Điều thú vị từ một câu hát ru

Điều thú vị từ một câu hát ru

Ba với ba là sáu

Sáu với bảy mười ba

Bạn nói với ta không thiệt không thà

Như cây đủng đỉnh trên già dưới non

Bạn nói với ta rằng bạn chưa vợ chưa con

Chừ ai kêu ai hú trên non tê bạn tề

Bạn nói với mình rằng bạn chưa có hiền thê

Chớ hiền thê mô đứng đó, bạn bỏ lời thề lại cho ai?!...

Mới chỉ đọc qua khổ thơ trên, nhiều người trong chúng ta ai cũng hiểu đây không phải là những câu thơ hiện đại của một tác giả nổi tiếng đăng trên tờ báo nào đó. Đoạn thơ chính là lời từ một câu hát ru xưa. Ngày ấy, ở lứa tuổi mười lăm mười sáu, mỗi chiều khi đi học về, nghe tiếng mẹ ru em trên chiếc chỏng tre trước sân. Tay mẹ nhè nhẹ phất phơ cái quạt mo cau, giọng mẹ cất lên ngọt ngào: “ Ầu ơ… ba với ba là sáu, sáu với bảy mười ba! Bạn nói với ta không thiệt không thà, như cây đủng đỉnh trên già dưới non…” nghe tha thiết vô cùng. Câu hát mẹ từng ru ngày tôi còn đỏ hỏn. Ấy thế mà khi đã lớn, mỗi lần đi học hoặc đi đâu đó về, nghe mẹ hát ru em là tôi cứ ngẩng người như mới thưởng thức lần đầu vậy. Lời của câu ru được chải chuốt bóng bẩy; ý tứ mộc mạc nhưng sâu sắc, trách móc người con trai không thật lòng, đã có vợ rồi còn để cho người con gái đặt niềm tin vào tình yêu, khi hiểu ra thì lỡ làng duyên phận. Thêm vào đó tiếng ru của mẹ tôi lại dặt dìu trầm bổng đến nao lòng. Bọn trẻ thiu thiu đi vào giấc ngủ khi nghe lời mẹ ru.

Mãi gần đây, hơn mấy chục năm sau, một lần về thăm quê, tôi được mẹ cho biết ý tứ sâu xa của câu hát nêu trên mà chỉ có những người trong cuộc thời bấy giờ mới có thể hiểu ra chân giá trị của nó. Đó không phải câu hát nhân ngãi trữ tình than thân trách phận, mà là một câu hò khoan bông lơng theo kiểu hát “xạo”. Câu hát xạo đfa phần dùng hình thức “ý tại ngôn ngoại”, thường mượn sự việc nầy để diễn đạt nội dung kia, hay còn gọi là“nói bóng nói gió” để trêu ghẹo, hoặc đả kích đối tượng cùng hát với mình nếu không hợp tình hợp ý. Từ nội dung giải thích của mẹ đầy thuyết phục, khiến tôi không khỏi ngạc nhiên bái phục thế hệ người xưa, những người nông dân chân lấm tay bùn nhưng tài hoa, bác học. Xin hãy cùng tôi thử lần lượt đi qua ý tứ của từng câu hát để thấy được sự thâm thúy, ý vị của nó.

Ba với ba là sáu

Sáu với bảy mười ba

Bạn nói với ta không thiệt không thà

Như cây đủng đỉnh trên già dưới non…

Trong cuộc sống, nhiều khi người ta hay ví von sự việc đúng sai, thật giả bằng các phép tính cộng, trừ; ví von cho chắc chắn như  “đinh đóng cột” để diễn giải một lời hứa hẹn, giao ước trong các mối quan hệ, trong đó có tình yêu nam nữ. Qua nội dung câu hát ở đây, ta hiểu ra rằng, sau khi đã phát hiện ra sự giả dối, cô gái đã đổ hết mọi tội lỗi cho người con trai, rằng anh là kẻ không thiệt thà, chân thật; không giữ đúng lời thệ ước trong tình cảm với cô ta. Ba với ba không phải là sáu, sáu với bảy không phải mười ba nữa rồi. Mọi việc không thuận theo lẽ tự nhiên mà là một nghịch lý, nghịch lý như cây đủng đỉnh mọc trên núi xa kia. Đủng đỉnh là một loại cây thân nước như cây cau mọc ở các vùng đồi núi. Trái đủng đỉnh có vị đắng, chát. Người ta thường hái trái đủng đỉnh để ăn trầu thay cho cau. Điều rất lạ là khi cây ra trái thì buồng non ở dưới gốc còn buồng già lại ở trên ngọn. Trong hoàn cảnh này, cô gái ví người con trai đối với mình không thật thà, đi ngược lại với lẽ tự nhiên như cây đủng đỉnh “ trên già dưới non”. Mà đã dối trá thì không thể tha thứ! Nhưng dối trá điều gì?

Bạn nói với ta rằng, bạn chưa vợ chưa con

Chừ ai kêu ai hú trên non tê bạn tề?

Bạn nói với mình rằng bạn chưa có hiền thê

Chớ hiền thê mô đứng đó, bạn bỏ lời thề lại cho ai?

Tới đây, nội dung cuộc đối thoại lại chuyển sang những trắc ẩn gay cấn hơn. Không trách móc bằng ngôn ngữ bóng bẩy, chan chứa giận hờn: “Bạn không thương ta nữa thời thôi/ bao nhiêu nhân ngãi bạn bồi cho ta!”; hoặc vấn vương lưu luyến: “ Bạn về dưới nớ, về luôn/ để khăn chéo lại lụy tuôn ta chùi!’’; hay: “ Sông có khúc lở khúc bồi/ khúc mô lở thì lở tuốt, khúc mô bồi, bồi luôn!”…, mà trách móc sự việc cụ thể, đưa ra chứng cứ hẳn hoi: chuyện anh nói với tôi rằng anh chưa vợ là sự dối trá! Vợ anh bằng xương bằng thịt đang réo gọi anh ở một nơi có địa chỉ đường hoàng: “Bạn nói với ta rằng bạn chưa vợ chưa con/ chừ ai kêu ai hú trên non tê bạn tề?”. Thực tế những lời thề non hẹn biển trước đây của người con trai đều là thật lòng mình, muốn xe tơ kết tóc, gá nghĩa vàng đá trăm năm với người mình yêu, nhưng cô gái vốn “không ghiền” cái anh chàng “thương hồ sông nước” rày đây mai đó thì chắc chi chung thủy, nên từ chối bằng cách đổ lỗi cho anh ta không thật lòng. Nhưng ngẫm lại câu hát thì càng thấy có điều sâu xa, cay độc hơn:   

“Chừ ai kêu ai hú trên non tê bạn tề?”. Ai kêu, ai hú? Mà kêu hú tận trên non kia! Có một câu hát:“ Má ơi đừng gả con xa/ Chim kêu vượn hú biết nhà má đâu?”; Cái âm thanh kêu, hú ở tận trên núi non xa xôi, tận miền hoang dã đìu hiu sương khói kia, nơi con “chim kêu cũng sợ, con cá vùng cũng kinh” kia, thì chỉ có khỉ, vượn chứ làm chi có người? Tới đây ta mới thấy được sự đáo để  trong cách dụng ngôn của cô gái. Câu chữ bóng bẩy nhưng hàm chứa một ý tứ sâu xa, người nghe khó ngờ tới được. “ Thuyền em mũi phụng lá loan/ đưa người tiến sĩ chớ hạng chàng em không đưa”, Lời nói đã giải bày cho người con trai hiểu rằng: Tôi không ưng anh, vì anh không xứng với tôi, không “môn đăng hộ đối”. Anh chỉ ưng được những thứ như khỉ với vượn ở trên núi mà thôi.

Không chỉ dừng lại ở đây, để chắc chắn hơn quan điểm của mình, cô còn khẳng định tình cảm bằng cách bồi thêm hai câu cuối cùng cũng không kém phần gai gốc:  “Bạn nói với mình rằng bạn chưa có hiền thê/ Chớ hiền thê mô đứng đó, bạn bỏ lời thề lại cho ai?”. Ta hãy tưởng tượng ra không gian của cuộc hát hò khoan hôm ấy, chỉ có đôi bên lời qua tiếng lại ở trước sân của ngôi nhà ba gian trên một vùng quê mưa bùn nắng bụi. Ngoài người hát, người xem, không còn ai ngoài heo, chó, lợn, gà… lẩn quẩn quanh vườn, quanh sân. Chẳng lẽ cô gái lại tiếp tục gán ép rằng “hiền thê” đang đứng đó của chàng trai lại là những thứ “lục súc” qua lại trước mắt, “ hiền thê mô đứng đó?…”. Nếu vậy thì chẳng còn gì để diễn tả cho cách dụng ngôn quá ư hiểm, có phần độc khẩu của cô gái.

Chẳng biết người con trai nọ có được câu trả lời nào không để khắc chế, gỡ rối tơ lòng với câu hò khoan rất giàu tính trừu tượng, vô cùng thú vị mà chẳng mấy thân thiện kia. Nhưng dù sao đi nữa, thế hệ chúng ta bây giờ nghe lại sẽ không có nhận xét nào ngoài hai tiếng “bái phục”. Hơn thế nữa, những câu hát cũng đã từng là lời ru ngọt ngào trên quê tôi cho mãi đến bây giờ!.

Tháng 4.2010

 NGUYỄN HẢI TRIỀU

Theo http://www.songtho.net/