Vầng trăng trong thơ chữ Hán của Nguyễn Du

Vầng trăng trong thơ chữ Hán của Nguyễn Du 

1. Mở đầu

   “Trăng, vú mộng của muôn đời thi sĩ” (Xuân Diệu). Từ cổ chí kim, vầng trăng sáng ngời vẫn luôn là nguồn cảm hứng bất tận cho các thi nhân. Hầu như mỗi nhà thơ trong đời đều ít nhiều sáng tác một vài bài thơ về trăng, tìm đến vầng trăng để bộc bạch nỗi lòng. Đối với con người trung đại, cũng giống như mây, núi, tuyết, hoa… trăng không chỉ là một hiện tượng thiên nhiên, mà đó còn là hiện thân của thế giới tinh thần, là biểu trưng của những gì thanh khiết, cao đẹp, là nơi kí thác tâm tư, tỏ bày chí hướng, là bạn tri kỉ của con người. Vầng trăng trong thơ ca trung đại bao giờ cũng đẹp lung linh và mang nhiều ý nghĩa biểu tượng.

           Đại thi hào Nguyễn Du là người tự nhận mình sinh chưa thành danh gì thân đã suy yếu (Sinh vị thành danh thân dĩ suy). Ông là con người của trăm mối u hoài không thể nào nguôi ngoa được (Bách chủng u hoài vị nhất sư), của những nỗi lòng không biết ngỏ cùng ai (Ngã hữu thốn tâm vô dữ ngữ). Vì những tâm sự sâu kín như nước sông Quế dưới chân núi Hồng (Hồng Sơn sơn hạ Quế giang thâm) không biết cùng ai san sẻ, nhà thơ chỉ biết ngồi một mình đối diện với khóm trúc không muốn nói năng gì (Vô ngôn độc đối đình tiền trúc) và tìm đến chồng sách trên giá, khóm cúc trước sân, khu vườn trồng cây thuốc, hay xa hơn là mây trời, “cánh hồng bay bổng”, vầng trăng…

       Tố Như có nhiều bài, nhiều câu thơ xuất sắc viết về trăng hoặc gắn liền với trăng. Không chỉ có “Vầng trăng vằng vặc giữa trời”, “Vầng trăng ai xẻ làm đôi”, “Trăng thề còn đó trơ trơ”, “Hiên tà gác bóng chênh chênh” trong Truyện Kiều, trong thơ chữ Hán của ông, trăng xuất hiện nhiều lần và được thể hiện rất thành công. Đó không chỉ là những vầng trăng đẹp của thơ chữ Hán nước ta, mà còn là những vầng trăng được nhà thơ gửi gắm nhiều tâm sự, là hình bóng của con người thi nhân bao giờ cũng hiện lên với hình ảnh mái tóc bạc trắng bay trong gió chiều hiu hiu (Tiêu tiêu bạch phát mộ phong xuy) và trong lòng ôm giữ bao nhiêu chuyện đau buồn của thế cuộc trăm năm (Bách niên đa thiểu thương tâm sự).

2. Một số dạng thức thể hiện của hình tượng trăng

    Cũng như trong “khúc Nam âm chi tuyệt xướng” Đoạn trường tân thanh, vầng trăng trong thơ chữ Hán Thanh Hiên xuất hiện nhiều lần, với nhiều dạng thức và cách thể hiện khác nhau và tất nhiên, mang nhiều giá trị thẩm mỹ độc đáo.

      Ta còn nhớ, trong Truyện Kiều, có đến 62 câu thơ xuất hiện trăng. Điều đặc biệt là những vầng trăng ấy được thể hiện một cách sáng tạo, tài hoa dưới bàn tay điêu luyện của một bậc thầy ngôn ngữ dân tộc. Có khi trăng được gọi đúng như cách gọi thông thường (Vầng trăng ai xẻ làm đôi) nhưng nhiều khi được gọi điển, chữ (Liều như cung Quảng ả Hằng nghĩ nao, Ngoài hiên thỏ đã non đoài ngậm gương, Gương nga chênh chếch dòm song). Có khi chỉ gọi bằng một chữ trăng (Khi xem hoa nở khi chờ trăng lên) nhưng cũng có khi dùng hai chữ (theo công thức A + trăng hoặc trăng + A) như vầng trăng, tuần trăng, vành trăng, bóng trăng, mảnh trăng, tấm trăng, trăng già, trăng hoa, trăng thề,trăng ngàn... (Mảnh trăng đã gác non đoài, Trăng già độc địa làm sao, Là nhiều vàng đá phải tìm trăng hoa, Vầng trăng vằng vặc giữa trời, Trăng thề còn đó trơ trơ); có khi dùng ba chữ (A + trăng + B) như vầng trăng bạc, vành trăng khuyết, tuần trăng khuyết (Còn vầng trăng bạc còn lời nguyền xưa, Tuần trăng khuyết đĩa dầu hao); lại có khi gọi bằng những từ ngữ khác không có chữ trăng xuất hiện như nguyệt, thỏ,gương, bóng nga, cung Quảng ả Hằng,… (Cũng vừa tuần nguyệt sáng trong, Bóng ngathấp thoáng dưới mành,…). Có vầng trăng tròn đầy sáng ngời (Gương nga vằng vặc trời trong) lại có vầng trăng tà, trăng khuyết (Tuần trăng khuyết đĩa dầu hao, Lần đường theo bóng trăng tà về tây). Có vầng trăng chỉ để nói sự trôi đi của thời gian (Trải bao thỏ lặn ác tà, Tuần trăng thấm thoát nay đã thêm hai), có vầng trăng để tả cảnh thiên nhiên (Dưới trăng quyên đã gọi hè, Chênh chênh bóng nguyệt xế mành), có những vầng trăng gắn liền với nhiều sự kiện quan trọng trong cuộc đời nhân vật, gắn liền với những cung bậc tâm trạng con người (nỗi tương tư của Kim Trọng trong Tuần trăng khuyết đĩa dầu hao / Mặt tơ tưởng mặt lòng ngao ngán lòng; nỗi nhớ Thúc Sinh của Thúy Kiều trong Đêm khuya gió lọt song đào / Một vành trăng khuyết ba sao giữa trời; nỗi ân hận, thất vọng của Kiều khi khuyên Từ Hải ra đầu hàng trong Mảnh trăng đã gác non đoài / Một mình luống những đứng ngồi chưa xong)… Chỉ một vầng trăng trong Truyện Kiều thôi mà ta đã thấy Nguyễn Du tài năng như thế nào trong việc sử dụng ngôn ngữ. Điều này cũng sẽ lặp lại trong thơ chữ Hán của ông.

       Trong 249 bài thơ chữ Hán của Tố Như, có 45 bài nói trực tiếp hoặc nhắc đến trăng. Tập trung nhiều nhất là ở Thanh Hiên tiền hậu tập : 27 bài, thứ hai là ở Bắc hành tạp lục : 10 bài. Nam trung tạp ngâm ít xuất hiện nhất với 08 bài. Trong đó, tần số xuất hiện cao nhất, nhì thuộc về hai tập thơ trước. Thanh Hiên 27 / 78 bài, chiếm 34,62 %; Nam trung 08 / 40 bài, chiếm 20 %. Thấp nhất là Bắc hành với 10 / 131 bài, chiếm 7,63 %.

         Trong 45 được nói đến, có 01 lần trăng là khách thể để so sánh (câu Đạt nhân tâm cảnh quang như nguyệt [cõi lòng của người khoáng đạt sáng như trăng vậy] trong bài Tạp ngâm II), 01 lần trăng mang nghĩa chuyển chỉ hiện tượng khác (câu Phong nguyệt không lưu tử hậu danh [trăng gió không lưu giữ tên tuổi sau khi chết đi] trong bài Điều Long thành ca giả. Phong nguyệt ở đây chỉ thời gian, cuộc đời), 02 lần trăng được nhắc đến nhưng không xuất hiện (câu An đắc huyền quan minh nguyệt huyện [biết làm sao để có ánh trăng sáng hiện trước cửa] trong bài Ngọa bệnh II và câu Vô nguyệt vô đăng khan bất kiến [không trăng không đèn nên nhìn không thấy gì cả] trong Thương Ngô trúc chi ca VII). Ở 41 bài còn lại, vầng trăng hoặc được nói đến trực tiếp, trong đó có một bài viết riêng về trăng (bài Sơ nguyệt).

        Trong 41 lần xuất hiện trực tiếp, vầng trăng trong thơ chữ Hán của Nguyễn Du hiện ra với nhiều dạng thức, tâm thế khác nhau đồng thời gắn liền với nhiều cung bậc tâm trạng của chủ thể trữ tình. Có vần trăng sáng ngời (Nhất thiên minh nguyệt giao tình tại, Mãn giang giai minh nguyệt) lại có vầng trăng lu mờ, tàn úa (Không ốc lậu tà nguyệt, Nam minh tàn nguyệt phù thiên lý, Lũng đầu lạc nguyệt ngọa hàn ngưu, Sơn sơn lạc nguyệt dạ đề viên, Tà nguyệt vô quang tinh mãn thiên). Có vầng trăng viên mãn tròn đầy (Nguyên dạ không đình nguyệt mãn thiên, Hồng Sơn sơn nguyệt nhất luân minh), có vầng trăng khuyết hao gầy (Hương Giang nhất phiến nguyệt, Lưu thủ giang nam nhất phiến nguyệt) lại có vầng trăng lẻ (Đoản thoa ngư chẩm cô chu nguyệt), có vầng trăng lạnh (Giang thủy trứu hề giang nguyệt hàn). Có vầng trăng của hiện tại (Nguyên dạ không đình nguyệt mãn thiên, Sài môn khai dạ nguyệt) cũng có vầng trăng của quá khứ (Cổ thời minh nguyệt chiếu tân thành). Có vầng trăng trên đất người phương Bắc (Minh nguyệt hội Tam Tương) lại có vầng trăng đến từ quê nhà xa tận trời Nam (Nguyệt lai Nam quốc đại)…

Trong những vầng trăng ấy, có vầng trăng thực hiện hữu trên cao (Cưỡng khởi thôi song vọng minh nguyệt), có vầng trăng ẩn hiện trong tiếng sáo (Đoản địch thanh thanhminh nguyệt trung,  Nguyệt trung hoành địch thái vô lại) trong tiếng chuông, tiếng trống xa xa (Vi vi chung cổ nguyệt trung văn), trong tiếng chày đập vải (Đinh đông châm thử thiên gia nguyệt); lại có vâng trăng trừu tượng chỉ cho lòng người (Gia hương thiên lý nguyệt trung tâm, Lưu thủ giang nam nhất phiến nguyệt). Có vầng trăng im lìm bất động (Mãn thiên minh nguyệt nhất trì thủy) cũng có vầng trăng được nhân cách hóa trở nên như có hành động, suy nghĩ (Sơn nguyệt giang phong như hữu đãi, Sơn cao đắc nguyệt trì, Nguyệt lai Nam quốc đại)…

Cách thức thể hiện vầng trăng của Tố Như cũng khác nhau. Có vầng trăng được gọi bằng cách gắn liền với tính chất của nó (minh nguyệt, tà nguyệt, tàn nguyệt, lạc nguyệt,hảo phong nguyệt) lại có vầng trăng gọi kèm theo một sự vật hiện tượng nào đó hàm chứa hoặc liên quan tới nó (sơn nguyệt, giang nguyệt, chu nguyệt, chung cổ nguyệt, song nguyệt). Có vầng trăng được gọi theo tên thông thường (nguyệt) cũng có vầng trăng gọi theo cách dùng điển cố (Nhất phiến hương tâm thiềm ảnh hạ, Cố quốc thiềm tùy mã hậu binh,Thường Nga trang kính vi khai hạp)…

Với những đặc điểm như trên, có thể nói, trăng trong thơ chữ Hán cũng được thể hiện một cách tài hoa, sáng tạo và độc đạo không kém gì trăng trong Truyện Kiều. Không chỉ “là bậc thầy của ngôn ngữ dân tộc, là tập đại thành về ngôn ngữ của thời đại ông, là nguời đã nâng ngôn ngữ văn học dân tộc của thời đại lên một đỉnh cao chói lọi” (Nguyễn Lộc, Văn học Việt Nam (nửa cuối thế kỷ XVII – hết thế kỷ XIX), tái bản lần thứ 5, Nxb Giáo Dục, H., 2004, tr. 419) Nguyễn Du còn là nhà thơ chữ Hán xuất sắc với tài năng sử dụng ngôn ngữ Hán điêu luyện, tinh thông. Đúng như nhận định của Mai Quốc Liên, “Thơ chữ Hán Nguyễn Du là những áng văn chương nghệ thuật trác tuyệt” (Nguyễn Du toàn tập, tập 1, Nxb VH, H., tr.7). Tài năng Tố Như trong các sáng tác bằng chữ Hán được thể hiện rõ nét qua nhiều phương diện, trong đó chỉ một hình ảnh trăng cũng đã cho ta thấy rõ phần nào. Tìm hiểu hình tượng trăng trong thơ Thanh Hiên sẽ là một trong những chìa khóa đắc lực để đi vào khám phá thế giới nghệ thuật thơ ông, đặc biệt hiểu hơn về con người nhà

thơ.

3. Vài nét về giá trị thẩm mỹ của hình tượng trăng

        Trong thơ chữ Hán Tố Như, có rất ít vầng trăng tươi mát, viên mãn, hạnh phúc hoặc thoáng đạt, ý vị, tình tứ như trong thơ của các tác gia khác. Phần lớn trong thơ ông là những vầng trăng tàn, trăng tà, trăng khuyết, trăng lạnh, trăng lẻ loi, tiêu điều, vắng lạnh. Thậm chí ngay cả những vầng trăng sáng ngời tròn trịa vốn chiếm số lượng khá lớn trong thơ ông dù rất đẹp nhưng bao giờ cũng gợi một nỗi u buồn man mác, gợi lên một không gian đứng im, vắng vẻ, cô quạnh. Chẳng hạn như trong bài Tương Âm dạ viết về Khuất Nguyên:

Mãn mục giai thu sắc

Mãn giang giai nguyệt minh

Tịch liêu kim dạ vọng

Thiên trích cổ nhân tình

(Đầy cả mắt nhìn đều là sắc thu / Đầy cả dòng sông đều là ánh trăng sáng / Cảnh hiu quạnh đêm nay nhìn / Chạnh lòng nghĩ đến người xưa bị đày).

Có một vầng trăng sáng tràn ngập cả dòng sông nhưng cảnh vật chỉ càng thêm vắng lạnh bởi thi nhân đang cảm thương về cuộc đời bất hạnh của một bậc vĩ nhân suốt đời ngay thẳng có một tấm lòng cô trung chẳng biết gửi nơi nào (Tứ phương hà xứ thác cô trung) mà ông hằng yêu mến, kính phục. Dễ nhận thấy những “nguyệt minh” nhưng đượm buồn này xuất hiện khá nhiều trong thơ chữ Hán Nguyễn Du. Đây là điều khá đặc biệt với các tác giả khác cũng viết về trăng.

      Tố Như là nhà thơ của nỗi “trường ưu”, của những nỗi lòng u ẩn, những nỗi buồn không thể nào vơi. Và như chính ông đã nói Truyện Kiều “Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu / Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”, thiên nhiên cảnh vật trong đó có vầng trăng trong thơ chữ Hán của ông vì thế cũng nhuốm một nỗi buồn da diết. Bởi vậy, trong các sáng tác bằng chữ Hán của Tố Như, ít có vầng trăng khách thể xuất hiện, mà hầu hết là những vầng trăng mang bóng dáng con người, tấm gương phản chiếu tâm trạng của chủ thể, đôi khi được nhân cách hóa để trở thành chủ thể mang tình cảm, tâm tư.

      Có một vầng trăng biết đồng cảm với người mang nhiều sầu hận theo bạc đầu theo năm tháng trôi (Bạch đầu đa hận tuế thời thiên), biết cảm thương kẻ không nhà anh em thất lạc (Hồng Lĩnh vô gia huynh đệ tán) phải lưu lạc nơi góc biển chân trời những ba chục năm (Hải giác thiên nhai tam thập niên) nên tìm đến gặp trong bài Quỳnh Hải nguyên tiêu :

Cùng đồ liên nhữ dao tương kiến

(Thương ta là kẻ cùng đường mà ở xa tìm đến gặp).

   Trong thơ Lí Bạch có một vầng trăng sáng rọi nơi đầu giường gợi về bao nỗi nhớ quê của người bao năm lữ thứ trên đất tha hương (Cử đầu vọng minh nguyệt / Đê đầu tư cố hương trong bài Tĩnh dạ tư) thì trong thơ chữ Hán Nguyễn Du cũng có vầng trăng soi rõ một tấc lòng đau đáu nhớ quê nhà, nhớ các em đã nhiều năm bặt tin không thấy một lá thư báo cho biết bình an (Cố hương đệ muội âm hao tuyệt / Bất kiến bình an nhất chỉ thư) trong bài Sơn cư mạn hứng :

Nhất phiến hương tâm thiềm ảnh hạ

(Một tấc lòng quê dưới ánh trăng soi)

Và có một vầng trăng nơi thi nhân gửi nỗi nhớ nhà trong đêm xuân sâu thăm thẳm nơi đất khách đã bao năm dưới bóng đèn rơi lệ (Ky lữ đa niên đăng hạ lệ) trong bài Xuân dạ :

Gia hương thiên lý nguyệt trung tâm

(Quê nhà xa ngàn dặm, tấm lòng chỉ biết gửi nơi vầng trăng).

        Nếu trong thơ Thi Phật Vương Duy có một vầng trăng mới mọc nơi khe núi làm lũ chim giật mình (Nguyệt xuất kinh sơn điểu trong bài Điểu minh giản) để tả cảnh thanh tịnh trong đêm xuân thì trong thơ chữ Hán Nguyễn Du, cũng có một vầng trăng sáng làm chim hồng, chin nhạn giật mình bay. Có điều vầng trăng của Tố Như khác ở chỗ, đây là vầng trăng li biệt, do đó đượm buồn dù rất sáng :

Nguyệt minh hồng nhạn tán

(Trăng sáng, chim hồng chim nhạn bay tản khắp nơi, bài Biệt Nguyễn đại lang).

Ta chú ý điển chim hồng chỉ sự li biệt. Bài thơ được làm để tiễn biệt người bạn lên đường về quê cũ trước lúc nhà thơ cũng sắp qua sông đi xa (Tống quân quy cố khâu / Ngã diệc phù giang hán), đôi bên không biết bao giờ gặp lại, ngàn dặm xa cách sẽ không biết được tin tức nhau (Thiên lý bất tương văn) do đó mang âm hưởng buồn. Vầng trăng trong bài thơ vì thế cũng gợi cảm giác vắng lặng, u buồn.

     Lại có một vầng trăng lạnh, lẻ loi trên sông, nơi con thuyền, chốn rừng núi sâu nhưng cũng chính là sự khúc xạ trở lại từ nỗi lòng trống vắng, cô đơn, lạnh lẽo và đau buồn trong những ngày phiêu bạc phong trần, những năm tháng ăn nhờ ở đậu, và cả những ngày trên đất Bắc xa xôi trong hành trình đi sứ của mình :

Giang thủy trứ hề giang nguyệt hàn

(Nước sông nhăn nhó thay, sông trăng lạnh lẽo thay, bài  Thái Bình thành hạ văn xuy địch);

Đoản thoa ngư chẩm cô chu nguyệt

(Ông chài nằm gối áo tơi trong chiếc thuyền trăng lẻ loi, bài Hoàng Mai kiều vãn diểu);

Thụ thụ đông phong xuy tống mã

Sơn sơn lạc nguyệt dạ đề viên

(Khắp rừng cây gió đông thổi vào đoàn ngựa đi tiễn / Khắp dãy núi dưới ánh trăng tà tiếng vượn kêu, bài Quỷ môn đạo trung).

          Cũng có vầng trăng dường như dững dưng với con người vì không thể nào hiểu hết tâm sự, nỗi niềm của thi nhân như trong bài Hoàng Hạc lâu :

Trung tình vô hạn bằng thùy tố

Minh nguyệt thanh phong dã bất tri

(Nỗi lòng chan chứa biết ngỏ cùng ai / Trăng trong gió mát đều không biết)

Hay trong bài Ngẫu hứng II :

Lô hoa sơ bạch cúc sơ hoàng

Thiên lý hương tâm dạ cộng trường

Cưỡng khởi thôi song vọng minh nguyệt

Lục âm trùng điệp bất di quang

(Hoa lau vừa trắng, hoa cúc vừa vàng / Nhớ quê ngàn dặm đêm dài sâu thẳm / Gượng dậy mở cửa sổ nhìn vầng trăng sáng / Mà bóng râm lớp lớp không thấy một tia sáng nào).

      Trăng trong thơ chữ Hán Nguyễn Du thường buồn. Thế nhưng đáng mừng là nó chưa bao giở bi lụy. Vượt lên trên nỗi sầu ưu, trong thơ chữ Hán của ông vẫn có những vẫn trăng sáng trong, chung thủy, nghĩa tình, nói thay cho lòng thi sĩ :

Lưu thủ giang nam nhất phiến nguyệt

Dạ lai thường chiếu lưỡng nhân tâm

(Chỉ còn ở phía nam sông một mảnh trăng / Đêm về chiếu sáng mãi tấm lòng của hai ta, bàiLưu biệt Nguyễn đại lang).

Trạm trạm nhất phiến tâm

Minh nguyệt cổ tỉnh thủy

(Trong veo một tấc lòng / Như vầng trăng sáng trong giếng cổ, bài Đạo ý).

4. Kết luận

        Có thể nói, trăng trong thơ chữ Hán của Nguyễn Du cũng xuất hiện nhiều, tài hoa và mang nhiều giá trị độc đáo như trong Truyện Kiều. Thế nhưng nếu như trong Đoạn trường tân thanh, trăng thường chỉ gắn liền với cuộc đời và tâm trạng của các nhân vật thì trong thơ chữ Hán, vầng trăng lại gắn liền với những bước thăng trầm trong cuộc đời của tác giả cùng nhiều trạng thái cảm xúc khác nhau của thi nhân. Vầng trăng trong thơ chữ Hán Tố Như đẹp nhưng buồn, in đậm dấu ấn con người nhà thơ, một con người đa sầu đa mộng (Tri giao quái ngã sầu đa mộng), luôn mang trong mình mặc cảm tha hương tấm thân gửi mây trôi gió bụi (Tha hương thân thế thác phù vân), nặng một nỗi lòng chất chứa chỉ biết ngồi một mình trong đêm sâu đối bòng mà không thể nói ra (Bồi hồi đối ảnh độc vô ngữ). Đó là những vầng trăng đẹp, lạ và giàu giá trị nhân văn trong nền thơ ca Việt Nam nói chung, thơ chữ Hán thời trung đại nói riêng.

Tài liệu tham khảo: 
1. Thiều Chửu (tái bản lần thứ năm, 2011), Hán Việt tự điển 漢 越 字 典, Nxb Thanh niên, H.

2. Nguyễn Thạch Giang, Trương Chính (biên khảo và chú giải, 2000), Nguyễn Du tác phẩm và lịch sử văn bản, Nxb TP. HCM.

3. Mai Quốc Liên (chủ biên, 1996), Nguyễn Du toàn tập, tập 1, Nxb VH, H.

4. Nguyễn Lộc (tái bản lần thứ năm, 2004), Văn học Việt Nam (Nửa cuối cuối thế kỷ XVIII-hết thế kỷ XIX), Nxb GD, H.

5. Duy Phi (biên dịch, 1999), 249 bài thơ chữ Hán Nguyễn Du, Nxb Văn hóa dân tộc, H.

6. Lê Thu Yến (1999), Đặc điểm nghệ thuật thơ chữ Hán Nguyễn Du, Nxb Thanh niên, H.

Quy Nhơn, ngày 18/8/2014

Phạm Tuấn Vũ