Giáo sư Đinh Gia Khánh, những cuộc bứt phá ngoạn mục và cuộc sống đời thường

Giáo sư Đinh Gia Khánh, những cuộc bứt phá  ngoạn mục và cuộc sống đời thường

Tôi đã có một bài viết về công tác giảng dạy và nghiên cứu khoa học của giáo sư Đinh Gia Khánh, chuyên gia về văn hóa và văn học dân gian, văn học trung đại Việt Nam. Trong bài viết này chỉ xin nêu thêm một vài nhận xét về con người của ông trong những năm tháng gần gũi ở trường đại học Tổng hợp. Trong những năm học đại học, bên cạnh những thầy giáo cao tuổi như Cao Xuân Huy, Đặng Thai Mai, Hoàng Xuân Nhị, có một thầy giáo trẻ làm trợ giảng, tuổi khoảng trên dưới 30. Người ông cao to, trắng trẻo, đẹp trai. Tôi cũng chưa được nghe ông lên lớp buổi nào, có thể vì đây là thời kỳ đầu ông hỗ trợ các thầy giáo trong công tác với sinh viên. Năm 1956 ông xây dựng gia đình, kết hôn với một hoa khôi, con gái Hà Nội. Vui duyên mới nhưng không quên nhiệm vụ, giáo sư Đinh Gia Khánh vẫn cần mẫn, gấp rút đi vào nghiên cứu khoa học. Ông có vốn tiếng Anh, Pháp, tập trung vào Hán văn và nhanh chóng thành thục. Ông cùng ông Nguyễn Ngọc San tham gia dịch thuật 2 tác phẩm Lĩnh nam chích quái và Việt điện u linh Giáo sư Nguyễn Ngọc San là loại nhà Nho tài tử, học ở Trung Quốc về, uyên thâm Nho học nhưng dáng vẻ lại hiện đại. Ông cùng giáo sư Nguyễn Lương Ngọc dịch Thiên Nam ngữ lục, một tác phẩm thách thức và đòi hỏi nhiều nỗ lực trong biên soạn và dịch thuật. Từ 1960, ông phụ trách tổ văn học dân gian và trung đại của khoa Văn, đại học Tổng hợp. Điều đáng ghi nhận trong công tác giảng dạy của ông là hỗ trợ, giúp đỡ các thầy trẻ Bùi Duy Tân, Chu Xuân Diên, Mai Cao Chương, Nguyễn Lộc xây dựng bộ giáo trình đầu tiên giàu có về tư liệu và kiến thức khoa học. Không chỉ đạo chung chung mà giúp đỡ cụ thể. Có lần ông cho tôi xem bản thảo, phần tác giả viết và phần bổ sung bằng mực đỏ trên trang sách. Các thầy giáo trẻ đều được ông khen ngợi, phong cách khoa học như Bùi Duy Tân, Chu Xuân Diên và tài hoa như Nguyễn Lộc. Thời kỳ chống Mỹ cứu nước, nhà trường sơ tán lên Vạn Thọ, Việt Bắc, một mình ông mang theo cháu Tuấn khoảng năm tuổi và chăm sóc cháu ở nơi sơ tán. Bà giáo ở Hà Nội thỉnh thoảng lên thăm. Một mình ông xoay sở chăm con nhỏ. Ông sống bình dị, chan hòa với mọi người, đúng với tư cách của nhà văn hóa dân gian. Ông là người năng động, mọi việc đều giải quyết nhanh, đặc biệt là nói nhanh. Lên lớp giảng bài sinh viên thích nhưng có chỗ không luận ra. Bên cạnh việc giảng dạy, ông chuyên tâm nghiên cứu về văn học dân gian, văn học trung đại. Cùng một thế hệ chênh nhau ít tuổi với các giáo sư Bạch Năng Thi, Nguyễn Tài Cẩn, Hoàng Như Mai, giáo sư Đinh Gia Khánh vẫn chuẩn bị cho sự nghiệp lâu dài của mình và ông có những bứt phá ngoạn mục so với những thầy giáo cùng trang lứa.  Năm 1982, ông tham gia đoàn đi Mỹ do giáo sư Phạm Huy Thông làm trưởng đoàn. Lúc này, đến Mỹ rất khó khăn. Các trường đại học và viện nghiên cứu của Mỹ mới chỉ mời một vài giáo sư khoa học tự nhiên như các bác sĩ Tôn Thất Tùng, Trần Hữu Tước. Đoàn của giáo sư Phạm Huy Thông, Đinh Gia Khánh là đoàn đầu tiên về khoa học xã hội đi Mỹ. Trở về, ông kể nhiều chuyện vui. Giáo sư Phạm Huy Thông  và ông cho biết, họ chuẩn bị đón tiếp đoàn của giáo sư Phan Cự Đệ và tôi đến Mỹ vào tháng 6 năm 1982. Hỏi thăm ông về chuyến đi, ông nói ở Mỹ có nhiều chuyện lạ, ví dụ chuyện giáo dục lao động và cách cho một người múc một bể nước đầy sang một bể nước vơi cạn và sau lại tiếp tục múc bể nước vừa đầy chuyển sang bể nước cũ đã vơi cạn. Ông nói: “Lao động không có mục đích cũng giống như việc múc nước chuyển từ bể này sang bể kia”. Ông cũng cho biết, các anh sang Mỹ phải chú ý, đi ngoài đường nghe tiếng súng nổ phải tìm cách ẩn nấp. Việc mua bán thường ít dùng tiền mặt mà bằng tem phiếu hiện đại, không giống tem phiếu ở ta. Về nhà trong phòng riêng cũng phải giữ cái phong cách chỉnh tề trong ăn mặc, ăn uống, nói năng. Từ ngoài nó quay phim xuyên qua tường qua cửa để quan sát mình. Tôi nghe đã thấy ngại ngùng, nhưng khi sang đến Mỹ thì đó chỉ là những câu chuyện vui của giáo sư Đinh Gia Khánh. Ngoài đường không có tiếng súng nổ. Trong túi của chúng tôi buổi đầu cũng có vài trăm đô, và tiêu pha tự nhiên ở các cửa hàng. Về phòng riêng cũng sống thoải mái, chẳng có ai rình mò quay phim chụp ảnh để làm gì. Giáo sư Khánh là người hay nói vui, nói đùa, ông bảo: “Mình không được như các ông, mình chưa tốt nghiệp đại học nên phải học, các ông là tiến sĩ còn mình là thoái sĩ. Lại còn phải phấn đấu để vào Đảng, không biết có đủ tiêu chuẩn không?”. Mọi người cười vui vẻ. Một thầy giáo nói thêm: “Nếu trước cách mạng, thầy có thể đứng ra lập một đảng riêng”. Ông xoa tay và nói: “Không được nói thế, chuyện nghiêm chỉnh”. Chuyến đi Mỹ của ông có thể xem là chuyện bứt phá đầu tiên rất ngoạn mục. Ông Phạm Huy Thông lúc này ở cương vị lãnh đạo của Ủy ban Khoa học xã hội, còn giáo sư Đinh Gia Khánh là chuyên gia về văn học dân gian và trung đại Việt Nam. Giáo sư  Khánh lần lượt có một số công trình nghiên cứu. Ông có ý thức mở rộng, tìm những nét tương đồng giữa văn hóa dân gian Việt Nam và một số nước Đông Nam Á. Cuộc bứt phá ngoạn mục thứ 2 của ông là giành được giải thưởng Hồ Chí Minh vào đợt đầu năm 1996. Tháng 6 năm 1995, tôi về làm Viện trưởng viện Văn học. Vào cuối năm có thông báo của Nhà nước trao giải thưởng Hồ Chí Minh cho những công trình khoa học, văn học nghệ thuật. Lần này chưa tổ chức trao giải thưởng Nhà nước. Buổi đầu thật khó khăn trong việc chọn người xác định tiêu chuẩn. Tuy nhiên lại có những thuận lợi chưa có những quy chế có tính khoa học, chưa có những tiêu chuẩn ổn định và đặc biệt là không có những cạnh tranh của số đông ở những thời kỳ sau. Tôi nhớ trong lần họp đầu tiên, tại Ủy ban Khoa học xã hội do hai giáo sư Nguyễn Duy Quý và Vũ Khiêu chủ trì, cùng được mời họp có các giáo sư Hoàng Trinh, Đinh Gia Khánh, Đặng Xuân Kỳ, Phan Huy Lê, Hà Văn Tấn và tôi. Giáo sư Nguyễn Duy Quý lần lượt giới thiệu từng người để cuộc họp trao đổi và chấp nhận. Giáo sư Vũ Khiêu và Đặng Thai Mai được thông qua nhanh chóng. Giáo sư Hoàng Trinh được giáo sư Đặng Xuân Kỳ nhấn mạnh là ông có uy tín khoa học quốc tế. Các giáo sư Trần Đức Thảo, Phạm Huy Thông cũng được đề cập nhưng hội nghị thống nhất là để đến đợt sau. Giáo sư Nguyễn Duy Quý đề nghị các giáo sư Phan Huy Lê, Hà Văn Tấn nhưng mọi người đều từ chối với lý do là để thế hệ đàn anh đi trước. Riêng tôi, tôi nói là tôi có nhiều móc xích với bạn bè nên cũng không dám vội vàng. Giữa chừng cuộc họp có một cán bộ sĩ quan quân đội chuyển hồ sơ của Đại tướng Võ Nguyên Giáp đến. Trong cuộc họp tôi phát biểu, hồ sơ của Đại tướng Võ Nguyên Giáp nên chuyển về một Hội đồng quân sự cao cấp và cuộc họp hôm nay về khoa học xã hội không nên, không thể luận bàn về một trường hợp đặc biệt cao cấp này. Ý của tôi cũng được tán thành và hồ sơ cũng được chuyển sang một cấp khác. Một vài tháng sau, các giáo sư Vũ Khiêu, Đặng Thai Mai, Đinh Gia Khánh, Hoàng Trinh đều được trao tặng giải thưởng Hồ Chí Minh. Hồ sơ buổi đầu tại cuộc họp, với tư cách Viện trưởng viện Văn học, tôi đã khai những công trình và thành tích tiêu biểu cho các giáo sư Đặng Thai Mai, Đinh Gia Khánh và Hoàng Trinh. Câu châm ngôn “Vạn sự khởi đầu nan” nói chung là đúng nhưng cũng không phù hợp với cuộc bầu cử giải thưởng Hồ Chí Minh lần đầu này. Mọi việc nhẹ nhõm và thuận lợi. Giáo sư Đinh Gia Khánh giảng dạy ở trường và cũng gắn bó, tham gia tích cực vào việc nghiên cứu, chỉ đạo khu vực văn hóa dân gian tại Ủy ban Khoa học xã hội và sau đó ông chuyển hẳn về Ủy ban Khoa học xã hội. Cuộc bứt phá ngoạn mục thứ ba của giáo sư và thực sự là một đóng góp quan trọng của giáo sư khi được đề cử và nhận chức Chủ tịch của Hội đồng Tổng tập văn học Việt Nam, từ văn học dân gian cho đến văn học thời kỳ hiện đại. Đây là một bộ sách lớn với hàng trăm nhà nghiên cứu khoa học tham gia gồm trên 50 tập, có tập dày hàng nghìn trang. Chỉ riêng việc phân chia và xác lập nội dung của từng tập, ranh giới giữa các tập cũng hết sức vất vả. Công việc khó khăn nhưng ông vẫn tươi cười, nhẹ nhàng. Tôi được ông trao cho phần Thơ mới và Văn xuôi lãng mạn. Gặp tôi ông vỗ vai và bảo: “Mình trao cho ông hai tập này. Ông mát tính, nhẹ nhàng nên hợp với thơ văn lãng mạn. Tôi cám ơn ông và cũng hoàn thành đúng thời hạn công việc được giao phó. Ông chia mấy chục tập cho các giáo sư, các nhà nghiên cứu nhìn chung là hợp lý và cuối cùng chúng ta đã có một bộ “Tổng tập văn học Việt Nam”, một bộ sách quý và được xem là quà tặng của lãnh đạo Nhà nước cho Tổng thống Bill Clinton có dịp sang thăm Việt Nam. Về cuộc sống thường ngày, giáo sư Đinh Gia Khánh thể hiện sự hòa hợp giữa lối sống dân gian giản dị, chan hòa với những đổi mới hiện đại hóa mà ông hiểu biết, ghi nhận. Thời kỳ làm trợ giảng ở trường Đại học Tổng hợp, ông thường mặc đại cán, nước da trắng, khuôn mặt đẹp, lại mặc áo dạ tím nên ông là một điểm sáng giữa các thầy giáo cao tuổi. Sau này trong chiến tranh, ít thấy ông mặc âu phục hoặc quần áo có tính chất nghi lễ mà thường ăn vận xuềnh xoàng. Người nhà cho biết, ông ăn uống cũng giản dị, thích tôm cá cua ốc. Tôi chứng thực điều này. Một lần gặp ông ở đầu phố Hòa Mã, có một hàng bún nổi tiếng, trong đó có món bún ốc, ốc luộc. Tôi mời ông vào thưởng thức và hỏi: “Anh thích ăn món gì”. Ông trả lời: “Ốc mít luộc”. Nhà hàng bưng ra một bát to ốc mít luộc, những con ốc màu vàng sẫm và đen bốc khói. Ông vui vẻ bảo: “Mình thích ăn cái này, giòn, thơm, ngon miệng”. Ông không phải là một giáo sư cao đạo, không để ý đến chuyện hằng ngày mà cũng chú ý đến những chuyện đời thường. Trong một lần ông và một vài thầy giáo đến ngủ tại 19 Lê Thánh Tông để chờ chuyến xe nhà trường đưa đến chỗ sơ tán từ lúc 3, 4 giờ sáng. Ông và chúng tôi đều ngủ ở giảng đường 1, trên những chiếc bàn dài. Ông băn khoăn và bảo: “Mình có món thức ăn đã chuẩn bị sẵn làm lương thực trên sơ tán”. Nói rồi ông mở ra một gói thịt to, thịt lợn rán tẩm gia vị bốc mùi thơm khắp phòng. Ông mở và đặt trên bàn thầy giáo cho khỏi bị hấp hơi. Ông hỏi: “Ở đây có chuột không?” Tôi bảo: “Chỉ có bàn và ghế,chuột vào đây là gì, anh yên tâm”. Ông lại hỏi: “Ở đây có mèo không”. Chuyện ấy không thể biết vì mèo thường lang thang, đánh hơi thấy mùi thịt thơm, có thể nó bò vào. Ông đóng chặt cửa, nhìn lên trần nhà, ở chỗ trần cao có hai lỗ thông hơi. Ông tỏ ý ngần ngại nhưng rồi đoán định mèo cũng không thể nào trèo qua và chui vào cái lỗ ấy để vào phòng. Trong cuộc sống ông thường đem lại niềm vui cho mọi người. Ông khích lệ những người yếu kém. Ông tìm cách hòa giải những mâu thuẫn. Tôi quý ông về sự năng động trong khoa học, về những tri thức kết hợp được những giá trị của văn học dân tộc trong xu hướng hiện đại hóa. Ông cũng quan tâm đến tôi. Trong một lần bầu giáo sư, tôi và giáo sư Phan Cự Đệ đều dự kiến được bầu làm giáo sư cùng với giáo sư Bùi Văn Nguyên. Thầy Hoàng Xuân Nhị nói với tôi: “Đồng chí Đức về nói với Bùi Văn Nguyên, ủng hộ hai đồng chí là xong”. Ông Nguyên là phó giáo sư nhưng cũng được mời tham dự hội đồng. Ông Nguyên chỉ bảo: “Các ông còn trẻ, để rồi xem xem”. Đợt ấy giáo sư Bùi Nguyên trúng giáo sư, tôi và ông Đệ đều thiếu một phiếu”. Đi họp về, giáo sư Đinh Gia Khánh gặp tôi. Ông vỗ vai và bảo: “Tưởng là thuận nhưng khó khó, thiếu một phiếu, Hà Minh Đức chỉ là phó dài”. Tôi cám ơn ông và buồn cười. Ông không muốn gieo nỗi buồn cho người khác. Năm 2000, trong cuộc họp bầu giải thưởng Hồ Chí Minh, tôi cũng ở trong Hội đồng cùng ông. Ông nhận lời phản biện cho những công trình của tôi gồm ba cuốn: Thơ và một số vấn đề trong thơ Việt Nam hiên đại; Mác Ăngghe, Lênin và một số vấn đề lý luận văn nghệ; Nam Cao đời văn và tác phẩm. Ông đặc biệt khen cuốn Mác Ăngghe, Lênin và một số vấn đề lý luận văn nghệ.Ông bảo tôi: “Mình tưởng ông sao chép vì là vấn đề khó, nhưng cuốn sách hay, có kiến giải riêng”. Kết quả bầu cử, tôi thiếu 0,25 khi làm tròn lên 12 phiếu, được xem là điểm chuẩn. Giáo sư Chu Tấn Nhạ đề nghị là vớt tôi vì thực chất số phiếu là đủ. Nhưng không may năm ấy, số người thiếu 0,25 ở các hội đồng là 4 người và ông Phạm Gia Khiêm nói là không thể vớt một số lượng đông như thế. Giáo sư Đinh Gia Khánh lại khích lệ tôi: “Ông còn sức, thua trận này ta bày trận khác”. Tôi cám ơn ông. 10 năm sau tôi mới được đánh giá phù hợp với khả năng của mình. Giáo sư Đinh Gia Khánh mất ở tuổi 79, cái tuổi nghiệt ngã với nhiều tài năng, trừ vị lãnh tụ kính yêu còn có những người học trò tài năng như Nguyễn Đình Thi, Đinh Gia Khánh, Nguyễn Khải, ... Ông là người xây dựng nền móng cho ngành văn hóa và văn học dân gian, văn học trung đại, người thầy giáo được nhiều học trò quý mến và tôn trọng.

Hà Minh Đức

 Nguồn; vanhoanghean

Theo http://trieuxuan.info/