Huy Cận - Tuyển tập và những lời bình

Huy Cận - Tuyển tập và những lời bình

Lửa thiêng

- Buồn đêm mưa
- Thu rừng
- Tràng giang
- Đi giữa đường thơm
- Thuyền đi
- Áo trắng
- Ngậm ngùi

Thơ sau 1945

- Trời sao trên biển
- Sớm mai gà gáy
- Anh viết bài thơ
- Người đẹp đến giờ hấp hối
- Chiều thu quê hương
- Yêu đời
- Bãi biển cuối hè
- Giờ trưa
- Chiêm bao thỉnh thoảng em về
- Gà gáy Ba Vì
- Mưa xuân trên biển
- Một ngày lên

Huy Cận bảo "đặc sản" trong thơ Xuân Diệu là "bài ca sự sống". Còn "đặc sản" trong thơ ông thì ai cũng biết là "bài ca vũ trụ".

Dễ tưởng hai "bài" khác hẳn nhau, nhưng không phải vậy. Vì "vũ trụ" của HUY CẬN không phải cái vũ trụ máy móc trơ trơ của khoa học, mà là "cơ thể lớn", sống động y như hằng hà sa số "cơ thể nhỏ". Tức thực ra HUY CẬN cũng ca sự sống, cho đến 1940 (in Lửa thiêng) chuyên ca sầu, sau đó bắt đầu có lúc ca vui, đến sau 1945 thì nhờ "sống đúng" nên ca luôn vui.(1)

Cùng say mê sự sống, nhưng Xuân Diệu tập trung vào cái biểu hiện gọi là "tình yêu", trong khi HUY CẬN chú ý đến nhiều hiện tượng tự nhiên đa dạng với ưu tiên dành cho tầm kích thước từ lớn đến khổng lồ. Đằng chỉ ngắm "em", đằng lại ngắm sao ngắm biển ngắm trời ngắm sáng ngắm trưa v.v. Hai đằng chia xẻ với nhau ước ao hòa nhịp với cái mình ngắm: hoặc nhịp lòng "em", hoặc "nhịp tuần hoàn trong vũ trụ"...

Về vũ trụ ca của HUY CẬN, chúng tôi đã có bài nhận định riêng.(2) Ngoài "đặc sản", HUY CẬN có một số thi phẩm nội dung khác cũng rất giá trị. Chúng tôi chia tất cả thơ hay của thi sĩ thành mấy tuyển. Sau đây là tuyển 1.

(Ngoài các tuyển này, xin các bạn yêu thơ đừng quên những bài thơ "không chính thức" trong "Nhật ký yêu"!)

Buồn đêm mưa

Cùng cái đêm mưa nào đó, biết bao nhiêu người nằm nghe, ngoài HUY CẬN.

Nếu mỗi người làm một bài thơ, chắc chắn ta có biết bao nhiêu bài thơ khác nhau. Ấy bởi nghệ phẩm chứa hồn nghệ sĩ, mà mỗi nghệ sĩ mỗi hồn riêng biệt.

Nhưng cũng chắc chắn, đêm ấy đã không có nhiều thơ quá đâu. Vì không phải ai cũng bị cái cơn mưa "dìu dịu rơi rơi" kia nó xui lấy nó làm vỏ mà trút hồn vào.

Cái gì là vỏ thích hợp cho hồn mình, là chuyện mỗi nghệ sĩ tự quyết định.

Đêm mưa làm nhớ không gian,
Lòng run thêm lạnh nỗi hàn bao la...

Tai nương nước giọt mái nhà
Nghe trời nặng nặng, nghe ta buồn buồn.

Nghe đi rời rạc trong hồn
Những chân xa vắng dặm mòn lẻ loi...

Rơi rơi... dìu dịu rơi rơi...
Trăm muôn giọt nhẹ nối lời vu vơ...

Tương tư hướng lạc, phương mờ...
Trở nghiêng gối mộng, hững hờ nằm nghe

Gió về, lòng rộng không che,
Hơi may hiu hắt bốn bề tâm tư...

Thu rừng

Thu trong ba bài thơ thu của Nguyễn Khuyến là thu quê. Thu trong Tiếng Thu của Lưu Trọng Lư, trong Thu Rừng của HUY CẬN là thu rừng.

Thu quê buồn ít, thu rừng buồn nhiều, hẳn một phần vì nỗi... lá.

Quê ở miền xuôi, ít cây rụng lá. Rừng trên mạn ngược, nhiều cây rụng lá hơn. Lá rụng, "chim đi", cành trơ trụi nên nghe lạnh, rồi người thấy "cây hiu quạnh" lòng cũng đâm "quạnh hiu", thế là "sầu thu lên vút, song song"!

Bỗng dưng buồn bã không gian,
Mây bay lũng thấp giăng màn âm u.

Nai cao gót lẫn trong mù
Xuống rừng nẻo thuộc nhìn thu mới về.

Sắc trời trôi nhạt dưới khe,
Chim đi, lá rụng, cành nghe lạnh lùng.

Sầu thu lên vút, song song
Với cây hiu quạnh, với lòng quạnh hiu.

Non xanh ngây cả buồn chiều,
Nhân gian e cũng tiêu điều dưới kia...

Tràng giang

Sông, mấy ai đò một chuyến từ "đầu" tới "cuối". Trời, chỉ lấy mắt nhìn từ "chân" này tới "chân" kia đã thấy mỏi, nói gì đi. Ấy thế mà những bèo cứ "hàng nối hàng" dạt mải miết, những mây cứ đám nối đám trôi mải miết...

Dưới "tràng giang" chỉ thuyền với... củi, thỉnh thoảng "cồn nhỏ (...) đìu hiu". Trên bờ chỉ... bờ với bãi, lâu lâu một "bến cô liêu", mãi mãi "không cầu". Tiếng sinh hoạt nhân gian nghe mơ hồ xa vẳng, cánh chim in trên "lớp lớp mây cao" trông sao nhỏ thế. Cảnh đã buồn, "nắng xuống, trời lên" lại là lúc buồn, khéo chọn ngồi đò đúng nơi đúng lúc, trách sao "sầu chót vót"!

Sầu thường làm nhớ. Nhớ nhất cái gì ngược hẳn với "cái" ở đây. Cho nên "không khói hoàng hôn cũng"...

Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp,
Con thuyền xuôi mái nước song song.
Thuyền về nước lại, sầu trăm ngả;
Củi một cành khô lạc mấy dòng.

Lơ thơ cồn nhỏ gió đìu hiu,
Đâu tiếng làng xa vãn chợ chiều.
Nắng xuống, trời lên sầu chót vót;
Sông dài, trời rộng, bến cô liêu.

Bèo dạt về đâu, hàng nối hàng;
Mênh mông không một chuyến đò ngang.
Không cầu gợi chút niềm thân mật,
Lặng lẽ bờ xanh tiếp bãi vàng.

Lớp lớp mây cao đùn núi bạc,
Chim nghiêng cánh nhỏ; bóng chiều sa.
Lòng quê dợn dợn vời con nước,
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà.

Đi giữa đường thơm

Huy Cận nặng về cảm xúc không gian, nhưng đôi khi ông cũng bước lạc sang chiều thứ tư.

Bài thơ nổi tiếng sau đây loáng thoáng một thứ rung động thời gian.

Ði giữa đường thơm, hay đi giữa thời thơm!

Đường trong làng: hoa dại với mùi rơm...
Người cùng tôi đi dạo giữa đường thơm
Lòng giắt sẵn ít hương hoa tưởng tượng

Đất thêu nắng, bóng tre rồi bóng phượng
Lần lượt buông màn nhẹ vướng chân lâu
Lên bề cao hay đi xuống bề sâu?
Không biết nữa. Có chút gì làm ngợp
Trông không khí... hương với màu hòa hợp...

Một buổi trưa không biết ở thời nào
Như buổi trưa nhè nhẹ trong ca da,
Có cu gáy, có bướm vàng nữa chứ
Mà đôi lứa đứng bên vườn tình tự
Buổi trưa này xưa kia ta đã đi
Phải cùng chăng? lòng nhớ rõ làm chi!
Chân bên chân, hồn bên hồn, yên lặng
Người cùng tôi đi giữa đường rải nắng
Trí vô tư cho da thở hương tình
Người khẽ nắm tay, tôi khẽ nghiêng mình
Như sắp nói, nhưng mà không; Khóm trúc
Vừa động lá, ta nhận vào một lúc
Cả không gian hồn hậu rất thơm tho
Gió hương đưa mùi, dìu dịu phất phơ...

Trong cảnh lặng, vẫn đưa mùi gió thoảng...
Trí bâng quơ nghĩ thoáng nhưng buồn nhiều:
"Chân hết đường thì lòng cũng hết yêu"
Chân đang bước bỗng e dè đứng lại
Ở giữa đường làng, mùi rơm, hoa dại...

Thuyền đi

Bài thơ sau đây, có người bàn: "Lời thơ đi phiêu phiêu, tuyệt nhiên không thấy dấu vết một chút kỹ thuật nào còn vướng sót. Tưởng như không còn một chút cố gắng tìm lời lựa ý gì hết cả (...) Nguồn thơ ngập tràn dâng lên nhẹ nhẹ...".(3)

Bùi Giáng đấy. Mưa nguồn mê mệt Lửa thiêng. Bàn như trên là lòng mê "ngập tràn" chỉ mới bắt đầu "dâng lên nhẹ nhẹ". Nếu cứ tiếp tục đọc một người "đi vào cõi thơ" một người, chẳng bao lâu ta sẽ bị chết đuối trong mênh mông biển lời ca ngợi!

Trăng lên trong lúc đang chiều
Gió về trong lúc ngọn triều mới lên
Thuyền đi, sông nước ưu phiền
Buồm treo ráng đỏ giong miền viễn khơi

Sang đêm thuyền đã xa vời
Người ra cửa biển, nghe hơi lạnh buồn
Canh khuya tạnh vắng bên cồn
Trăng phơi đầu bãi, nước dồn mênh mang

Thuyền người đi một tuần trăng
Sầu ta theo nước, tràng giang lững lờ
Tiễn đưa dôi nuối đợi chờ
Trông nhau bữa ấy; bây giờ nhớ nhau.

Áo trắng

Trắng mây biếc núi hồng sen
Thêm hương dồn tỏa mỗi em bước gần
Dáng tiên, lòng suối trong ngần
Đào nguyên ngay giữa gian trần là đây!

Áo trắng đơn sơ, mộng trắng trong
Hôm xưa em đến, mắt như lòng
Nở bừng ánh sáng, Em đi đến
Gót ngọc dồn hương, bước tỏa hồng

Em đẹp bàn tay ngón ngón thon
Em duyên đôi má nắng hoe tròn
Em lùa gió biếc vào trong tóc
Thổi lại phòng anh cả núi non

Em nói, anh nghe tiếng lẫn lời
Hồn em anh thở ở trong hơi
Nắng thơ dệt sáng trên tà áo
Lá nhỏ mừng vui phất cửa ngoài

Đôi lứa thần tiên suốt một ngày
Em ban hạnh phúc chứa đầy tay
Dịu dàng áo trắng trong như suối
Tỏa phất đôi hồn cánh mộng bay.

Ngậm ngùi

"Chàng HUY CẬN khi xưa hay sầu lắm".(4)

Chịu "nặng" đã quen rồi, thêm một "trái sầu rụng rơi" nữa cũng không làm "chiếc linh hồn nhỏ"(5) khuỵu xuống đâu!

Xuân Diệu đọc Lửa thiêng rồi bảo là "một bản ngậm ngùi dài". Trong ngậm ngùi dài có ngậm ngùi ngắn, là đây.

Nắng chia nửa bãi; chiều rồi...
Vườn hoang trinh nữ xếp đôi lá rầu.
Sợi buồn con nhện giăng mau;
Em ơi! hãy ngủ... anh hầu quạt đây.
Lòng anh mở với quạt này;
Trăm con chim mộng về bay đầu giường.
Ngủ đi em, mộng bình thường!
Ru em sẵn tiếng thùy dương mấy bờ...
Cây dài bóng xế ngẩn ngơ...
- Hồn em đã chín mấy mùa thương đau?
Tay anh em hãy tựa đầu;
Cho anh nghe nặng trái sầu rụng rơi...

Trời sao trên biển

Huy Cận say sưa cảm xúc không gian mà ít khi nhắc đến thời gian, nhưng trong bài thơ dưới đây có "vô biên" "nói chuyện thì thào" với "vĩnh viễn", có cả "nôi trời đất", "võng Ngân Hà", lẫn "những hạt thời gian như cát tơi"...

Nghe được cát thời gian "ran trong đá bờ xưa cũ", cái con người nằm ngủ trên bờ biển đêm nào, người ấy thực có một tâm hồn kỳ lạ.

Trời sao trên biển, biển nhân sao
Ngủ trên bờ, đời nhân chiêm bao
Sóng nhẹ hay là hơi vĩnh viễn
Cùng vô biên nói chuyện thì thào

Bố ngủ bên con, biển với sông
Sông tuôn nguồn trẻ, biển nuôi dòng
Bố con nằm giữa nôi trời đất
Một dải Ngân Hà đưa võng chung

Biển gối bờ êm, biển nghỉ ngơi
Mênh mông yên ngủ những chân trời
Nghe ran trong đá bờ xưa cũ
Những hạt thời gian như cát tơi.(20-8-1963)

Sớm mai gà gáy

"Nghe sao ấm áp tựa nghe đời"...

Gà gáy ngoài đời nghe ấm ran. Gà gáy trong thơ nghe lại càng ấm ran.

Gà rạo rực, bất quá kêu ò ó o... o...!

Nhà thơ rạo rực, kêu đủ lối. Sau đây là lối bảy chữ, bốn câu.

Tiếng gà gáy ơi! gà gáy ơi!
Nghe sao ấm áp tựa nghe đời.
Tuổi thơ gà gáy ran đầu bếp,
Trâu dậy trong ràn, em cựa nôi.

Cha dậy đi cày trau kịp vụ,
Hút vang điếu thuốc khói mù bay.
Nhút cà, cơm ủ trong bồ trấu,
Chút cá kho tương mẹ vội bày.

Gà gáy nhà ta, gáy láng giềng,
Ta nghe thuộc mỗi tiếng gà quen
- Cha ơi con chửa nghe gà chú!
- Nó cũng như mày hay ngủ quên.

Hàng cau mở ngọn đón ngày vào,
Xóm nhỏ nép bên triền núi cao.
Gà lại gáy dồn thêm đợt nữa,
Nắng lên xòe quạt đỏ như mào.

Gà gáy ơi! tiếng gà gáy ơi!
Nghe sao rạo rực buổi mai đời!
Thương cha lủi thủi không còn nữa,
Chẳng sống bây giờ thôn xóm vui.(1962)

Anh viết bài thơ

Đâu phải sao nào cũng có đôi
Trời khuya lấp lánh lẻ loi thôi
Sao đơn trông xuống hồn hai bóng
Chúc cặp nhân kia mãi chẳng rời.

Anh viết bài thơ giữa ánh khuya
Cỏ cây yên ngủ. Gió xa về.
Anh nhìn em ngủ hiu hiu nhẹ
Như bóng vườn trưa xanh tiếng ve.

Biển lặng em nằm trong gió êm
Anh là bóng thức của hồn em.
Ngoài kia sao cũng từng đôi sáng,
Từng cặp nhân vàng trong trái đêm.

Bát ngát lòng anh giữa trái đời
Hai ta đôi hạt giữa nghìn đôi
Gió khuya nào biết xuân, hè nữa?
Em mộng điều chi, miệng thoảng cười.

Người đẹp đến giờ hấp hối

Từ Không hóa Có như bước vào thời gian. Vì Không lúc nào cũng thế, trong khi Có luôn thay đổi. Dù thay đổi lạ lùng thế nào, rút cuộc Có sẽ hóa Không.

Có, như trái cây. Non rồi chín rồi nẫu. Đừng nhìn chi cái trái nẫu sắp rụng... ra ngoài thời gian. "Cái có thật" là trái chín tới ngon lành, "của anh rồi", "xưa kia", nhớ nhé! 

Người đẹp đến giờ hấp hối
Quay mặt vào tường không muốn ai xem
Nhan sắc đã bị xói mòn, lở lói
Hết cõi ngày rồi, sắp cõi đêm.

Nhìn làm chi nỗi điêu tàn cơ thể
Thân đổ xiêu dưới nanh vuốt thời gian!
Cái có thật là hoa mùa hương nhị
Cái thanh xuân của da thịt trần gian.

Hỡi anh yêu! đừng nhìn em chi nữa!
Mặt em nay là mặt nạ đó thôi
Mà Thần Chết áp vào như mặt nhựa!
Em xưa kia, em ấy của anh rồi...

Thời tươi trẻ nằm nghiêng vì giận tủi
Nay ra đi, cái nghiêng ấy hờn ai?
Hờn Tạo Hóa đã bày chi bóng tối!
Sao tâm linh phải mang phận hình hài? (Đêm 12-12-1992)

Chiều thu quê hương

"Chiều thu quê hương" màu sắc dịu dàng, "đằm thắm". Chiều lại có "phát thanh" nữa đấy, sóng là "nắng tơ", "tiếng chiều vàng rợi", có bắt nghe thì bắt!

Tâm hồn "tôi" là "đài thu", cũng là "đài phát". Có ai bây giờ đọc thơ nghe "tiếng tôi" không?

Chiều thu phát sóng tơ vàng
Cau vườn bắt tiếng đôi hàng ngẩn ngơ
Thơ tôi người đọc bây giờ
Có nghe vàng rợi tiếng xưa chăng nào?

Chiều thu trong, lá trúc vờn đẹp quá
Lá mía xanh nhung quạt vào mái rạ
Tiếng lao xao như ai ngả nón chào
Hoa mướp cuối mùa vàng rực như sao
Giếng trong lẻo, trời xanh in thăm thẳm
Chiều thu quê hương sao mà đằm thắm!
Tôi bước giữa vườn, bạn với hàng cau
Hút nắng tơ vàng như những đài cao
Đứng lồng lộng, thu tiếng chiều vàng rợi
Vồng khoai lang xoè lá ra nằm sưởi
Cùng với mẹ gà xoè cánh ấp con
Ở trước sân nhà, mấy đống gạch son
Hố vôi trắng nằm đợi ngày xây dựng...

Yêu đời

"Chàng HUY CẬN khi xưa"(6) đâu có "yêu đời" thế nhỉ.

Thì do "xưa" "chàng" chưa "sống đúng trong xã hội", nên "cảm thấy cô đơn trong vũ trụ bao la", bị "choáng ngợp, run chân".(7) Có ai rét run lẩy bẩy mà "yêu đời biết mấy cho bưa" đâu.

Sau khi "anh" sống lại cho "đúng", đời trở nên "đẹp quá đi em", đẹp đến nỗi "chết xuống, anh nằm khôn yên", đã dưới huyệt rồi mà cứ hễ nghe "tiếng gà (...) giục bình minh" là lại muốn cục cựa!

Sực nhớ HUY CẬN có người bạn chí thân cũng yêu đời ghê lắm. Người này thì yêu từ "xưa" chứ không phải về sau mới yêu. Xuân "ca sự sống" khác Huy thế nào, xin được để hồi sau... bàn tán.

Em ơi, dẫu sống trăm năm
Ðến khi chết xuống, anh nằm khôn yên
Bởi đời đẹp quá đi em!
Yêu rồi, yêu mãi, yêu thêm chẳng thừa.
Yêu đời biết mấy cho bưa!
Cả khi cay đắng đời chưa hết tình...
Tiếng gà lại giục bình minh
Đã yêu cuộc sống, nằm thinh được nào!
Giản đơn chiếc áo mặc vào
Cởi ra còn nhớ, huống bao năm trường
Yêu đời trong máu trong xương
Lòng anh hạt muối đại dương bồi hồi
Quê anh cà nhút mặn mòi
Sinh anh muối mặn yêu đời đó em...

Bãi biển cuối hè

Nào phải chỉ trời đất dửng dưng với người.
Người hầu hết cũng dửng dưng với trời đất chứ mấy ai "cảm xúc không gian" rồi "vũ trụ ca" liên miên suốt đời...
"Mấy" chứ hình như là chỉ đúng một thôi! 

Bãi biển cuối hè dần vắng lặng
Vô tâm biển vẫn đẹp tưng bừng
Mai đây ta vắng, đời không vắng
Vũ trụ điềm nhiên đẹp dửng dưng
Sóng trắng bờm phi hí gió mai
Mây bay tới tấp ngợp chân trời
Phải chăng vũ trụ thừa dư sức
Thỉnh thoảng chồm lên như trẻ chơi.

Giờ trưa

"Giờ trưa (...) gà cục tác (...) chim ríu ra ríu rít (...) lúa đẻ nhành (...) cả trời đất (...) rạo rực (...) trùm ôm (...) thai nghén", khiến HUY CẬN cũng rạo rực cảm xúc, thai nghén, rồi... đẻ ra một bài thơ! 

Đây là giờ trưa. Những con gà cục tác
Nắng âm âm, không khí nở nang nhiều.
Cả vũ trụ như đang giờ ấp ủ.
Những hàng cọ xòe lá ra mà thở,
Những cây dừa chải lại mái tóc xanh
Chim ríu ra ríu rít ở trên cành,
Con chuồn chuồn cũng tìm tia nắng đậu.
Nhện nhân được cái giờ trưa tạnh ráo
Giăng lưới phơi cành táo qua cành cam.
Lúa đẻ nhành. Sự sống rất yên tâm
Mọc từng chút, không gì ngăn cản được.
Cả trời đất giữa lòng trưa rạo rực
Đang trùm ôm, đang thai nghén điều chi.
Trên đồng bằng: một niềm vui sống rất tinh vi... (1967) (8)

Chiêm bao thỉnh thoảng em về
Ngủ thế mà hay. Vì ngủ có chiêm bao. Mà chiêm bao thì có thể gặp người xa sông cách núi. Gặp người ấy trong chiêm bao, khỏi "ngợ ngàng", vì dù bao nhiêu thời gian đã trôi qua, thì "má xuân trời cũ" vẫn nguyên "đọng màu ráng xưa" chứ chẳng già đi tí gì!
Anh mộng thấy em, rồi anh hỏi:

"Yêu nhau nhớ dáng tưởng hình,
Chiêm bao em có một mình chăng em?",

rồi anh nhắn: "Biệt ly gì mộng! nhớ tìm thăm nhau"...

Chiêm bao thỉnh thoảng em về,
Mắt còn tỏa mộng cuồng mê thuở đầu.
Gặp nhau không ngợ ngàng nhau,
Má xuân trời cũ đọng màu ráng xưa.
Chiêm bao yêu muộn nhớ thừa
Là nơi họp mặt ngày đưa tiễn rồi.
Thân dù sông núi xa xôi,
Giấc mơ qua lại lứa đôi tự tình.
Yêu nhau nhớ dáng tưởng hình,
Chiêm bao em có một mình chăng em?
Đời buồn lạnh gối đêm đêm,
Biệt ly gì mộng! nhớ tìm thăm nhau.

Gà gáy trên cánh đồng Ba Vì được mùa

Núi Tản là con gà? Sao không. Sóng biển là bờm ngựa được (9), thậm chí dải Ngân Hà là võng được (10), thì núi có gáy "rộn vang đồng" cũng đâu có gì lạ.

Gà gáy trong thơ HUY CẬN mấy lần, lần nào cũng thật gợi cảm. Ò ó o... thơ!

Gà gáy đầu thôn, gáy giữa thôn,
Mưa tinh sương mát tận tâm hồn.
Đêm qua tắt gió cây không ngủ,
Mưa sớm hàng cây đứng ngủ ngon.
Gà gáy trong mưa tiếng vẫn trong,
Giọng kim giọng thổ rộn vang đồng.
Được mùa giống mới, gà no bữa,
Tiếng gáy tròn như lúa nặng bông.
Núi Tản như con gà cổ đại
Khổng lồ, mào đỏ thắp bình minh.
Mênh mông gọi nắng cho mùa chín,
Từ buổi Sơn Tinh thắng Thủy Tinh. (1972)

Mưa xuân trên biển

"Lưa thưa" chắc cũng kha khá, nên "thuyền đậu thuyền đi" mới "hạ kín mui". Khá nên "tươi tốt cả cây buồm"!

Chân trời hình như không sáng, mà sao lại ấm? Có phải cái ấm quanh đây, từ "em bé thuyền ai ra giỡn nước", từ "cơm giữa ngày mưa gạo trắng thơm", nó lan ra xa đến tận chân trời?

Mưa xuân trên biển, thuyền yên chỗ
Tôm cá chắc đầy phiên chợ mai
Sắm tết thuyền về dăm khóm đỗ
Ðảo xa thâm thẩm vệt mưa dài.
Thuyền đậu thuyền đi hạ kín mui
Lưa thưa mưa biển ấm chân trời
Chiếc tàu chở đá về bến Cảng
Khói lẩn màu mây tưởng đảo khơi.
Em bé thuyền ai ra giỡn nước
Mưa xuân tươi tốt cả cây buồm
Biển bằng không có dòng xuôi ngược
Cơm giữa ngày mưa gạo trắng thơm.(Hồng Gai, 2-1959)

Một ngày lên

Chắc có người bảo: trong vũ trụ bao la ngày đêm chẳng qua một hiện tượng hết sức cục bộ, vô nghĩa, nhân loại lên được mặt trăng rồi mà đâu đó còn ra đời thứ thơ lạc hậu.

A, "lặn lội" bay lên tận... nhà thằng Cuội rồi đứng trơ mắt ếch, chẳng nẩy nổi cảm xúc gì hay ho đáng đem ra làm thơ, mà vênh nhỉ. Thì cứ hì hục chế "thuyền" mà "phi" nữa đi. Hết trăng rồi tới sao, "Đại Thánh" chịu khó sẽ có ngày được đứng tè ở năm cây cột "cùng trời"...

Người chỉ suy luận và suy luận thì thế đấy. Còn kẻ biết cảm thì chả cần cưỡi "thuyền" bay đi đâu cả, chỉ cần chứng kiến một chút "vô nghĩa" là đã có thể thấy bao nhiêu nghĩa của toàn thể cái thực tại này rồi.

Huy Cận làm đến mấy bài "thơ bình minh" thật hay, mà hình như không làm một bài "hoàng hôn" nào cả. Chiều tối, có khi trời đất như một lão già đòi... bất tử, sức đã kiệt vẫn xòe "quạt", ấp mây, làm "ráng". Nhưng lão có ráng lắm thì rút cuộc quạt với ráng rực rỡ cũng vẫn bị hút vào bên trong "vỏ trứng". Những phút giây "một ngày xuống" cũng kỳ diệu lắm...

Kỳ diệu "lên", kỳ diệu "xuống", nhưng thiết tưởng kỳ diệu nhất là:

Quẩn quanh đêm trứng ngày gà
Mầu trời khi loãng, đậm là mầu sao
Im lìm, động cựa, xôn xao
Đen thui, chói lọi: một, nào phải hai!

Đêm trắng dần...
Những ngôi sao cũng lần lượt hòa tan
Làm thành rạng đông như màu lơ thoảng nhẹ
Nghĩ trời đất đôi khi như đứa trẻ
Cũng có những bước đi men, chập chững dễ thương.
Trước khi chói chang với cả vừng dương,
Có cái dụi mắt của những nhú mầm ánh sáng.
Rồi như gà con mổ dàn vỏ trắng
Những tia sáng từ đâu xé vỏ trời đêm
Và một ngày mới tinh khôi, mượt óng bừng lên.
Cây còn ngái ngủ chỉ rập rình đôi lá,
Ruộng vừa gặt xong còn thơm cuống rạ,
Đất nằm thở mênh mông.
Sương buông ngang như áo tơ mỏng phập phồng
Trên ngực trẻ bồi hồi sự sống...
Một ngày lên. Đất trời lại rộng.
Gió lại mở đường thêm cho bước người đi... (11)

(1) Bài Xuân Hành làm năm 1942, chẳng hạn, là vũ trụ ca vui.

(2) Bài HUY CẬN - Cảm Xúc Không Gian.

(3) Đi vào cõi thơ, nxb. Ca Dao, SG, 1969.

(4) Xem bài Mai Sau của HC.
(5) Xem bài Ê Chề của HC.

(6) Xem bài Mai Sau.
(7) Xem bài HUY CẬN - Cảm Xúc Không Gian của TT.

(8) Bài thơ này hình như còn vài câu nữa.

(9) Xem bài Bãi Biển Cuối Hè của HC.
(10) Xem bài Trời Sao Trên Biển của HC.

(11) Bài này thấy trong Thế giới thơ HUY CẬN (1987) của Xuân Diệu. Không biết là trọn bài hay trích. Không biết tên. Tên đây là tạm đặt.

Thơ sau Lửa thiêng (1940) và trước Cách mạng tháng Tám
- Suối
- Áo xuân
- Xuân hành
- Trời, biển, gió...
Thơ sau Cách mạng tháng Tám
- Đêm đầu hè
- Bếp đêm vũ trụ
- Ta nằm lưng núi
- Mưa luồn
- Tưởng nghe thầm
- Giá anh nuốt được

Ngẫu nhiên, Lửa thiêng (1940) vừa chào đời thì Huy Cận cũng vừa tham gia hoạt động cách mạng. Nhờ bắt đầu "sống đúng", từ đây những lúc cảm nghe vũ trụ nhà thơ mỗi ngày mỗi thấy bớt "lạnh", thêm "ấm"...

Tuyển 1 đã trích một số "vũ trụ ca" làm sau Cách mạng tháng Tám. Tuyển 2 trích thêm tám bài ca vũ trụ nữa, trong số đó có bốn bài Huy Cận sáng tác trong giai đoạn chuyển tiếp từ năm 1940 đến năm 1945.

Ngoài ra, có hai bài "tình ca" cùng một giọng tha thiết, bồng bột, như những vần trong Nhật Ký Yêu...

Dù ca trời ca biển ca sao ca mưa ca gió, hay ca em, tất cả đều làm ta thấy yêu sống, và yêu thơ.

(Đa số bài dẫn theo Thế giới thơ Huy Cận (1987) của Xuân Diệu. Nhiều khi không biết là trọn thi phẩm hay chỉ một phần. Cũng nhiều khi không thấy nhan đề, trong những trường hợp ấy chúng tôi tạm đặt nhan đề.)

Suối

Ờ nhỉ, nước chảy ra biển đâu chỉ nước mưa từ trên trời rơi xuống. Còn nước ngầm từ dưới đất trào lên nữa chứ.

Sóng vào ra, vào ra như tay biển vẫy rối rít! Thủy triều lên như mình biển cố nhích lại gần (tuy chưa được mấy đã phải lùi ra xa)! Cả vẫy lẫn nhích đều không bao giờ ngừng. Đâu đó trong đất liền, dưới mặt đất, "cơ thể nhỏ" của nước cảm nghe tiếng gọi của "cơ thể lớn", bèn dồn hết sức...

Đêm ngày biển gọi thiết tha
Triều lên sóng dậy vang xa tận nguồn
Trở trăn vật vã đòi cơn,
Đội tung cách trở, trào tuôn suối về!

Có một tâm hồn nghệ sĩ may mắn vừa phá được ngục cô đơn, bay vù nhập vào Cách mạng! (1)

Nằm trong lòng đất, suối nghe biển
Ân ái xôn xao triều hiển hiện
Biển gọi tha thiết: đất khóc òa
Suối xuống, triều lên: đời bao la... (1943)

Áo xuân

Khi ra khỏi nhà lòng thi sĩ còn chưa sao cả, do "gặp mùa xuân đến giữa đàng" với "lá biếc" với "gió (xuân)" xe duyên, mới bỗng trở nên chan hòa cùng "vĩnh viễn"...

Lòng "hớn hở" như trẻ, "ngào ngạt" như sen, tự dưng "thân" cũng bật lên tiếng "hát", "môi" cũng "nở hoa thiên thu"...

Trong trạng thái cảm thông tuyệt vời đó, âm thanh ("lời chim") có gieo được thành ánh sáng, dệt được thành lụa mây, cũng là tự nhiên...

Vui riêng nhỏ, có vui suốt đời cũng hết đời là hết. Vui chung lớn, thì "phút giây là mãi mãi". (2)

Gió êm lá biếc mối mai,
Lòng người nên một với hoài mãi xuân.
Thiên thu hoa nở một lần,
Nghìn năm còn mãi sáng lâng lâng này...

Sớm nay khoác áo màu vô định
Ra gặp mùa xuân đến giữa đàng
Lá biếc đưa thoi xuyên vĩnh viễn
Gió là sợi thắm của thời gian

Ta vận tấm xuân đi hớn hở
Tâm tư ngào ngạt hiến dâng đời
Thân cũng hát lừng cao nhịp lửa
Hoa thiên thu hẹn nở cùng môi...

Lời chim gieo sáng dệt vân sa
Trên bước đường xuân trở lại nhà
Mở sách chép rằng: - Vui một sáng
Nghìn năm còn mãi tấm lòng ta. (1942)

Xuân hành

Mới đọc nhan đề tưởng là bài hành về mùa xuân, đọc hết bài thơ thấy nếu nghĩ nội dung là cuộc đi của mùa xuân, hay xuân đi, thì cũng đúng.

"Đi" đây không phải đi mất rồi như trong "xuân đi xuân đến", mà là đang đi như trong "đoàn quân đi". Xuân hành, như quân hành!

Và cũng như quân Quang Trung đầu xuân Kỷ Dậu, mùa xuân của Huy Cận đi như "sông Nhị dòng hăng nước chảy ào", như "sóng rủ nhau đi bát ngát cười" vang cả biển!

Giữa cuộc trẩy đang hết sức tưng bừng, ai bước nhanh nhất? Chính "ta". "Ta đi mau quá tầm chân người", đi như bay, bay lên "gặp hồn ta trong vũ trụ"!

Xuân hành hay chính... Huy hành!

Xuân Diệu cho biết bài thơ này làm năm 1942. (3) Tức vào khoảng đó, "chàng Huy Cận" đã thôi luôn "sầu lắm" (4) mà đã có những hôm như "hôm nay lòng ta vui". Chắc chàng đang chập chững cố "sống đúng trong xã hội"...(5) 

Chàng Huy hôm ấy máu xuân sôi
Sông Nhị dòng hăng cũng chịu thôi
Chảy sao cho kịp chân đua gió 

Mấy bước nữa thôi, đã đến... trời!

Lượng xuân trời đất vui chưa hết
Sông Nhị dòng hăng nước chảy ào
Máu đời lai láng hòn đất đỏ 

Mạch đời vời vợi lòng sông cao
Nghe đời bước mạnh vần thế núi
Nghe đời thở mạnh lòa trăng sao
Ta đi một mình trên đê nhỏ
Ta góp chân nhanh cùng bốn gió
Ta đi mau quá tầm chân người
Ta gặp hồn ta trong vũ trụ.

Máu xuân chốn chốn sôi mênh mông,
Hoa gọi trời xanh phất quạt hồng.
Ta đi về đâu ta chẳng biết,
Chỉ biết trời xanh là ta say,
Trời xanh hái cụm hoa tinh khiết,
Mỗi bước bừng khơi một suối ngày.
Bà quán bên đường nếp áo nâu,
Xôn xao xuân ý cũng về đâu?
Về đâu thiếu nữ còng vai mạnh
Quá khứ tương lai gánh trước sau?

Về đâu những bước thời gian đã
In dấu mong manh trên cánh đào?
Về đâu hạt bụi vàng thao thức
Theo bánh xe quay vòng khát khao?
Về đâu nhật nồng cùng nguyệt lạnh,
Hai bánh xe quay vòng số mệnh?
Ngồi xe nhật nguyệt cùng Thiên nhiên
Làm bạn đi đường về vô định,
Chỉ biết hôm nay lòng ta vui.
Mà tuổi đất trời còn độ thịnh.

Âm dương chưa hằng mệt,
Bên đường hoa nở tươi.
Mùa vàng đời chửa hết,
Biển vang triều chẳng liệt,
Sóng rủ nhau đi bát ngát cười...

Trời, biển, gió...

Trời to, lá bé. Biển to, buồm bé. Lớn làm bé râm ran, rạo rực...

Đang xanh vàng rực rỡ thế, bỗng nhiên chỉ còn có... thời gian đang thổi không ngừng trong một không gian mênh mông trống rỗng!

Loay hoay "dịch":

Lá biếc say trời xanh
Buồm con vàng biển nắng
Qua mênh mông trống vắng
Thổi trận gió hồng hoang.

Rồi lại "dịch":

Trời xanh lá ran lên
Biển nắng buồm rực lên
Qua trống trời hoang đất
Gió thời gian thổi rền.

Trời xanh ran lá biếc
Biển chóa ngập buồm vàng
Gió thổi miền bất diệt
Mây tạnh đất đồng hoang.

Đêm đầu hè

Trăng thơm, Hàn Mặc Tử từng ngửi được:

"... hương trăng đằm thắm cõi không gian",

nên sao có "ngát" cũng tự nhiên thôi, chỉ cần "hồn ta bay" là ta tha hồ ngửi. Mà trong "đêm đầu hè gió nhẹ lâng lâng", "chân đi như có móng triều nâng", hồn dễ bay lắm! Không cần bay cao, vì "trời dãn ra, sao ập xuống gần"!

Này "giữa làn hương khuya" của "gương sen trời" còn có "thoảng mùi hương năm ngoái" của đất nữa đấy. Không gian, thời gian, cái mũi siêu thính của một tâm hồn...

Gió lâng, thêm móng triều nâng
Chân đi trên đất hồn lưng chừng trời
Nhị sao ngan ngát thơm rơi
Đêm nay hay của đêm thời nào qua...

Đêm đầu hè gió nhẹ lâng lâng
Trời dãn ra, sao ập xuống gần
Đất thoảng mùi hương năm ngoái lại
Chân đi như có móng triều nâng...

... Đi trong đêm hè, đêm hè đi
Trời tựa gương sen ngát bốn bề
Lấp lánh sao vàng là nhị tủa
Hồn ta bay giữa làn hương khuya...

Bếp đêm vũ trụ

Trời, sao lại có người nhìn sao trời lạ thế!

Hồn Huy Cận chốc chốc bay lên "bếp đêm" thăm lửa sao, chốc chốc bay xuống biển đêm viếng lửa huỳnh... Lên lên, xuống xuống, chả mấy chốc "thoi" đã "dệt" nên tấm thơ!

Bếp đêm hừng cháy giữa trời
Còn đây lửa biển sóng dồi nhấp nhô
Hồn người bỗng "tự ngẩn ngơ" (6)
Lên lên xuống xuống dệt... thơ để đời!

Sao sáng lưng trời gió thổi nhen
Bếp đêm vũ trụ lửa soi bền
Ta đi bên sóng, làm thoi dệt
Giữa ánh sao và ánh biển ren.

Ta nằm lưng núi

Xác thịt có tai mắt để nghe ngắm tiếng hình, thì tinh thần cũng có tai mắt để nghe ngắm "không tiếng không hình"...

Đêm núi nằm nghe không tiếng
Và ngắm nghía cái không hình
Đá đang kiên trì hóa lá
Và thời gian nở lặng thinh.

... Từng hạt sương về ướt lá cây
Núi ngả màn sương buông tỏa trắng
Giấc êm đất đá lạ lùng thay.

Yên lặng vô cùng, tai hết nghe
Chỉ còn im ắng lắng sương khuya...

(...)

Nở hạt thời gian giữa lặng im
Nằm bên lưng núi giữa chừng đêm
Ta nghe vật chất nghìn kiên nhẫn
Từ đá làm nên ngọn lá mềm.　

Mưa luồn

Huy Cận hình như luôn sẵn sàng mở cả mắt và tai cho mưa từ ngoài trời bay "luồn" tận hồn...

Mưa vốn là hạt nước, vào sâu bên trong bỗng hóa thành hạt cảm xúc. Cảm rơi rơi..., lâu có sợi bay lọt ra ngoài, nhập vào mực bút, chảy xuống giấy!

Bay ngoài là hạt nước thôi,
"Luồn" trong, hóa hạt cảm rơi đầy hồn.
Mưa lòng mãi chẳng dứt cơn,
Lơ thơ vài sợi lọt, tuôn, nên vần!...

Nhìn hạt mưa rơi, nghe tiếng mưa
Nửa như hơi biển, nửa sương mờ
Tưởng mình là đất nằm khoan khoái
Nghe sợi mưa luồn như sợi tơ.

Tưởng nghe thầm

Tiếng ngoài nghe ngỡ tiếng trong,
Bởi em xa vẫn giữa lòng anh đây!
Giọng trầm khe khẽ đầu dây,
Bao giờ mày lại cọ mày, hỡi em!

Cứ chi chớp bể mưa nguồn!
Nắng vàng gió nhẹ, cũng buồn tương tư
Tiếng đầu dây – thực hay hư?
Nửa bên tai, lại nửa từ xa xăm
Giọng em khe khẽ trầm trầm
Anh nghe quen tưởng nghe thầm trong anh.　

Giá anh nuốt được

Người ta hay nói "thương để bụng", tức thương thầm, thương mà không nói.

Đây là thương muốn... bỏ vô bụng. Dĩ nhiên không được, nên mới... tức, mà nói thành thơ cho ai muốn nghe thì nghe!

Để ý "anh" muốn "nuốt thân ngà em yêu", tức cả xác nữa chứ không chịu chỉ hồn. Thì bạn tâm giao của anh khi yêu cũng không chịu ôm ấp chỉ "bâng quơ cái hồn" mà đòi phải trọn "thân em". (7)

Thương tới nỗi "tưởng nghe thầm" (8), tới nỗi muốn "nuốt", hẳn là thương cái người trong Nhật Ký Yêu (9).

Mới gần đã lại cách xa!
Giá anh nuốt được thân ngà em yêu!
Trong anh mỗi sáng mỗi chiều
Có em, anh được thương nhiều em thương.

(1) Xem bài "Huy Cận - Cảm xúc không gian" của TT.
(2) "Mãi mãi là trong những phút giây" (trong Mãi Mãi của Xuân Diệu).
(3) Trong Thế giới thơ Huy Cận (1987).
(4) Bài Mai Sau của HC: "Chàng Huy Cận khi xưa hay sầu lắm".
(5) Xem bài "Huy Cận – Cảm xúc không gian" đã dẫn.
(6) "Thỉnh thoảng nàng trăng tự ngẩn ngơ" (Đây Mùa Thu Tới, XD).
(7) Xem Thân Em của XD.
(8) Xem Tưởng Nghe Thầm của HC.
(9) Xem "Huy Cận – Nhật ký yêu" của TT. 

Thu Tứ

Theo http://chimviet.free.fr/