Sự thức tỉnh của cảm thức mùa thu
Thu tàn tạ
Thử đọc lại một “thói quen” nghĩ về thơ thu
ta thấy vẻ đẹp của nó như được đóng khung bởi một thứ cảm hứng (và cũng là quan
niệm) từ sự tạo sắc, điểm sương sầu muộn từ muôn vật:
Gió vàng hiu hắt cảnh tiêu sơ
Lẻ tẻ bên trời bóng nhạn thưa
Giếng ngọc sen tàn bông hết thắm
Rừng phong lá rụng tiếng như mưa.
(Ngô Chi Lan)
Thử đọc thêm một đoạn thơ thu khác cũng vậy:
Em không nghe rừng thu
Lá thu kêu xào xạc
Con nai vàng ngơ ngác
Ðạp trên lá vàng khô
(Lưu Trọng Lư)
Điều thú vị ở đây là sự gặp gỡ giữa con người
và tạo vật. Vạn vật sau chu kì sinh trưởng đã đến lúc thu mình ngưng kết trong
lớp vỏ khô ẩn náu tiết đông giá lạnh. Bởi thế mà những gì quen thuộc trong mắt
bấy lâu nay như sự xanh tươi, viên mãn đến lúc phải rơi rụng. Sự biến chuyển đó
kì thực cũng chỉ là một cách thay đổi trạng thái, thể thức của thiên nhiên.
Nhưng, cùng với nó là tiết trời giá rét tác động không nhỏ đến thể trạng con
người Á Đông mà với những kẻ “bị giời đầy” thì nó “biến chứng”thành một thứ tâm
bệnh. Thế nên, nhân cái sự đó mà trăm thứ tình điệu, triết lí gặp dịp ngưng kết
thành một giọng não nề. Cảnh vật tàn tạ bỗng dưng thành đẹp trong sự mất mát.
Cái mất đi đồng hành với cái quý. Cái mất đồng nghĩa cái có giá trị. Tất cả như
một thứ hồi quang chiếu ngược. Những “bóng nhạn thưa”, “sen tàn”, “lá phong rụng”,
hoa thu rơi… trở thành một thứ quy định của mĩ cảm buộc tất cả phải phục tùng.
Không thế mà Thơ mới của Lưu Trọng Lư vẫn còn say đắm với những thứ ấy: Con
nai vàng ngơ ngác/ Đạp trên lá vàng khô. Sự khác biệt ở đây có chăng là:
Xé rào cho những biểu tượng mới. Không còn là “cánh nhạn thưa” đã cũ mòn đến độ
không đủ sức gợi cảm về hình dáng, bóng vía mà ép xác vào chữ nghĩa. “Con nai
vàng” ở đây mang cái hồn của “con nai bị chiều đánh lưới” -trong thơ Xuân Diệu-một
thực thể mang tâm trạng của tác giả. Thậm chí, Chế Lan Viên còn nhắc lại rõ
ràng hơn, ông như một đại diện cho cả một thế hệ thi sĩ Thơ mới nói lên sự hứng
khởi với quan niệm về mùa thu:
Ai đâu trở lại mùa thu trước
Nhặt lấy cho tôi những lá vàng
(Chế Lan Viên)
Mùa trước hay mùa này thì cũng là cái sầu nhằm
thiêng hóa một điển phạm lớn nhất ấy là mùa thu. Cái mùa đẹp vì đang mất. Mất
mát của mùa thu sau nghe còn thống thiết, bi lụy hơn mùa thu trước. Bản thân
trong hai sự mất mát ấy đã có những cấp độ nhằm gia tằng chiều sâu, tạo lớp
lang cho bức tranh sầu muộn mà nhiều thế hệ thi sĩ đã nương tựa vào đó để tìm
ra một cách diễn đạt riêng cho mình.
Nhưng nói như thế, không có nghĩa là thi sĩ
nào cũng ngoảnh mặt, quay lưng với thu mới mà nức tiếng khen thu cũ. Tản Đà có
lẽ là người biết gieo sầu vào hiện tại mà vẫn làm tâm can người đọc quặn thắt
vì quá khứ. Thứ tâm bệnh truyền kiếp được ông “ủ” trong hồn vía thơ mình:
Trận gió thu phong rụng lá vàng
Lá rơi hàng xóm lá bay sang
Vàng bay mấy lá năm già nữa
Hờ hững ai xui thiếp phụ chàng
Trận gió thu phong rụng lá hồng,
Lá bay tường bắc lá sang đông
Hồng bay mấy lá năm hồ hết
Thơ thẩn kìa ai vẫn đứng không
Từ lối thơ song ngữ Hán-Nôm kiểu tự dịch của
Nguyễn Khuyến nay chuyển thành lối thơ ẩn dấu gạch ngang khi các từ ngữ nôm na
và trang trọng đặt cạnh nhau là cả một câu chuyện dài. Có lẽ áp lực của việc phản
ánh thực tại, của việc tâm hồn Việt cần sự diễn đạt bằng thứ lời lẽ thuần chủng
đã buộc những người lâu nay khư khư bảo vệ Thi, Thư phải thỏa hiệp bằng một lối
thơ như thế. Chỉ có điều sự mới-cũ song song đó chỉ là tiểu tiết góp phần làm
nên bức chân dung của sự mất mát mới mẻ. Một dáng hờ “thơ thẩn” hay “tựa cửa”-
tưởng mới- nhưng kì thực là hiện thân của một cái ta mờ nhạt trong thơ cũ. Một
cá thể dám đương đầu với quy luật ư? Không. Dáng tựa cửa hay hờ hững đã là một motif quen
thuộc. Người viết thường gài người ngóng đợi ở cuối bài để làm người đọc thấy
đau đớn thay cho kẻ không thức ngộ kia.
Mùa thu (ảnh Internet)
Thu kết tinh
Nhưng đọc lại một bài thơ thu của Nguyễn Khuyến
bỗng dưng thấy nhà thơ gối đầu hai thế kỉ ấy có những cảm nhận khá tinh tế:
Ao thu lạnh lẽo nước trong veo
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo
Sóng nước theo làn hơi gợn tí
Lá vàng trước gió sẽ đưa vèo
Từng mây lơ lửng trời xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo
Tựa gối ôm cần lâu chẳng được
Cá đâu đớp động dưới chân bèo!
(Thu điếu)
Đọc đến đâu cũng thấy cảnh thu quen thuộc,
thanh đạm, hợp với thứ thơ tả cảnh ngụ tình, minh họa triết lí Nho gia. Nhưng
không hẳn thế. Đọc kĩ lại chẳng có câu nào thật thu theo nghĩa tàn héo cả. Lá
vàng là hình ảnh duy nhất trên nền xanh nhưng chỉ là nét vẽ chứ không phải màu
sắc ám dụ kiểu mùa thu cổ điển. Nhưng hình ảnh còn lại đều đạt đến sự sâu lắng
và ngưng kết. Tao nhã, tung tẩy nhất là hai câu thơ này:
Từng mây lơ lửng trời xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo
Trời đạt đến độ tĩnh lặng “xanh ngắt” cũng là
màu đậm nhất, tinh chất nhất. Ngõ vằng khách mà lòng người vẫn bình thản không
lo sợ a dua thói đời cũng là sự điềm đạm, tỉnh táo, giác ngộ cao nhất chăng?
Như được tiếp thêm thi hứng từ cảm quan về sự
ngưng kết tinh túy của mùa thu, nhà thơ hiện đại nhìn ra được cái hửng sáng,
tươi tắn trong cảnh quan xưa cũ. Nhưng, để làm được điều ấy là cả một sự dũng cảm.
Xưa kia, với cái nhìn thời gian như vòng quay tuần hoàn thì mọi biến chuyển chỉ
nằm trong một chu trình. Khó mà tìm ra một cấp số tiến về đại lượng thời gian
trong sự quanh quẩn của can, chi, của hồi ức Nghiêu, Thuấn, thái tổ, thái tông.
Năm tháng rồi đến triều đại, đến số phận lịch sử đều nương vào đó mà tồn tại
trong quan niệm. Từ khi có văn minh phương Tây và nền khoa học thực nghiệm,
phân tích, đại lượng thời gian mới có cấp số tiến “bất phục phản” theo chiều
véc tơ. Sự thay đổi này đem đến một sự ám ảnh thời gian, đem lại giá trị thực của
hiện tại, của cuộc sống trần thế. Người ta bắt đầu lắng nghe hơi thở cuộc sống,
đo đếm được nhịp sống. Từ những Xuân Diệu cuống quýt: Nhanh với chứ, vội
vàng lên với chứ/ Em em ơi tình non sắp già rồi đến Phạm Công Trứ quê
kiểng cuối thế kỉ công nghiệp và ánh sáng mà vẫn viết nhưng câu thơ về mùa thu
tiều tụy:
Sen tàn mướp cũng đi tu
Lá tre đã thả một mùa heo may
Con sông không ốm mà gầy
Mắt em không tối mà đầy hoàng hôn
Thơ thu cứ theo chiều hướng nhạt dần, tàn dần,
cạn dần và héo dần. Cấp số tiến của thời gian chính là ngọn gió vô hình lấy đi
tất cả. Phải chăng đó là sự tỉnh táo của tư duy khoa học thực nghiệm được khúc
xạ vào văn chương thành cảm thức như thế. Nhưng đến một lúc nào đó, khi cái
thái quá, phiến diện, quá tải của cách tân qua đi, người ta sẽ tìm ra sự kết hợp
(hay hòa hợp) giữa cũ và mới để tìm ra một mẫu số cảm quan chung. Hữu Thỉnh
chính là người đã làm được như vậy:
Bỗng nhận ra hương ổi
Phả vào trong gió se
Sương chùng chình qua ngõ
Hình như thu đã về
Sông được lúc dềnh dàng
Chim bắt đầu vội vã
Có đám mây màu hạ
Vắt nửa mình sang thu.
Vẫn còn bao nhiêu nắng
Đã vơi dần cơn mưa
Sấm cũng bớt bất ngờ
Trên hàng cây đứng tuổi.
(Sang thu)
Ở đây thời gian như một dòng sông (dòng thời
gian, dòng ý thức) nhưng có hai dòng chảy xuôi - ngược. Một khi đã phả hương,
đã sương khói có nghĩa là báo hiệu ngày tàn tạ. Cánh chim lạc thời vội vã bay
đi tránh rét hay cố níu lấy ngày xanh. Cơn mưa ngày hôm qua còn tưới mát cho
muôn vật giờ vơi dần, cạn dần… Thế nhưng đã có rất nhiều thứ đang đầy dần lên,
dày dặn, mạnh mẽ, cứng cáp lên. Ở cái tuổi của thu, mầm xanh hôm nào giờ đã cứng
cành, gió bão không quăng quật được nữa. Ở cái “độ thu” của đời người cũng là
lúc cứng tuổi, không biến động nào làm lung lay, xao động được nữa. Mặc kệ cánh
chim trên cao vội vã bay đi, giờ chớp được thiên thời nên dòng sông “dềnh dàng”
mà giãi bày sự sâu sa đầy chiêm nghiệm của mình. Cứ thế, một xuôi - một ngược,
một đầy - một vơi, một vùn vụt Tây phương - một tuần hoàn Á đông mà tạo nên cảm
thức mùa thu thật độc đáo. Cảm thức ấy không chỉ là sự độc đáo của riêng những
bài thơ thu mà còn thể hiện sự trưởng thành của thi ca Việt Nam. Hay nói đúng
hơn đó là một sự thức tỉnh thực sự của cảm thức mùa thu.
Bùi Việt Phương
Theo http://vanhocquenha.vn/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét