Vũ Hoàng Chương, lịch sử thơ
I.Hình như do
cụ Vương Hồng Sển mà chúng tôi đã trải qua nửa ngày với nhau tại Phụng Sơn Tự,
ngôi chùa cổ khoảng hai trăm năm, ngay tại cuối đường Trần Quốc Toản, trong Chợ
Lớn. Đâu như năm 1970.
Có mặt hôm
đó, từ sáng tới chiều, ngoài cụ Vương, là các anh Nguyễn Vỹ, Vũ Hoàng Chương,
và một hai người nữa lớp tuổi tôi, lớp tuổi mà nếu không sinh hoạt với thơ văn,
tôi đã không thể gọi những người đó bằng anh, xưng tôi, như tôi đã gọi. Cụ
Vương, anh Nguyễn, anh Vũ, nay đã không còn. Cái còn, trong nhí nhớ mờ mịt nổi
trôi, là một ngày ngược về Lịch Sử, ngửa cổ nhìn những tàng cổ thụ bao la cao
vút, thân mộc sần sùi nứt nẻ, lắng tai nghe một cánh Phượng Hoàng đáp xuống nóc
chùa, và giọng tâm sự của anh Vũ Hoàng Chương.
Cụ Vương chỉ
mặt nước sau chùa, khuất lấp dưới những lùm cây, mặt nước biến Phụng Sơn Tự
thành một hòn đảo đối với khoảnh đất phía bên kia, nói:
“Dáng chừng là cái chỗ đó mà Nguyễn Ánh lội qua chớ còn chỗ
nào cà?”
Cụ kể chúng
tôi nghe bước đường bôn tẩu của người sau này trở thành Thái tổ nhà Nguyễn. Vua
Gia Long. Ông ta chạy qua ngôi chùa này, vượt con lạch kia, rồi chạy tuốt luốt
xuống miền lục tỉnh.
“Hồi đó chùa chưa có tên là Phụng Sơn Tự. Cũng chưa lớn như
bây giờ. Những người nhiều chuyện thì nói rằng một hôm có con chim Phượng Hoàng
nghỉ cánh đáp xuống nóc chùa, nên chùa mới có tên là Phụng Sơn Tự. Phụng là Phượng.
Sơn Tự là ngôi chùa trên đỉnh đồi này,”
cụ Vương nói. “Nhưng mà
theo tôi, Hoàng đế là con Phụng đó. Người ta đổi tên chùa là Phụng Sơn Tự để
ghi nhớ rằng Vua Gia Long đã từng đặt chân qua đây, trên đường bôn tẩu.”
Sự việc
Nguyễn Ánh và đám tùy tùng tất tưởi chạy qua đây có khác thường chăng? Hẳn cũng
phải có. Nếu không, làm sao ngôi chùa này được đánh giá là một cổ tích thắng cảnh,
để được hưởng tiền tu bổ hàng năm của Quĩ Bảo Tồn Văn Hóa do Liên Hiệp Quốc tài
trợ?
Chúng tôi
khi đi thăm chùa, không dự trù sẽ ở lại lâu. Thế mà mọi người đã chỉ ra về sau
khoảng 5 tiếng đồng hồ. Phải chăng cũng vì sự khác thường của Lịch Sử ấy?
Còn nhớ, đó
là mùa hè. Còn nhó gió thổi hiu hiu và chim ca trên cao. Còn nhớ sự tĩnh mịch của
buổi trưa. Còn nhớ hình như có một chiếc võng ai mắc giữa hai thân cây và anh
Vũ Hoàng Chương đã ngả mình nằm xuống, chân đưa nhè nhẹ. Tôi ngồi gần anh, hay
tựa vào gốc tùng cạnh đó. Đó là lần đầu anh nói chuyện văn chương với tôi, mà không nói về
thơ. Chắc chắn không nói về thơ. Anh nói về Năm Xà Ích, một nhân vật đánh xe ngựa
trên đường Ngã Tư Bảy Hiền, Khánh Hội của tôi.
“Này, làm sao mà cậu lại viết cái truyện Mã Lộ? Trần Phong
Giao cho tôi cuốn sách, tôi đọc hai lần đấy.”
Cặp mắt anh
hấp hay, dường như cái nắng lấp loáng xuyên qua những cành thông nhọn chiếu xuống
có hơi sắc cạnh. Trời xanh trắng mây, mặt nước con lạch đôi khi bất ngờ làm tưởng
một mảnh gương vỡ. Mặt sàn gỗ mà anh “nghiêng
đôi vai, lướt đôi chân”
thuở trai trẻ chắc cũng chỉ làm chóng mặt như thế này, khi ta tình cờ chạm mắt
vào những cái kim tua tủa của ngàn thông trên đầu. Và anh giờ nhỏ thó, áo nâu sồng,
chân đi dép, mỏng mảnh như một thầy tu ép xác, có khác chăng với thầy tu là ở
chỗ anh rất hân hoan nhẹ nhàng.
“Cái chuyện đó thật hả? Làm sao cậu viết giọng Nam kỳ như thế?”
Tôi nói với
anh, tôi lớn lên tại Sài Gòn. Điều ấy hình như không giải nghĩa được gì, vì anh
còn hỏi tới. Anh hỏi tôi chuyện vợ con, Bắc hay Nam. Tôi nói tôi vừa
lấy vợ, nhưng vốn có hai người yêu đầu đời khắng khít, một quê ở Gò Dầu Thượng,
một ở Rạch Giá, mỗi khi có người giận dỗi bỏ về quê, tôi lại khăn gói nhắm Tây
Ninh trực chỉ, còn không thì cũng hướng lòng về Núi Bà Đen, về Ba Động mà làm
thơ, hay ca vài câu vọng cổ u sầu...
Mai về Ba Động
cùng anh
“Bõ công cha mẹ sinh thành ra em”
Đó là hai
câu tôi còn nhớ được, một nửa câu đã mượn của Ca Dao, trong bài Mai Về Ba Động
đăng trên Văn Nghệ Tiền Phong từ năm 1958. Kỳ nữ Kim Cương thuộc bài thơ này của
tôi, từng nhận tôi là chỗ đồng hương ngay từ khi bài thơ vừa đăng báo. Tuổi trẻ
của tôi thiếu một Kinh Đô... Tôi không phải một chàng công tử Thiếu Lăng, ở chốn
Tràng An xe ngựa dập dìu như Anh...
II.Cung cách
anh Chương khác hẳn cung cách những nhà văn nhà thơ tôi hằng giao tiếp, kể từ
khi bước chân vào làng văn. Đúng hơn là làng báo. Anh nói năng nhỏ nhẹ, cẩn mật.
Những câu anh nói khúc chiết, có những hàm ý rõ ràng. Đinh Hùng cởi mở hơn, và
đuôi mắt dài hơn. Anh Chương nói, như tôi còn có thể hình dung được, dường như
có bố cục, và có phong cảnh màu sắc âm điệu phía sau.
Trong làng
văn, có ít ra là hai phái riêng rẽ, một phái viết văn, làm thơ thuần nhất, nếu
có phải làm thêm một nghề nữa để sống, thì nghề đó thường là nghề dậy học, như
anh Chương. Ở ngoài đường, cái dáng anh cũng cách biệt. Hình bóng tôi nhớ nhất
nơi anh là lúc anh ngồi trên chiếc xe xích lô đạp tới trường Văn Lang, lúc trường
này ở đâu mạn Nguyễn Cư Trinh, Cống Quỳnh gì đó, khoảng năm 1956. Anh ăn mặc chải
chuốt trong bộ đồ lớn màu sáng, nếu không là màu trắng, cả áo lẫn quần đồng bộ,
thì cũng là màu sữa nhạt. Cà vạt cũng nhạt, có đốm hoa. Mái tóc anh bóng, chải
ngược trên đầu gọn ghẽ.
Phái thứ
hai xô bồ, phần lớn là những nhà văn nhà thơ sống bằng nghề viết báo. Đây là
phái trong đó có tôi. Lớp này ăn nói xuề xòa, cười đùa nghịch ngợm pha giọng
phóng sự. Một cách nào đó, đây là phái bình dân, nhiều người biết rất nhiều
nhưng hiểu không hiểu trọn, dùng chữ nghĩa bỏ lửng, và viết lách nhiều giai thoại
hơn là điển tích. Có những người rất thâm trầm, hơn hẳn phái trước, song cũng
có vô số lục bình trôi nổi táp vào mép bờ của một dòng cuồng lưu phăng phăng.
Anh Nguyễn Vỹ phát biểu rằng những người làm thơ viết văn sống trong nghề báo
loại này rất dễ bị đánh giá sai lầm, chính vì sự ô hợp ấy.
Vũ Hoàng
Chương ở một thế giới khác; thế giới văn nhân “lỏng buông tay khấu”. Anh là nhân vật của thời tiền chiến còn sót lại trong một
Sài Gòn tứ chiếng, một chàng trai Hà Nội hào hoa mang tâm thức mùa thu trong nắng
lửa hải cảng Miền Nam. Một Lý Bạch tái sinh vào Giao Chỉ Bộ Nhật Nam Quận, chọn
khói thay cho men. Thế nhưng anh Chương, nếu không làm Thơ, sẽ là người như thế
nào? Con người ấy không thường. Đọc tiểu sử anh, thấy anh có tất cả, và xa rời
tất cả, để chỉ cất bước ra đi vì một niềm riêng chỉ một người biết, ngay từ đầu
tới chung cuộc, mãi mãi:
Từ đầu những
chuyến Gã ra đi.
(Vũ Hoàng
Chương, Lòng Đá).
Gã chắc chắn
là Anh, nhưng Nàng là ai thì chưa chắc ai đã biết. Và chưa chắc ai đã biết những
chuyến ra đi ấy là những chuyến ra đi nào. Và hơn nữa, Nàng có phải là một con
người? Hay Nàng là một Tượng Thần Vĩnh Cửu? Một Ý Niệm Một Khói Sương Một Bia
Đá Một Hồn Ma?
III.Thơ Mới, kể
từ ngày xuất hiện tháng ba 1932, cho tới cuối thập niên '70, không lúc nào vắng
bóng Vũ Hoàng Chương. Không những chỉ ở Miền Nam, mà có xóa bỏ đi lằn ranh Bến
Hải của 1954 để gồm làm một, một Thi Ca Việt Nam cho cả hai miền, ông vẫn là
người duy nhất đã tung hoành trong vần điệu, thể cách, trường phái, cổ điển và
hiện đại, Đông và Tây, sáng tác và dịch thuật trong suốt 40 năm. Duy nhất.
Vũ Hoàng
Chương, từ Thơ Say 1940 tới Chúng Ta Mất Hết Chỉ Còn Nhau 1974, đã đẩy Thi Ca từ
Lãng mạn Đô thị thuộc địa “bốn
tường gương điên đảo bóng giai nhân”
tới cõi Tần Sở chia lìa “nhớ
quê dằng dặc ta cầu đó thôi.”
Từ cõi hư ảo “gặp gỡ chừng
như chuyện Liễu Trai”
tới vùng không gian xẹt lửa của những tinh cầu vũ trụ “ta vượt ngàn năm đường ánh sáng, Tự ngoài Vô tận tới nơi
đây.” Khởi từ những
cuộc tình cô Thắm “lúa
thì con gái mượt như tơ”,
ông cũng yêu được những vẻ đẹp Isabelle “cặp mắt nàng xanh đến não người.”
Thi Ca Tiền
Chiến, từ Vũ Hoàng Chương, đã từ ngũ cung “Xừ Xang Xế Xự Xang Hồ” mà đi một vòng luân vũ “Điệu kèn biếc quay cuồng.” Đã từ cổ phong, Hát mưỡu hát nói “Hoa xưa tươi, trăng xưa ngọt, gối xưa kề, tình nay sao héo” mà sang Tự
do “Đi chuyến ấy
dòng đời ta tự xóa”.
Đã chuyển Nguyễn Trãi Yên Sơn sơn thượng tối cao phong; và
phổ Thôi Hiệu Hoàng hạc nhất khứ bất phục phản thành những cao tuyệt mãi mãi
Trèo lên tuyệt đỉnh núi Yên chơi, Vàng tung cánh hạc đi đi mất.
Từ Bài Ca
Sông Dịch tới Trả Ta Sông Núi, Vũ Hoàng Chương làm cho Anh hùng Ca thêm phần lẫm
liệt. “Không đòi,
ai trả núi sông ta?”
Từ Giờ Đã Điểm tới Lửa Từ Bi, tiếng thơ Vũ Hoàng Chương nằm trong vận động Lịch
Sử của một miền đất nước Tự do không ngừng biến động, nơi ông đã chọn lựa, soi
sáng từ những trao đổi với cụ Phan Khôi thuở từ
Việt Bắc vọng về: Sao Lại Thế Được? Câu phản kháng tự hỏi, tự phát, từ ý thức của
một trí thức thi sĩ, không từ một lập trường đảng phái nào: “Biết gửi
vào đâu cái 'chính mình'?”
Đó là khi cụ Phan Khôi gửi cho ông một thông điệp có tính cách mật mã, mật hiệu,
lúc hai người còn đang sống dưới ảnh hưởng của Việt Minh: Ngừng tim, lặng óc, bặt
dòng tình. Tai mắt như không phải của mình. Sống không tự do, viết không tự
do. Và Vũ Hoàng Chương đã thảng thốt: Sao Lại Thế Được? Vũ Hoàng Chương đã dời
Đô. Kinh đô Văn nghệ ông ở ngôi Vua.
nào là
không khí khủng bố. Chọn Vũ Hoàng Chương làm một biểu tượng, những người chỉ
huy văn nghệ ở Miền Bắc biết rõ họ không thể làm khác với tác giả Bài Ca Sông Dịch.
Kẻ đốt sách
xưa, Tần Thủy Hoàng, cũng đã không thể làm khác với Kinh Kha. Ta có thể hình
dung sự giận dữ của vua Tần, cũng như nỗi hốt hoảng của bạo chúa, trước hùng
tâm của một kẻ sĩ. Dù Kinh Kha hay Vũ Hoàng Chương.
Ai tráng sĩ
bao năm mài gươm dưới nguyệt
Còn tưởng nghe hồn thép múa sông sâu.
Kinh Kha hề Kinh Kha!
Vinh cho ngươi hề ba nghìn tân khách
Tiễn ngươi đi, tiếng trúc nhịp lời ca.
Biên thùy
trống giục,
Nẻo Tần sương sa,
Gió thê
lương quằn quại khói chiêu hà.
Tám phương trời khói lửa,
Một mũi dao sang Tần...
(Vũ Hoàng
Chương, Bài Ca Sông Dịch).
Có ai đau nỗi
đau trời đất
Buồn nỗi buồn riêng của núi sông?
Ta nhớ thương hồn hoa cỏ mất
Theo làn mây nhẹ ánh trăng trong.
Núi phía
Nam hề sông phía Bắc!
Trời phương Đông hỡi, đất phương Tây!
Mặc cho những kẻ mài gươm sắc
Ta chỉ mài riêng ngọn bút này...
(Vũ Hoàng
Chương, Đuốc Thơ)
Thơ Mới,
hai chữ do cụ Phan Khôi đặt ra trên báo Phụ Nữ Tân Văn số 122, xuất bản ngày 10
Mars 1932 tại Sài Gòn là số báo có bài “Một Lối Thơ Mới Trình Chánh Giữa Làng Thơ” của cụ,
kèm theo bài Tình Già “Hai
mươi bốn năm xưa, một đêm vừa gió lại vừa mưa...” “Người
hưởng ứng thứ nhất (gửi thơ đăng trên Phụ Nữ Tân Văn) là ô Lưu Trọng Lư,” theo Hoài
Thanh Hoài Chân viết trong Thi Nhân Việt Nam.
Vũ Hoàng
Chương sau đó liên tục làm thơ, chỉ làm thơ. Ông làm thơ từ Bắc vào Nam, từ khi
là sinh viên ở Hà Nội tới lúc vào tù ở Sài Gòn, và chết năm 1976, tổng cộng
trong khoảng 36 năm. Đó là nói trong khuôn khổ các thời điểm. Nói cho đúng hơn,
trước khi có thơ in thành sách, ông hẳn đã làm thơ nhiều năm trước. Có thể nói
ông đã làm thơ trong 40 năm.
Những người
cùng thời với ông, như Huy Cận, Xuân Diệu, Tế Hanh, Lưu Trọng Lư ngưng sáng tạo
trong thơ trước họ Vũ cả chục năm. Có thể họ còn làm dăm bài sau cả 1976 là năm
nhà thơ họ Vũ từ trần nữa, song những bài thơ đó tội nghiệp lắm, so
với thơ tác giả Chúng Ta Mất Hết Chỉ Còn Nhau, thi phẩm cuối cùng của Vũ Hoàng
Chương do Rừng Trúc in ở Ba Lê vào năm 1974.
Những bài
thơ cuối cùng của những người kia tôi có trong tay là những bài thơ được họ tự
ý chọn góp vào Tuyển Tập THƠ, 1980-1985, do Tác Phẩm Mới của Hội Nhà Văn Việt
Nam xuất bản. (Trong Lời Nhà Xuất Bản, trang 6, Tác Phẩm Mới viết: “Từng tác giả
đã chọn những bài thơ hay nhất trong số những bài thơ mình làm trong năm năm”). Sau đó Hội
Nhà Văn chọn lại một lần nữa, “lấy
được 168 bài” cho 168
tác giả, mỗi người còn một bài.
Lòng ta rộn
rã tựa chim non
Cổ ngửa trời xanh bỗng hát dồn
Như mạch nước ngầm khơi giếng vụt
Đất yên đất cũng thấy bồn chồn.
(Huy Cận,
Có Những Ban Mai..., trang 41).
Đoạn thơ
hay nhất của Thơ Mới Huy Cận, mang tâm trạng đất thi đua với nước, trong tôn chỉ
“người người
thi đua, nhà nhà thi đua”,
đất cũng muốn thi đua với nước, nhưng nước vụt ra được thành giếng, không biết
đất vụt đi đâu. Vì đất không vụt được, nên “Đất yên đất cũng thấy bồn chồn.”
Một tháng
anh đau nằm bệnh viện
Mỗi chiều em lại đến thăm anh
Anh ra đứng đợi bên rào sắt
Thấy bóng em xa, đã giật mình.
(Xuân Diệu,
Anh Nằm Bệnh Viện, trang 60).
Thơ như thế
đóng góp vào Tuyển Tập Thơ Hay Ngũ Niên của quốc gia, thì giật mình cũng phải.
Mỗi chiều em đều đến thăm anh, mà chiều nào anh cũng giật mình, thì người thơ
thật giàu cảm súc cảnh giác với người yêu lắm.
Một đoạn
thơ hay khác trong một bài dài:
Ta đang đi
bỗng bị ngã gãy tay
Gãy tay phải, phải viết bằng tay trái
Gãy cả hai tay, phải tập viết bằng chân...
Ta có đôi
chân đi bốn bể
Nếu gãy một ta phải nhờ chiếc gậy
Gãy cả hai ta phải nhờ xe đẩy...
(Tế Hanh,
Bài Ca Sự Sống, trang 90-91).
Chúng ta
đang bàn về Thơ mới làm của các nhà thơ nổi tiếng từ thời Tiền chiến ở ngoài Hà
Nội. Riêng Lưu Trọng Lư thì dáng chừng trong khoảng năm năm chỉ định không có một
bài nào hay, nên góp mặt bằng bài thơ làm từ năm 1979, trong có đoạn:
Đêm biên giới
Tiếng tắc
kè
Tiếng pháo giặc
Lời Anh rung chuyển những chiến hào
Những trái tim con trai, con gái
Và những đầu bạc ấy.
(Lưu Trọng
Lư, Nghe Lời Anh Nói, trang 164).
Đây
là lời Fidel Castro. Bối cảnh là cuộc chiến giữa Trung Cộng và Việt Nam Cộng Sản
năm 1979. Một bài hùng thi của Miền Bắc.
Vũ Hoàng
Chương như một cánh phượng hoàng bay bổng. Thơ làm ở giai đoạn sau, hùng thi có
Lửa Từ Bi, chống ngay độc tài của Miền Nam. Và nhận thức thì chuyển hóa trong
nhiều lãnh vực: từ nghệ thuật đi vào cuộc sống; từ cuộc sống đi vào Đạo và vào
cả sự tiến hóa.
Đã nhiều
đêm rồi,
Nó tra hỏi từng khúc quanh trong lòng Lịch Sử,
Từng nép nhăn ngoài mặt Địa Cầu,
Luồng run trên mình nguyên tử.
Vắt cạn Đức Tin, vặn nát Hoài Nghi.
(Vũ Hoàng
Chương, Thản Nhiên).
Sáu ngả
Luân Hồi đâu đó
Mang mang cùng nín thở,
Tiếng nấc lên ngừng nhịp bánh xe quay.
Không khí vặn mình theo
Khóc òa lên nổi gió;
Người siêu thăng
Giông bão lắng từ đây.
Bóng người vượt chín tầng mây
Nhân gian mát rợi bóng cây Bồ Đề.
(Vũ Hoàng
Chương, Lửa Từ Bi).
Vũ Hoàng
Chương, từ lúc khai bút đến khi gác bút, là hiển lộng duy nhất của Thơ Mới, vượt
Thơ Mới, vượt tất cả những tài năng thời Thơ Mới, cả Bắc lẫn Nam, khai triển
thêm các kích thước khác, trở thành thi bá của thế kỷ XX của Việt Nam. Những gì
Vũ Ngọc Phan viết về Huy Cận, Xuân Diệu, Lưu Trọng Lư trong Thi Nhân Việt Nam,
xuất bản năm 1941 và tái bản năm 1942, xét ra không cần viết thêm nữa. Những
người đó đã lên tới đỉnh từ trước đó. Từ đó về sau, họ không hay hơn, nếu không
là ngược lại.
Vũ Hoàng
Chương không như vậy. Ông cũng đã lên tới đỉnh, như mấy người kia, với Thơ Say,
Mây, như Vũ Ngọc Phan viết trong cùng cuốn sách. Từ đỉnh ấy, ngay từ Hà Nội năm
1954, ông xuất bản Rừng Phong, là một đỉnh khác. Thế rồi “con chim bằng
cất cánh bay về Nam Minh”,
Vũ Hoàng Chương lên cao hơn Mây: Hoa Đăng, lên cao nữa: Nhị
Thập Bát Tú. Thơ ông trong hai thập niên '60, '70 trở thành ngọc trác kim khôi
về phương diện nghệ thuật. Ông bỏ xa những người đồng thời ở phương Bắc, đang cục
mịch đi vào chủ nghĩa hiện thực, hăng hái khám phá đường lối tự nhiên, lại là tự
nhiên tô hồng, tự nhiên phê phán, không phải thứ tự nhiên trung thực. Vũ Hoàng
Chương đi vào ngôn ngữ. Đi vào Thiền. Vũ Hoàng Chương ca ngợi khoa học, không
ngược chiều về Quá khứ, mà bay vào không gian vị lai.
Đêm đêm ta
dõi mấy tầng cao
Tìm một không gian mới lạ nào.
Lấp lánh Quê Trời, Thơ hẹn bến
Giam mình Quê Đất mãi hay sao?
(Vũ Hoàng
Chương, Đăng Trình).
Cuộc tiến
hóa trong cuộc sống mở ra những cánh cửa. Cái chết mở ra chiều thứ tư:
Người thơ nằm
xuống đó hiên ngang
Như một câu thơ trắng thẳng hàng
Đẩy mãi bàn chân tìm đất đứng
Ngoài ba chiều cũ đã tan hoang.
(Vũ Hoàng
Chương, Thi Hào Đã Khuất).
Bài
này có thể để khóc người bạn thân kính của ông: cụ Phan Khôi. Có thể để thấy
cái 'chính mình'. Bốn câu, 28 chữ, nhị thập bát tú, đưa thơ ông từ điêu luyện tới
giản dị.
Mười lăm
năm trước gặp nhau rồi
Chẳng gặp bao giờ nữa cũng thôi
Khuya sớm mây in hình Biển Bắc
Vẫn là anh chị vẫn là tôi.
(Vũ Hoàng
Chương, Mây Trên Biển Bắc).
Lối thơ này
của Vũ Hoàng Chương đã có ngay một người tháp tùng tài ba: Mai Thảo với Ta Thấy
Hình Ta Giữa Miếu Đền. Tương tự Hài Cú của Basho, đây là loại thơ đi gần với “bài minh” ở các bia
mộ, hay lời kệ của các Thiền Sư. Đặc tính của loại thơ này rất giản dị, và đặc
tính đó chỉ hợp, và phải có, cho một bài thơ ngắn. Nhưng để trở thành
nhị thập bát tú, 28 chữ là 28 vì sao như thơ của Bạch Vương - một bút hiệu Vũ
Hoàng Chương chỉ dùng một hai lần, trên báo Thế Sự năm 1946 - là một chuyện
khác. Không có một Bạch Vương.
III.Anh thay đổi
thể cách, - đặc biệt có một thể của anh là thơ 6 chân - như trong bài làm cho Tuyết
Khanh và làm cho Thục Oanh - một là làm mới ngữ vựng, để theo cảm xúc của mình,
và hai là để trở thành mình: hai mà một, chỉ để trở về cái 'chính mình', cái chỉ
có một và không thể thay. “Pour
lui, le pòete d'aujourd'hui doit renouveler son inspiration et son vocabulaire,
tout en demeurant fidèle à son “moi”, lequel
est unique et inchangeable.”
(Pierre-Luis Flouquet, Un Demi Siecle de Poésie, ed. La Maison du Poète, Bỉ,
1963), phần viết về Vũ Hoàng Chương. Và như thế anh luôn luôn là một thi sĩ hiện
đại.
Hội trầm luân cùng ý thức Huyền Vi.
Mà sáu nẻo hôn mê còn chửa định,
Ta về đâu? Kìa Ngươi đến làm chi?
(Vũ Hoàng
Chương, Bài Ca Siêu Thoát).
Một trong
những nét đặc thù của thơ Vũ Hoàng Chương là tính huyền vi. Thơ ông bốc như lửa
vàng, nổi như mây trắng, bay như khói xanh. Từ một chiếu nằm, thơ ấy trở thành
tấm thảm thần. Ông hô “Khai
đăng” - lời hô
trong đêm tái ngộ tác giả Thần Hổ, Tchya Đái Đức Tuấn, ở Ba Lê - không có nghĩa
là đốt đèn, mà có nghĩa là soi đường.
Thi Ca Việt
Nam có Kệ Vạn Hạnh ở Chùa Lục Tổ, Sấm Trạng Trình ở Bạch Vân Am, Thơ Bói Kiều ở
Núi Hồng Lĩnh, Cơ Bút Liễu Hạnh ở Phủ Giầy, Quẻ Tản Đà ở Sài Sơn, gần nhất là
Tân Thi của Vũ Hoàng Chương ở Gác Khói. Đời sau đoán Sấm Trạng, Bói Kiều, Cầu
Cơ Thánh Mẫu, đặt quẻ Thiên Lương, tất cũng ngẫm thơ Gác Khói.
Sau 1975, lạc
loài ở Hải Ngoại, dân di tản đã phục Vũ Hoàng Chương:
Lũ chúng ta
lạc loài dăm bảy đứa
Bị Quê Hương ruồng bỏ, giống nòi khinh.
Bể vô tận xá gì phương hướng nữa
Thuyền ơi thuyền, theo gió hãy lênh đênh.
(Vũ Hoàng
Chương, Phương Xa).
Hồi 1975,
76, tôi đọc bài Phương Xa nhiều lần. Nhạc sĩ Phạm Duy cũng có cùng tâm trạng,
anh gửi tôi bản nhạc phổ từ bài thơ này của họ Vũ, tôi đã đăng trên tờ Thời Tập
số 1, ra vào tháng 5.1979 tại Hoa Thịnh Đốn.
Ở trong nước,
Mai Thảo cho biết, anh em, và đồng bào, cũng đọc “sấm ký Vũ Hoàng Chương”:
Một đôi người u uất nỗi chơ vơ
(như
trên).
Vũ Hoàng
Chương còn nhiều câu thơ đoán điềm giải mộng rất hợp thời.
Ba kiếp
lang thang ngồi chụm lại
Chúng ta mất hết chỉ còn nhau.
(Vũ Hoàng
Chương, Ba Kiếp Lang Thang).
Đây là điềm
người Việt sẽ phải lưu vong tới thế hệ thứ ba mới khôi phục lại được cố quốc.
Không những mất nhà, mất Quê hương, mà còn mất hết. Còn lại nhau hình như là
không còn gì. Hay còn lại nhau: tình yêu, là còn tất cả?
Bình sinh mộng
đã hoàng hôn
Bông, tre, vải, cói... mồ chôn cuộc đời.
(Vũ Hoàng
Chương, Tâm Sự Một Người)
Hai câu đó trong tập Đời Vắng Em Rồi, hẳn nói về tâm trạng và hoàn cảnh người
tù cải tạo sau này. Do đâu mà tự nhiên lại nói đến toàn những thứ khố rách áo
ôm đó, nếu không do một mặc khải nào?
Hài cốt
vầng trăng hề rơi chìm đáy sông
Dằng dặc bóng đêm hề máu vàng mênh mông.
Hồn ma đại hội cung Hằng vỡ
Tiếng khóc trôi về lạnh bể Đông.
(Vũ Hoàng
Chương, Bài Ca Trâm Gãy).
Đúng là cảnh
thuyền nhân da vàng ngoài Nam Hải những năm sau 1975. Ông còn tiên tri tới cả vầng
trăng cũng chết, chứ không những là con người. Hài cốt con người và hài cốt vầng
trăng đều chìm xuống bể Đông một loạt.
Tôi vội bói
anh Chương, giống như thỉnh thoảng bói Kiều. Cầm tập thơ anh trên tay, tôi khấn
thầm, và lật ra một trang, xem anh đoán mối tình xưa của tôi với người bạn gái ở
Gò Dầu Thượng sau này có hy vọng tái hợp chăng?
Hồn đơn lắng
bước chân chiều,
Đâu đây nỗi nhớ niềm yêu bời bời.
Mong manh tình đã rụng rời
Tơ vương còn thắt tim người chia ly.
Áo thêu chăn gấm ngày đi
Lều không quán bỏ, hồn si chợ tàn!
(Vũ Hoàng
Chương, Thơ Say).
Có lẽ tôi
không khấn rõ, nên anh nói còn mơ hồ lắm. Tâm sự này chưa chắc là tâm sự tôi,
mà là tâm sự người bỏ đi. Có lẽ người bỏ đi cũng hoang mang đây. Tôi xin bói lại.
Duyên kiếp
gì đâu hề Ta có chờ Ai,
Hương một sớm đã tan hề Hoa đã phai.
Đời họ bỏ ta hề riêng gì kẻ ấy
Tình trót lầm trao hề ta hỡi Ta ơi!
(Vũ Hoàng
Chương, Bài Hát Cuồng, Mây).
Tôi vẫn còn
hoài nghi lắm. Hôm nay nhà không có nhang trầm, thân xác lại còn bụi bậm hồng
trần, có khi là không thiêng chăng?
Vả lại, Gia
Cát Trần Đoàn có người hay về việc quân, mà dở việc nhà; có người bói điền sản
rất hay, mà xem tình duyên lại trật. Cứ xem thơ huyền vi anh Chương, thấy anh
đoán việc Nước rất là tài. Mắt anh nhìn thấu ba cõi, sáu phương Trời, mười
phương Phật. Thôi để xem việc Nước ra sao. Tôi lại giở tập thơ, xin anh cho 4
dòng thôi, mà nói cho chắc.
Anh ban cho
tôi những dòng này:
Năm
tháng rồi đây sẽ Thuấn Nghiêu
Đầy xuân đầy nhạc đắm tình yêu
Non sông trời đất khô nguồn lệ
Hoa cỏ mây trăng lại diễm kiều.
(Vũ Hoàng
Chương, Đuốc Thơ).
Tôi tin những
lời này lắm vậy.
V.Năm 1994,
nhân ngày sinh của Vũ Hoàng Chương, tôi mời Tiến sĩ Trần Huy Bích nói chuyện về
thi sĩ tại Trung Tâm Văn Bút Việt Nam Hải Ngoại. Giáo sư Trần Huy Bích là một
môn đệ ưu tú của nhà thơ họ Vũ, sở đắc tường tận về thi ca, cũng như biết rõ cuộc
đời của nhà thơ. Thì giờ không nhiều, nên giáo sư thu gọn câu chuyện vào một chủ
đề: Những Nhân Vật Nữ Trong Thơ Vũ Hoàng Chương.
Buổi nói
chuyện thu hút một số thính giả lớn, ngồi chật trụ sở, nhiều người phải đứng nghe
ở bên ngoài, suốt từ đầu đến cuối, khoảng 3 tiếng đồng hồ.
Vũ
Hoàng Chương có nhiều bài thơ tình mỗi bài được viện dẫn như một lời than thở,
một nỗi tiếc thương điển hình, song lời than thở này cho ai, nỗi tiếc
thương đó bởi đâu, thì ít người rõ.
- Đầu tiên, là bài Mười Hai Tháng Sáu. Diễn giả nói rằng nhân
vật trong bài này là một thiếu nữ 15 tuổi, tên là Tố Uyên. Mối tình dang dở
không phải vì cô gái đi lấy chồng, mà cô gái đi lấy chồng chính vì gia đình thi
sĩ cố chấp. Gần đây tôi đọc được hai câu này của Vũ Hoàng Chương, làm từ 1936,
có lẽ hợp với lời giải thích của anh Bích:
Ôm khối hận
gia đình trĩu nặng
Tôi căm hờn thù ghét hôn nhân.
(Vũ Hoàng
Chương, Cũng Vì Em, Đời Vắng Em Rồi)
[Theo
nhà phê bình văn học Đặng Tiến, thì người yêu của Vũ Hoàng Chương khi ông 24,
25 tuổi, nhân vật của bài này, là cô Tố Vân. Tên thật của Tố Vân là Tố Uyển, họ
Trần. (Vậy thì Vân là tên Vũ Hoàng Chương đặt riêng để gọi, và nhiều khi gọi là
Tố không thôi). Tố của Hoàng trở thành Tố của...ai là vào ngày 12 tháng 6 năm
1941; ai ở đây là ông Đào Bá Cương, tốt nghiệp Tiến sĩ Luật ở Pháp, từ Pháp về
làm đám cưới ở Hà Nội. Cả
hai ông bà đã là người thiên cổ. Chính quán của họ Vũ, làng Phù Ủng nay là huyện
Ân Thi, tỉnh Hưng Yên, bên này sông Sặt, quê của danh tướng Phạm Ngũ Lão].
Năm 1941 Vũ
Hoàng Chương là sinh viên Toán học Đại cương tại Đại học Hà Nội, con nhà
Khoa bảng, giàu có (bố làm Tri huyện). Năm 1941 là năm ông thân sinh Vũ Hoàng
Chương mệnh một, cho nên cái tang lớn ấy có khi là một ngăn trở cho hôn sự con
cái.
- Đêm Vàng Thủy Tạ là bài thơ làm cho nữ kịch sĩ Tuyết Khanh.
Tuyết Khanh và Vũ Hoàng Chương là một cặp nhân tình trên sân khấu, khi cả hai
cùng đóng đôi trong các vở kịch Cô Gái Ma, Lên Đường, Kiều Loan, Vân Muội. Theo
Đặng Tiến, vở Vân Muội diễn ngày đầu vào 12.12.1942 tại Hà Nội.
Năm 1980,
tôi gặp chị Tuyết Khanh tại Chùa Giác Hoàng, đường 16 thủ đô Hoa Thịnh Đốn. Đã
nhiều tuổi, chị còn đẹp sắc sảo. Tôi hỏi chuyện, chị nói lúc ấy chị yêu Hoàng Cầm;
cô con gái Kiều Loan, tên vở kịch của Hoàng Cầm, là con của tác giả vở kịch.
Đang là chủ bút tờ Đuốc Tuệ của Cộng Đồng Phật Giáo Việt Nam vùng Hoa Thịnh Đốn
-chủ nhiệm là Đại Đức Thích Giác Đức- tôi mời chị Tuyết Khanh viết cho một bài
về Anh Vũ Hoàng Chương. Chị rất ngần ngại, mãi mới viết. Bài này tôi đăng trên
Đuốc Tuệ, rất tiếc nay không còn số báo ấy. (Nhân đây, xin nhắn quí vị ở Vùng
tam biên Maryland, Washington, D.C., Virginia, nếu có số báo Đuốc Tuệ ấy, vui
lòng sao cho chúng tôi bài viết về Vũ Hoàng Chương, ký biệt hiệu Anh Nương. Xin
cảm tạ. V.L.).
- Thiên Đường Lại Mở làm cho chị Đinh Thị Thục Oanh, chị ruột
của Đinh Hùng, sau là bà Vũ Hoàng Chương. Chị Chương hiện sống tại Sài Gòn. Chị
có bài đăng trong số báo này. Thiên Đường Lại Mở là bài thơ hạnh phúc nhất của
thi sĩ. Bài thơ cứu rỗi. Qua bài thơ này, ta thấy thi sĩ giống như một cánh
chim giang hồ vừa tìm thấy chốn yên bình hạ cánh nghỉ ngơi.
Đặt bút
cùng ngâm khúc bể dâu
Nổi trôi từ đấy xót cho nhau
Một phen nhật nguyệt tranh ngôi sáng
Hai ngả lòng thu dựng tháp sầu.
Vũ Hoàng
Chương còn làm vài bài thơ cho các người đẹp mắt xanh tóc vàng gặp trong các cuộc
Đại hội Văn Bút Quốc tế, mà ông đi dự với tư cách Chủ tịch Trung tâm Văn Bút Việt
Nam. Tôi tin đây là tình khói sương, không phải tình gió mưa. Thi sĩ là người của
yên ba giang thượng, không phải của vu sơn trầm thủy.
- Nhân vật nữ khiến Vũ Hoàng Chương làm bài thơ cảm động
thành kính nhất chính là Mẹ ông. Khi mẹ lìa đời, thi sĩ như một đứa con trẻ:
Ngược về tới phút Mẹ sinh con.
Mẹ vào lòng đất nhưng lòng Mẹ
Con cũng vào theo Mẹ chớ buồn.
Buổi diễn
thuyết kỷ niệm 80 năm sinh của Vũ Hoàng Chương hôm ấy, tại Little Sài Gòn, diễn
ra dưới cái nhìn của thi sĩ, vọng tới từ một tấm ảnh phóng lớn, to bằng mặt bàn
trong khung nhũ vàng. Sau buổi nói chuyện, Tiến sĩ Bích đã tặng khung hình đó
cho tôi, và tấm hình Vũ Hoàng Chương đã được treo suốt 6 năm nay tại phòng sách
của tôi, như bây giờ, bên hình của Albert Camus.
VI.
Nhà thơ Vũ
Hoàng Chương bị Đảng Cộng Sản Việt Nam giết. Họ đã giết ông như sau này đã giết
Hồ Hữu Tường, Trần Việt Sơn: họ tính được cái chết của các nạn nhân, và không
dám để các nạn nhân chết trong tù; tất cả đều chết sau một vài ngày được thả.
Ông Hồ Hữu Tường chết khi vừa về tới ngõ (xin xem Khởi Hành số 21). Anh
Vũ Hoàng Chương chết vào ngày thứ năm, sau khi được thả.
Anh Vũ
Hoàng Chương là người ra đi đầu tiên trong một loạt những người chết vì tù đày.
Tôi từng viết từng nói nhiều lần: sau 15 năm thống trị, từ 1975 tới 1989, năm cởi
trói, các đảng viên Đảng Cộng Sản Việt Nam hạ sát trí thức văn nghệ sĩ nhiều
hơn là thực dân Pháp giết trong 100 năm đô hộ. Nếu kể ngược về 1945, từ Tạ Thu
Thâu, Phan Văn Hùm, Khái Hưng, đến thời hậu chia cắt với Từ Chung, con số trí
thức văn nghệ sĩ yêu nước bị Việt Minh Cộng Sản thủ tiêu diệt mạng còn chưa ai
tính hết.
Anh Chương
là Chủ tịch Văn Bút Việt Nam, bậc tiền nhiệm của chủ tịch Thanh Lãng. Khi nhà
văn Vũ Hạnh bị chính phủ quốc gia bắt giữ vì tình nghi là Việt cộng - mà đúng là
Việt cộng thật - Linh mục Thanh Lãng và Tổng thư ký Văn Bút Phạm Việt Tuyền đã nỗ
lực vận động Văn Bút Quốc Tế và Hội Ân Sá Quốc Tế can thiệp phóng thích. Chính
phủ Quốc gia đã phải phóng thích, vì tôn trọng trò chơi Dân chủ, tôn trọng Hiến
chương Liên Hiệp Quốc. Đến khi bậc tiền nhiệm của mình bị bắt, bị bắt về vấn đề
tự do tư tưởng, tự do phát biểu, như Vũ Hạnh, nhưng ông Thanh Lãng đã im lặng.
Ông đã được Hà Nội thu dụng làm việc tiếp ở Đại học Văn khoa; và Phạm Việt Tuyền
thì bận rộn đặt bàn giấy đăng ký các “nhà
văn Ngụy”, trước khi
chịu nhục không nổi, phải bỏ Sài Gòn chạy qua Pháp.
Nhà thơ Vũ
Hoàng Chương, từ tháng Tư 1975, cho tới khi từ trần, tháng 9.1976, chỉ trong
vòng 17 tháng, đã viết những bài thơ đẹp nhất của sự nghiệp Anh, vì đó là những
bài thơ phải trả bằng cái chết. Nghe nói anh để lại một số di cảo, những bài
làm ở Gác Bút phường Cây Bàng từ tháng Tư 75 tới tháng 4.1976, và những bài làm
trong tù từ tháng 4.1976 tới tháng 9.1976. Tập này, cần được thu thập để phổ biến.
Đây là những Tuyên ngôn Thơ, những cảm nhận và phát biểu cuối cùng của anh ở
Quê Đất, trước khi về Quê Trời. Tôi nghĩ, nhị thập bát tú Vũ Hoàng Chương, nay
là từng nhóm 28 vì sao ở trên trời, đêm đêm ta có thể ngước lên tìm đọc.
THIÊN
THƯ
Tinh ngữ từng
chương trải sách trời
Đất nghe lời đá chữ về ngôi.
Nhân gian chậm hiểu thiên đường lỡ
Đọc lại thơ người sẽ kịp thôi.
THIÊN THƯ
II
Cái chuyến
anh đi đất nước tàn
Hành trình địa ngục, bến nhân gian.
Thuyền về tưởng chở đầy khoang đá
Mới biết lòng tôi muốn quá giang.
THIÊN THƯ
III
Đọc lại thơ
anh suốt một tuần
Soi gương nhìn thấy gã văn nhân
Ra đường thấy mắt ai như phượng
Người lạ cầm tay tưởng rất thân.
THIÊN THƯ
IV
Thức
suốt đêm dài giở sách xưa
Gặp kinh thành cũ, mộng ban sơ
Trái tim thổn thức tình niên thiếu
Tới sáng người yêu có vẻ ngờ.
THIÊN THƯ
V
Gấp sách vô
giường vẫn thấy sao
Chiếu chăn đợi mãi chẳng ai vào.
Hóa ra ta sống không thân quyến
Mà tưởng người trong sách mới chào.
Chú thích:
(*) Nhà thơ
Vũ Hoàng Chương chết vì ngòi bút. Các đảng viên Cộng Sản Việt Nam không dung được
ông, không dung được những người có dũng cảm trí thức, dù những người đó đã ở
tuổi già, đã không còn đất để tung hoành. Nhiều người chỉ còn muốn giữ mạng
mình cho một gia đình thân yêu nhỏ bé, cho vợ con, cũng không nổi. Nói gì đến
viết. Nói gì đến việc xuất bản tác phẩm. Thế mà từ hải ngoại, vẫn có những người
bươn chải để tác phẩm được Hà Nội cho phép xuất bản ở trong nước.
Làm sao những
Nguyễn Thụy Long, Vương Đức Lệ đang ở trong nước mà không in được tác phẩm của
mình, mà Hà Nội lại cho phép một người đang ở hải ngoại in tác phẩm của mình,
ngay ở Sài Gòn, ngay ở Hà Nội, và sách lại do Hội Nhà Văn in? Tôi đặt câu hỏi
này cho nhà văn Nguyễn Mộng Giác, chủ bút tờ Văn Học đang xuất bản ở Nam Cali,
người vừa có tác phẩm được Hội Nhà Văn Hà Nội in, và mới về Hà Nội, Sài Gòn, để
cổ động cho cuốn sách. Làm sao anh tài thế? Trước cái chết của Vũ Hoàng Chương,
Nguyễn Mạnh Côn, Dương Hùng Cường, chết vì những gì họ viết, mà sao những gì
anh viết lại được Hà Nội hoan nghênh, trong khi anh đang ở Garden Grove, Quận
Cam?
Có những điều
chín bỏ làm mười xét ra không tốt. Năm ngoái lên Thư Viện Quốc Hội Hoa Kỳ, tôi
đọc lại tờ Thời Tập Tuyển Tập Nhà Văn Trẻ, tháng 6.1974, trong đó tôi đã chọn
anh là một, bên các nhà văn nhà thơ có triển vọng như Phạm Thiên Thư, Ngụy Ngữ,
Trần Hoài Thư, Nguyễn Đạt, Cung Tích Biền, Nguyễn Tôn Nhan, Hoàng Ngọc Tuấn...
Anh xuất hiện sau những người trên, hầu như những người đó ai cũng đã xuất hiện
trên Khởi Hành quốc nội (số 1 ra vào tháng 5.1969), chỉ riêng anh đến sau, chỉ
trên Thời Tập, là lúc Khởi Hành đã đóng cửa. Thế mà trên tác phẩm đầu ở hải ngoại,
để lấy thêm thanh thế, anh đã ghi trong tiểu sử là từng viết cho Khởi Hành hồi ở
Saigon. Sự thực là anh không có bài đăng trên Khởi Hành như những người kia.
Chính anh sau đó đã xác nhận với tôi điều này.
Đã thế, từ
sau khi ở Hà Nội về, anh viết trên Văn Học đả kích tôi về chuyện Văn Bút. Trước
đó, tờ Văn Học của anh từng phỏng vấn tôi, nhờ tôi làm số đặc biệt Tuệ Sỹ, Lê Mạnh
Thát. Bài anh đả kích tôi xuất bản cùng thời gian với tờ Quân Đội Nhân Dân (số
12731 ra ngày thứ Năm 24.10.1996-xin xem phóng ảnh) và tờ Văn Hóa của Bộ Văn
Hóa Thông Tin Hà Nội (số 181 ra ngày 11.8.1996-xin xem phóng ảnh) đả kích việc
Văn Bút Việt Nam Hải Ngoại lúc ấy do tôi làm chủ tịch đã “ngựa theo
đường cũ” lại còn mở
chi nhánh sang tận Đông Âu, thành lập Trung tâm Văn Bút Đông Âu, trụ sở đặt ở
Đông Bá Linh, là vùng đất xưa nay nằm trong vòng kiểm soát của Hà Nội. Nếu tôi
không qua Ðông Bá Linh đọc thơ, nói chuyện, vận động mở thêm Trung tâm
Văn Bút, thì Văn Bút và cá nhân tôi đã không bị một số báo chí a dua
đả kích như nhiều người đã thấy.
Việc đánh phá Văn Bút trong thời gian tôi làm chủ tịch không phải là chuyện cá
nhân. Không phải một hai người muốn ra tranh cử đánh phá người đương nhiệm, mà
nhiều người không ra tranh cử, rất vô danh, nhất tề đánh phá. Huy động những tờ
báo ấy làm cùng một việc giống nhau là chuyện không cá nhân nào làm nổi, mua
chuộc nổi, mà phải do một tổ chức thúc đẩy. Tôi không trả lời bất cứ
một tờ báo nào, nhưng không hề biết có báo anh cho đến vài tháng nay.
Tờ Quân Đội
Nhân Dân số nói trên gọi tôi là “một
nhà văn Miền Nam thời Mỹ Ngụy... muốn phát triển thế lực và mở rộng địa bàn hoạt
động (chống Cộng) “đã
tổ chức được Trung tâm Văn Bút Đông Âu như một chi nhánh”. Tờ Văn
Hóa, số nói trên, cũng viết tương tự còn nói rõ việc tôi “ngày 24
tháng 2 năm nay (96) tổ chức Đại hội V ở California.” Đây là hai
phát pháo lệnh, và sau đó, nhiều báo ở Hải Ngoại nhất tề viết theo, đặc biệt là
đánh phá việc mở nhiều Trung tâm (chi nhánh) Văn Bút. Mở càng nhiều càng tốt,
sao lại đánh phá?
Từng viết
trong Văn chương Miền Nam, đi tị nạn như một người Miền Nam, ra báo như Văn học
Miền Nam, lấy thanh thế từ báo chí Miền Nam và sống tại Quận Cam, nhưng vận động
Miền Bắc in tác phẩm của mình, và tác phẩm ấy đã được chấp thuận in ra, tôi tin
là trong tác phẩm ấy, và hành vi của tác giả nó, và trong các tác phẩm khác của
người này, chứa đựng nhiều khuất tất.
(1) Theo
Thi Vũ, Bốn Mươi Năm Thơ Việt Nam, trang 462, thì Lễ Phật Đản năm
1976 là ngày 25.5.76, và “Liền
sau đó Vũ Hoàng Chương bị bắt.”
Chiếu qua Âm lịch thì 25.5.76 nhằm 23 tháng 4 Bính Thìn. Như Mai Thảo viết trên
đây, 13 tháng 4.76 mới là 14 tháng 3 Âm lịch, không ai tổ chức Phật Đản sớm thế.
Mai Thảo,
trong Mấy Tháng Cuối Cùng Của Vũ Hoàng Chương, viết Vũ Hoàng Chương mất ngày
19.8.1976, trong khi theo Đặng Tiến, trong số báo này, nhà thơ mất ngày
6.9.1976. Ông mất 5 ngày sau khi được thả khỏi nhà tù. Có phần Mai Thảo sai về
ngày mất của Vũ Hoàng Chương. Chúng tôi sẽ xem lại các chi tiết này khi in
trong Chiêu Niệm
Văn Chương.
Tháng 9/1999Viên LinhNguồn: Trích
trên netTheo http://www.tanvien.net/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét