi là kháu tốm kích), người
Tày, người Khmú (gần như bánh chưng tròn của người Tày)…
Bánh tét có ở người Việt miền Trung, miền Nam, người Thái (cũng có bánh tét gọi
là kháu tốm boóng cựa), người Hrê (gọi là bánh mau nhich), người Kadong, người
Xinh mun… (12).
Có thể nói, bánh chưng và bánh tét cùng tồn tại trong đại gia đình các dân tộc ở
nước ta, thậm chí cụ thể ngay trong từng tộc người (Thái, Việt…). Vấn đề đặt ra
là tại sao cùng là một thứ chất liệu mà gói theo hai kiểu (thậm chí là ba kiểu
- nếu kể thêm bánh ú, gói theo kiểu bánh ít “nóc chùa”) để làm gì, và kiểu nào
ra đời trước?
Bánh chưng được gói theo hình vuông, tượng trưng cho trời (Lĩnh Nam chích
quái). Bánh tét gói theo hình ống, tròn, dài, biểu tượng sinh thực khí nam, bản
nguyên sức mạnh của sự sinh sản(13). Trong thời gian điền dã ở vùng Khmer Nam Bộ,
tôi được một vị à-cha (thầy lễ) nói nhỏ vào tai rằng bánh tét là “cái đó của
Preah Ầy-Xô” (Preah Ầy-xô là thần Siva).
Bánh tét là một lễ vật được làm theo tín lý phồn thực của cư dân nông nghiệp, cụ
thể là cư dân cấy (tỉa) lúa (nếp). Phải chăng, tín lý phồn thực có tuổi đời cổ
xưa hơn quan niệm về “trời tròn đất vuông” của sự tích bánh dày và bánh
chưng?...
Huỳnh Ngọc Trảng (theo Văn hóa Phật giáo)
Chú thích:
(1) Vũ Quỳnh - Kiều Phú, Lĩnh nam chích quái, Đinh Gia Khánh chủ biên, Nguyễn
Ngọc San biên khảo - giới thiệu, In lần thứ hai. NXB Văn Học, H., 1990, tr.
56-58.
(2) Việc này được nói trong nhiều sách vở. Ở đây, xin xem:
- Thời cổ Trung Quốc có những lý luận chủ yếu nào về vũ trụ, trong sách Lịch sử
văn hóa Trung Quốc, NXB Cổ Tịch Thượng Hải (Bản dịch của Trần Ngọc Thuận, Đào
Duy Đạt, Đào Phương Chi, NXB Văn Hóa Thông Tin, H; 1999, tập II, tr. 110-114.
- Tiêu Mạc, Kiến trúc Trung Quốc, Tủ sách Văn hóa Nghệ thuật Trung Quốc (Bản dịch
của Mai Chi, NXB Thế giới, H, 2002).
(3) Lý Tế Xuyên, Việt điện u linh, Bản dịch của Trịnh Đình Rư, NXB Văn học, H,
1972, tr. 47 (truyện Thiên tổ địa chủ xã tắc đế quân); tr 81-82 (truyện Ứng
thiên hóa dục nguyên trung hậu thổ địa kỳ nguyên quân).
(4) Trần Từ, Người Mường ở Hòa Bình, Hội KHLS, H, 1996, tr. 193; 341. (phụ chú
P1)
(5) Vũ Thị Hoa, Lễ hội cầu mùa của người Thái ở Tây Bắc Việt Nam, NXB VHTT, H,
1997, tr. 88-89.
(6) Trần Hữu Sơn (chủ biên), Lễ hội cổ truyền Lào Cai, NXB Văn hóa Dân tộc, H;
1999, tr. 84-85.
(7) Ngô Văn Doanh, Tết năm mới cổ truyền của người Chăm (lễ hội Rija Nưgar),
trong Tết năm mới ở Việt Nam, NXB VHTT, H; 1999, tr. 141.
(8) Nguyễn Hữu Thức, Xuân Tết với người Dao Đeo Tiền (Hòa Bình), trong Tết năm
mới ở Việt Nam, sđd, tr. 151.
(9) (10) Nguyễn Hữu Thức, Tết cổ truyền của người Hmông tỉnh Hòa Bình, sđd, tr.
171-172.
(11) Nguyễn Hữu Thức, bài đã dẫn, tr 184.
(12) Chúng tôi dựa vào và đối chiếu từ các dữ liệu của một số sách, bài báo đã
công bố. Ở vấn đề này, xem Vũ Thị Hoa, sđd, phần người Thái (tr. 75-76) và phần
phụ lục (tr. 171-275).
(13) Xem J. Chevalier và A. Gheerbrant, Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới,
NXB Đà Nẵng, 1997, tr. 92; 265; 534-538; 778-779.
Lễ chùa, xin lộc đầu năm - Nét đẹp văn hóa Việt
Lam Điền
Chạm cửa thiền cầu may mắn
Đối với người Việt Nam, lễ hội vốn là nét văn hóa đặc sắc, thể
hiện khát vọng về một cuộc sống hạnh phúc và trường tồn. Thế nhưng, cứ mỗi độ
Xuân về, dù có hòa mình vào không khí lễ Tết thì nhiều người Việt vẫn không
quên lên chùa thắp nhang, cầu cho mình sức khỏe bình an, may mắn và hạnh phúc.
Cũng chính vì thế, tục lễ chùa đầu năm đã trở thành nét đẹp văn hóa trong mọi
giai tầng của xã hội.
Người Việt tin rằng, đi lễ chùa đầu năm không đơn giản chỉ để
ước nguyện, mà đó còn là khoảnh khắc để con người hòa mình vào chốn tâm linh, bỏ
lại phía sau bao vất vả trong cuộc mưu sinh. Hòa vào dòng người đi lễ, mỗi người
trong chúng ta sẽ cảm nhận được sự giao hòa của trời - đất. Mùi khói nhang, sắc
màu rực rỡ của đèn, hoa cùng với không gian thanh tịnh của chốn linh thiêng sẽ
làm cho lòng người trở nên nhẹ nhàng, thanh thản.
Cũng là lễ chùa đầu năm, nhưng cách thức và nghi lễ ở hai miền
Nam - Bắc có những nét khác nhau. Đối với người miền Bắc, khi đi chùa đầu năm
thường phải có đồ lễ, hoặc hương hoa. Theo lệ thường, mâm lễ bao giờ cũng đủ cả
hương, hoa, tiền vàng và một tờ sớ viết bằng chữ nho, ghi những điều cầu mong của
gia chủ cho một năm vạn sự như ý. Đặc biệt, trong lời văn khấn của người miền Bắc
thường có vần, có điệu, âm vực thì trầm bổng. Khi thể hiện, lời khấn nghe như
thơ, như nhạc ngân nga trong không gian u huyền của đình chùa, tạo nên sự linh
thiêng, hư ảo.
Lễ xong, người đi lễ thường xin nhà chùa một thứ gì đó về làm
lộc đầu năm. Còn đối với người miền Nam, việc hành lễ đơn giản hơn, đầu năm đi
lễ chùa thường không phải đem theo đồ lễ, nếu có cũng chỉ là hoa quả chứ không
bao giờ có đồ mặn (xôi thịt) như người miền Bắc. Lời khấn cũng đơn giản, không
câu nệ văn vẻ. Người lên chùa ước gì thì cầu đó, không nhất thiết phải dùng sớ
bằng chữ nho. Cách khấn như thế người ta hay gọi là khấn nôm.
Tuy phong tục tập quán giữa các miền có khác nhau, nhưng lễ
chùa đầu Xuân đã trở thành thói quen, thành nét văn hóa tâm linh của tất cả người
Việt. Tại đây, mọi ranh giới về tuổi tác, địa vị đều bị xóa nhòa, tất cả gặp
nhau ở miền tâm thức linh thiêng.
Hái lộc Xuân ước phồn thịnh
Ngoài tục lễ chùa, người Việt còn có tục hái lộc vào đêm giao
thừa. Theo quan niệm của người xưa, không có loài nào sinh sôi nảy nở và có sức
sống mãnh liệt như loài cây. Mỗi độ Xuân về, những chồi non nhú lên thể hiện sức
sống tràn đầy sinh lực. Do đó, người ta đi xin lộc đêm giao thừa là để cầu mong
có được sức sống dẻo dai, mạnh khỏe và có ích như loài cây. Vào dịp đầu năm,
người dân thường ghé lại các đình, chùa để xin một nhánh non đem về treo trước
cửa nhà hoặc chưng trên bàn thờ gia tiên với hy vọng rước được phước lộc về cho
gia đình. Cành lộc được chọn thường là loại cây có phong cách, dáng dấp của người
quân tử, thể hiện được sự bao dung và nhân ái. Cũng theo phong tục cổ truyền và
quan niệm của người xưa, lộc Xuân hái từ những cây như đa, sung, xanh, si sẽ đem
lại những kết quả tốt đẹp nhất. Còn hái lộc từ cây tùng, cúc, trúc, mai sẽ mang
lại niềm vui, hạnh phúc và sức khỏe cho mọi người trong gia đình.
Nếu ngày xưa, việc hái lộc phải từ những cây ở chùa thì hiện
nay, tục hái lộc đã đổi khác và có những phá cách mang tính tích cực. Những năm
gần đây, người đi hái lộc đầu Xuân thường hái lộc theo nhiều cách chứ không nhất
thiết phải bẻ cành, bứt đọt cây. Lộc Xuân có thể là mua một vài quả khế, cây
mía hoặc một chậu cây nho nhỏ… đem về nhà trong ngày đầu năm. Tất cả những điều
đó làm tôn lên vẻ đẹp văn hóa truyền thống của người Việt, mãi là một nét chấm
phá lung linh trong mùa Xuân của toàn dân tộc Việt Nam!.
Lam Điền
Theo http://cothommagazine.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét